Morgunblaðið - 26.10.1980, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 26. OKTÓBER 1980
Lelkllst
eftir ÓLAF M.
JÓIIANNESSON
Höfundur: Ludvig HolberK
I'ýöandi: Jakoh Benedikts.son
Lýsing: Ásmundur Karlsson
Leikmynd ok húninxateikninKar:
Björn G. Björnsson
Umsjón með búninxum:
Dóra Einarsdóttir
Leikstjóri: Hailmar SÍKurðsson
Sýnintjarslaður: Þjóðleikhúsið
Ludvig Holberg var merkiskarl,
hann var ekki bara listamaður á
sviði leikritasmíði og flautuleiks,
heldur sóknarprestur, uppgjafa
barnakennari, tungumálagarpur,
stjórnvísindamaður, sagnfræðing-
ur og að lokum barón. (Allt kemur
þetta fram í fyrirmyndar leikskrá
sem Árni Ibsen ritstýrir.) Hann
var einnig ókvæntur alla sína tíð
en það er nú annað mál. Holberg
sem leikritaskáld skiptir okkur
máli á þessari stundu, hér, í
fyrrum danskri nýlendu. Nú erum
það við kotungarnir sem sýnum
verk danska barónsins með engu
minni reisn en þeir pláguðu Danir,
já, skjótt skipast veður í lofti.
Mættum við ekki hlúa betur að
þessu tákni fullveldis og sjálfstæð-
is, Þjóðleikhúsinu okkar blessuðu,
sem enn hefur ekki svo mikið sem
meðal grunnskólabókasafnsað-
stöðu, svo dæmi sé tekið, og þar
sem ballerínurnar neyðast til að
lyfta upp pilsum í Þórscafé að eiga
fyrir prótíni í lærvöðvana.
Grundvallast ekki sjálfstæði þjóð-
ar á andlegri reisn hennar á vökulu
hugarstarfi fremur en fimm mín-
útna þætti um málhreinsun eftir
fréttir.
Ekki veit ég það en sýning
Þjóðleikhússins nú á Den politiske
kandestöber ber ekki vott um
litrænan Þyrnirósarsvefn. Vil ég
þar fyrst nefna hátimbraða
sviðsmynd sem strax (jafnvel áður
en sýning hefst) lyftir andanum.
Efast ég um að danski baróninn
hafi k draumsýn séð fyrir sér
glæstara svið en sprettur hér fram
úr högum höndum Björns Björns-
sonar og hjálparkokka. í þessu
sambandi ber að geta þess að
sviðstækninni hefur fleygt mjög
fram frá því á dögum Holbergs en
hefur mannskepnunni fleygt svo
mjög fram? Eru vandamálin frá
dögum danska barónsins horfin
líkt og dögg fyrir sólu? Aldeilis
ekki. KÖNNUSTEYPIRINN PÓLI-
TÍSKI lifir góðu lífi meðal okkar í
dag. Hann hefur máske skipt um
nafn, nefnist „tölvufræðingur" eða
„pulsusali", en innviðir eru áþekk-
ir, þar eru þilin ekki gerð úr
massífri eik heldur krossviði og
hvert hólf svo yfirfullt af heims-
frelsunarhugmyndum að flóir útúr
en þar sem skilveggirnir eru ekki
burðarmeiri, koma víða á göt og
hugmyndir flæða á milli, ein
blandast við aðra, þar til úr verður
hinn yndislegasti kokteill.
Slíkir menn eru því miður allt of
sjaldan boðnir á þvílíkar samkom-
ur þar sem þessir með eikarskil-
rúmin ræða málin, þetta gerist þó í
Bessi á íullri ferð.
Könnu-
skilningur hjá mér, þetta sé ekki
skoðun baróns Holbergs heldur
leikstjórans. Nóg um það. Án
leikara er engin leiksýning og án
Bessa hefði hinn PÓLITISKI
KÖNNUSTEYPIR fallið líkt og
fluga af of heitri ljósaperu. Þessa
persónu er sum sé mjög auðvelt að
ofleika. Bessi smaug hins vegar
áreynslulaust inn í hlutverkið,
ekkert óþarfa sprikl eða látalæti,
svona eins og hann byggi þarna á
sviðinu.
Þórhallur Sigurðsson í hlutverki
Hinriks vinnupilts hefði hins vegar
mátt gefa sér lausari tauminn,
kraftmikill leikur hæfir honum
vel. Guðrún Stephensen fer hinn
gullna meðalveg í túlkun sinni á
Geske, konu Hermann von Brem-
ens, enda orðin þjálfuð í svona
hlutverkum. Er athyglisvert hve
vel hún tjáir sig með fingrahreyf-
ingum. Önnur hlutverk féllu nokk-
uð í skuggann af þesum þrem. Þó
ber að geta fjörlegrar léttúðar-
drósar, Sigríðar Þorvaldsdóttur, og
frísks hjólasmiðs, Sigmundar Ö.
Arngrímssonar, og að lokum Kjóa
steypirinn pólitíski
KÖNNUSTEYPINUM POLI-
TÍSKA. Hermann Von Bremen
könnusteypi er hleypt í stöðu
borgarmeistara, svona í plati, smá-
stund, af fjórum hefðarmönnum
sem af tilviljun heyra á tal draum-
óramannsins. Við þetta breytist
Hermann lítt, fremur en kona
hans Geske, hún verður það sem
almennt er kallað snobbuð, þjónn
hans, Hinrik, tekur einnig stakka-
skiptum, tekur að „ ... snúa sinni
snældu", eins og segir í leiknum.
Erum við ekki hér komin að
boðskap verksins, sum sé þeim að
komist manneskjan skyndilega til
áhrifa, metorða, sem sagt hoppi
upp fyrir sína stétt, verði hún í
senn slímug af ágirnd og uppbelgd
af þótta? Sé henni þá fátt mikil-
vægara en gleyma sinni fyrri stétt.
Niðurstaða Holbergs í hinum
PÓLITÍSKA KÖNNUSTEYPI
virðist verða að hver eigi að una í
sinni stétt, sáttur við hlutskiptið.
Hinn natni leikstjóri verksins,
Hallmar Sigurðsson, virðist ekki
alveg sammála þessari skoðun
Holbergs gamla. Með því að ýkja
mjög — bæði með stórkarlalegum
leikstíl (sem þeir Baldvin Hall-
dórsson, Sigurður Skúlason, Þrá-
inn Karlsson og Viðar Eggertsson
ná fullkomlega, hver á sinn sér-
stæða hátt) og hrikalegum búning-
um og yfirdrifinni förðun — hið
úrkynjaða og illkvitna í fari yfir-
stéttarmannanna fjögurra sem
afvegaleiða vesalings saklausa
könnusteypinn — dregur hann
fram tvíræða mynd af boðskap
verksins. Leikritið er þannig ekki
lengur einfalt kennsluvérk í anda
trúarinnar á hið menntaða ein-
veldi og guðsvaranleik stétta-
fyrirkomulagsins, heldur tvírætt
verk þar sem fyrst og fremst er
bent á varnarleysi almúgamanns-
ins gagnvart hinni rótgrónu yfir-
stétt. Það sem gerir verkið hins-
vegar margrætt og forvitnilegt
fyrir nútímamanninn er sú mynd
sem Holberg gefur af alþýðunni,
hún er ekkl algóð fremur en aðrir
þegnar samfélagsins. í henni býr
hroki, valdafíkn, græðgi og hvað-
eina sem einkum hefur verið kennt
við þá sem „njóta“ slíkra kennda í
skjóli þjóðfélagsaðstöðu.
Samkvæmt þessari skoðun Hol-
bergs verðum við verri og verri
eftir því sem við hækkum í þjóðfé-
lagsstiganum. Máski er þetta mis-
frá Þurá, sem lék sjálfan sig,
virtist mér hundurinn undir áhrif-
um róandi lyfja, vona að svo hafi
ekki verið.
Nú og rúsínan í pylsuendanum:
Þýðing dr. Jakobs Benediktssonar
er á góðu en lipru íslensku máli,
laust við alla málvöndunarmærð.
Já, það er reisn yfir okkar andlega
lífi í dag, gróska hvar sem litið er.
En erum við sem byggðum Þjóð-
leikhúsið of fátæk til að byggja
Þjóðarbókhlöðu til heiðurs manna
á borð við dr. Jakob Benediktsson?
Verða menn að heita Sverrir,
Eggert eða Tómas til að fé fáist í
minnisvarðana? Ætli barón Hol-
berg kímdi ekki í gröf sinni ef
hann vissi hvert marmari mör-
landans fer.
Brzezinski kom i
veg fyrir
samningaviðræður
við Khomeini
— segir Sullivan fyrrum sendiherra Handa-
ríkjanna í Iran i grein í „Foreijfn Policy
Síðasti sendiherra Bandaríkj-
anna í Iran áður en hyltingin
var gerð, William Sullivan. rit-
aði nýverið grein i tímaritið
„Foreign Policy" um samskipti
Bandaríkjamanna og stjórn-
valda i íran síðustu mánuðina
sem keisarinn var við völd.
Grein hans hefur vakið mikla
athygli og deilur i Bandarikjun-
um.
Sullivan beinir spjótum sínum
mjög að öryggismálaráðgjafa
forseta Bandaríkjanna, Zbig-
niew Brzezinski.
Sullivan segir að hann hafi
sagt Brzezinski frá því að keisar-
inn í Iran myndi ekki beita
hervaldi til þess að verja stjórn
sína en Brzezinski hefði haft
aðvörun hans að engu. Hann
hefði hins vegar stofnað sitt
eigið „sendiráð" í Teheran. Hann
hefði fengið Ardeshir Zahedir,
sendiherra írans í Bandaríkjun-
um til að snúa til Teheran og
fengið honum það verkefni að
styrkja stöðu keisarans og
hvetja hann til þess að beita
hervaidi ef til byltingar kæmi.
Þegar það varð augljóst að
keisarinn gæti ekki haldið völd-
um öllu lengur segist Sullivan
hafa hvatt bandarísku stjórnina
til þess að styrkja íranska her-
inn, sem hann segir að hafi verið
það eina sem hefði getað komið í
veg fyrir byltinguna. „Ég fékk
aldrei svar við þessari orðsend-
ingu minni,“ segir Sullivan.
Sullivan segir enn fremur að
hann hafi um þetta leyti sann-
fært Vance fyrrum utanrikisráð-
herra um að Bakhtiar og stjórn
hans hefðu lítinn stuðning meðal
almennings í íran og því ættu
Bandaríkjamenn að taka upp
viðræður við Khomeini trúar-
leiðtoga um myndun ríkisstjórn-
ar. Brzezinski kom í veg fyrir að
þær yrðu að veruleika og segir
Sullivan það hafa verið vegna
þess að Brzezinski studdi Bakht-
iar. Fékk hann forsetann í þess
stað til að senda aðstoðaryfir-
mann herafla Bandaríkjamanna
í Evrópu til íran til að hjálpa til
við að styrkja herinn.
En stjórnin í Washington
skipti loks um skoðun er stjórn
Bakhtiars riðaði til falls. Sulli-
van segir: „Um það leyti var
hringt í mig frá Washington og
fékk ég boð frá Brzezinski. Hann
vildi að ég kæmi því í kring að
herinn snérist á móti byltingar-
mönnum. Sullivan segir að svar
hans við þessari ósk sé ekki
prenthæft.
Annað utanríkis-
ráðuneyti?
Það verður erfitt fyrir mann-
William Sullivan fyrrum sendi-
herra Bandarikjanna i Teher-
an. Hann sagði af sér fyrir ári.
kynssöguna að útskýra það hvað
varð keisaradæminu í íran að
falli. Hvort það voru ráðlegg-
ingar Zahirs komnar frá Brzez-
inski um að keisarinn ætti að
Brzezinski öryggismálaráðgjafi
Carters.
beita valdi, hvort það voru ráð-
leggingar Sullivans til keisarans
um tilslökun eða hvort það var
aðgerðarleysi keisarans sjálfs.
En hvort sem Brzezinski eða
Sullivan hafa rétt til síns máls
þá hefur grein Sullivans gefið
mönnum ástæðu til að hugleiða
hvort öryggismálaráðgjafi fór-
seta Bandaríkjanna eigi að hafa
forystu í málum sem þessum og
hvort embættið eigi að verða
nokkurs konar annað utanríkis-
ráðuneyti.
Brzezinski hefur sagt það sér
til varnar að ef forsetinn, í þessu
tilviki Carter, kjósi að vera sinn
eiginn talsmaður á sviði utanrík-
ismála og hafi þau mál með
höndum, þá leiði það af sér að
starfslið hans verði mun virkara
á því sviði en ella.
En Edward Muski utanríkis-
ráðherra hefur hins vegar sagt í
nýlegu blaðaviðtali að hann
muni leggja það til við forsetann
að hann takmarki völd örygg-
ismálaráðgjafans. Hann tók það
fram að hann hefði ekki átt í
vandræðum með að umgangast
Brzezinski persónulega, en sagði
hins vegar að ef hlutverk emb-
ættis öryggismálaráðgjafa for-
setans færðist meira inn á það
svið að taka að sér forystu í
ýmsum málum, liti aimenningur
svo á að utanríkisráðuneytið
hefði verið lagt til hliðar. Þykir
Muskie með þessu hafa gefið til
kynna að sér þætti Brzezinski
ráðríkur um of.
Óréttlátt,
segir Carter
Samstarfsmenn Brzezinskis
segja að Sullivan fari með rangt
mál í grein sinni, í raun hafi
hann ekki verið eins sannspár og
hann heldur fram. Hann hafi í
raun og veru ekki gert sér svo
ljósa grein fyrir framvindu mála
í íran. Þeir segja einnig að það
geti grafið undan öryggi gísl-
anna í sendiráðinu i Teheran að
gera það opinbert nú, að stjórn
Carters hafi viljað að keisarinn
beitti hervaldi til að koma í veg
fyrir byltinguna.
Viðbrögð Hvíta hússins hafa
verið ákveðin. Jody Powell,
blaðafulltrúi forsetans, hefur
lýst því yfir að greinin eigi ekki
alls kostar við rök að styðjast.
Sullivan hafi ekki verið svo
sannspár sem hann segist hafa
verið og eins hafi það ekki verið
verk Brzezinskis að Zahdir hætti
störfum sem sendiherra í
Bandaríkjunum og sneri aftur til
íran.
Forsetinn sjálfur hefur sagt
að óréttlátlega sé vegið að Brzez-
inski og er því ekki að sjá að
grein Williams Sullivans hafi
veikt stöðu Brzezinskis gagnvart
forsetanum.
(Þýlt og rndursagt)