Morgunblaðið - 05.03.1983, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 5. MARZ 1983
Arthur Koestler látinn:
Rithöfundur er sagði
skilið við byltinguna
Rithörundurinn Arthur Koestler
og eiginkona hans Cynthia fundust
sem kunnugt er látin á heimili sínu
í fyrradag. Álitið er að þau hafi
svipt sig lífi, en við hlið þeirra
fundust tóm lyfjaglös og miði til
þjónustustúlku á heimiii þeirra.
Koestler hafði þjáðst af Park-
inson-veiki og hvítblæði undan-
farin ár, en hann var 77 ára
gamall nú þegar hann lést.
Cynthia, eiginkona hans, var á
sextugsaldri. Ekki er vitað ann-
að en hún hafi verið heil heilsu.
Arthur Koestler fæddist í
Búdapest í Ungverjalandi 5.
september 1905 og var af gyð-
ingaættum. Hann bjó síðan
ásamt fjölskyldu sinni á sam-
yrkjubúi í Palestínu, en stundaði
háskólanám í heimspeki í Vín-
arborg. Hann gekk ungur að ár-
um í flokk kommúnista, en hóf
síðan störf sem blaðamaður og
starfaði fyrir þýska blaðakeðju
frá 1926 til 1931 í Miðaustur-
löndum, París og Berlín.
Hann skrifaði um borgara-
styrjöldina á Spáni fyrir
Lundúnablaðið „News Chron-
icle“, en hóf síðan útgáfu blaðs í
Prakklandi árið 1938, þar sem
hann beindi spjótum sínum að
nasistum og sovésku samfélagi.
Hann var síðan handtekinn af
nasistum árið 1939, en var látinn
laus fyrir tilstilli Breta og flúði
til Englands, þar sem hann gekk
síðar í breska herinn.
Frægasta ritverk Koestlers,
„Myrkur um miðjan dag“, fjallar
um hin miklu réttarhöld Stalíns
á árunum fyrir síðari heims-
styrjöldina. Meginþema bókar-
innar er úrkynjun byltingarinn-
ar vegna spillandi áhrifa valds-
ins. Eðli Stalín-einræðisins gerði
það að verkum, að hann tók svip-
aða afstöðu og svartsýnn íhalds-
maður í bókinni, þótt áður hefði
hann verið mjög róttækur. Þrjár
af fyrstu bókum hans gerast að
mestu leyti innan veggja fang-
elsis og einkennist andrúmsloft-
ið í þeim öllum af martröð.
Koestler var, sem fyrr segir,
fréttaritari Lundúnablaðsins
„News Chronicle" á fyrstu mán-
uðum borgarastyrjaldarinnar á
Spáni og var handtekinn þar
snemma árs 1937, þegar stuðn-
ingsmenn Francos tóku Malaga.
Hann var fangi í virki í nokkra
mánuði og heyrði skothríð á
hverju kvöldi þegar hópar lýð-
veldissinna voru líflátnir. Bók
hans „Spænska erfðaskráin"
segir frá þessari, reynslu og er
lituð áróðri lýðveldissinna sem
hann fylgdi að málum. Hann var
þá enn félagi í kommúnista-
flokknum, en eins og næsta bók
hans, „Skylmingaþrælarnir", ber
með sér var trú hans á málstað-
inn farin að bila.
„Myrkur um miðjan dag“ er
meistaraverk Koestlers. Þrátt
fyrir að stjórnmál komi þar mik-
ið við sögu er bókin fyrst og
fremst áhugaverð vegna sál-
rænna lýsinga hennar á ein-
staklingum. Bókin lýsir fangels-
un gamals bolsévíka, Rubashov,
sem neitar í fyrstu að hafa drýgt
glæpi, sem hann veit að hann
hefur ekki framið, en játar þá
síðan á sig. í bókinni er reynt að
leita svara við því hvers vegna
Rubashov játaði.
Koestler var aftur handtekinn
þegar hann var staddur í
Frakklandi er heimsstyrjöldin
braust út. Hann var þar í fanga-
búðum fyrstu níu mánuði stríðs-
ins, en flúði síðan til Englands
eftir ýmsum krókaleiðum. Þar
var honum enn varpað í fangelsi,
þar sem hann var þegn óvinarík-
is, en var hins vegar fljótlega
látinn laus í það skiptið. Um
þessa reynslu fjallar bókin
„Scum of the Earth" (Úrþvætti
mannfélagsins), sem ekki átti
upp á pallborðið eins og á stóð.
A efri árum beindist áhugi
Koestlers að austrænni dul-
hyggju, skuggahliðum sem
fylgdu tækniþróun Vesturlanda,
leyndardómum tilviljana og
einnig leyndardómum hins
reglubundna. Hann einbeitti sér
einnig að óskýrðri starfsemi
heilans og raunar hinum marg-
víslegustu málum sem áttu það
sammerkt að vera með því flókn-
asta sem mannshugurinn gat
glímt við. Hann hafði yndi af því
að skýra frá ötrúlegum stað-
reyndum og varpa fram um-
deildum tilgátum.
Eins og fram kom í Mbl. fyrir
rúmum sex árum hefur Koestler
sett fram þá kenningu, að ástæð-
an fyrir óhæfni mannsins til að
leysa vandamál sín sé sú, að
hann sé, fyrir víxlspor þróunar-
Rithöfundurinn Arthur Koestler í
ágúst 1976.
sögunnar, skapaður með þremur
— illa samhæfðum — heilum,
einum skriðdýrs-, einum spen-
dýrs- og einum mannlegum
heila. Þessari kenningu veltir
hann vandlega fyrir sér í leit
sinni að skýringu á hinni óbil-
andi sjálfstortímingarhvöt
manneskjunnar og rökstyður ít-
arlega í bók sinni „The Brain
Explosion".
Svartsýni Koestlers jókst með
árunum, einkum eftir að hann
setti fram þessa kenningu og tók
að velta fyrir sér hinum duldu og
frumstæðu þáttum sem móta
mannlega hegðun eða stjórna
henni. Vantrú hans á mannlegt
eðli jókst, en hann vildi að mað-
urinn fengi að vera sjálfs sín
herra og reyna að stjórna hegð-
un sinni af kaldri skynsemi.
Hann vildi m.a. að menn fengju
að ráða því sjálfir hvort þeir
vildu svipta sig lífi og gekk hann
í breska líknarmorðafélagið. Um
þetta félag stóð mikill styrr fyrir
nokkru, þegar það stóð fyrir því
að dreifa kennslubæklingum um
sjálfsmorð til fólks sem vildi
slíka fræðslu.
Arthur Koestler kom til Is-
lands um miðjan júlí 1972 til að
fylgjast með skákeinvíginu fyrir
breskt blað, en hafði hér
skamma viðdvöl. Sigurður
Magnússon, þáverandi blaða-
fulltrúi Loftleiða, hitti Koestler
að máli og fór Mbl. þess á leit við
hann að hann segði frá þeim
kynnum sínum.
„Þegar ég frétti að Arthur
Koestler væri væntanlegur
hingað á skákmótið sumarið
1972 ákvað ég að reyna að þakka
honum þann fróðleik og þá
skemmtun sem lestur bóka hans
hafði veitt mér. Þess vegna tók
ég á móti honum á flugvellinum
og bauðst til að veita honum að-
stoð. Hann var feginn því boði.
Eitthvað greiddi ég götu hans í
sambandi við einvígið, en til þess
varði hann, að því er mér virtist,
einungis lágmarks tíma, til þess
að ná sér í efni í eina eða tvær
blaðagreinar og raunar stóð
hann stutt við hér á landi. En
hann var mjög forvitinn um
sögu okkar og samtíð. Ég ók
honum í kynnisferð um Reykja-
vík og nágrenni og átti þá með
honum mjög eftirminnilegan
dag því bæði spurði hann mikils
og var ósínkur á að segja mér frá
fjölbreytilegri ævi sinni. Koestl-
er var, eins og raunar nær allir
afburðamenn sem ég hef kynnst
persónulega, mjög ljúfur í við-
móti og laus við þann hroka sem
einkennir oft undirmálsfólk.
Mér þótti mjög vænt um að fá
þetta tækifæri til að kynnast
Koestler persónulega og ég held
hann hafi verið þakklátur fyrir
þá aðstoð sem ég veitti honum
hér því hann sendi mér síðar frá
Lundúnum áritaða bók sína,
„The Roots“,“ sagði Sigurður
Magnússon að lokum.
Höfundur ..Deild 7“ látinn
99
Valery Tarsis var einn þeirra fáu, sem áttu aftur-
kvæmt úr skuggaveröld sovézkra geðveikrahæla
Valery Tarsis. Skáldsaga hans „Deild 7“ er átakanleg sjálfsævisaga og
lýsir umhverfí og dvöl höfundarins ( einni hinna sovézku „geðveikrast-
ofnana", þar sem Sovétstjórnin grefur lifandi þá menn, sem va ndir eru
um skort á auðsveipni við stefnu hennar og hugmyndakerfi. Tarsis er
einn hinna fáu manna, sem átt hafa afturkvæmt úr þessari miðaldalegu
skuggaveröld handan við allan mannlegan rétt og mannlega miskunn-
semi. Ilann slapp úr geðveikrahælinu 1963 og nokkru síðar komst hann
úr landi. Áður hafði honum tekizt að smygla handritinu að „Deild 7“ til
Englands.
Höfundur sögunnar „Deild 7“,
sovézki rithöfundurinn Valery
Tarsis, lézt í Sviss á fimmtudag 76
ára að aldri. Ilann var á meðal
þeirra sovézku rithöfunda, sem
fyrstir fordæmdu skipulagið í Sov-
étríkjunum í verkum sínum og
fyrir það létu sovézk stjórnvöld
loka hann inni á geðveikrahæli í
átta mánuði. Sagan „Deild 7“ varð
til eftir þessa dvöl á geðveikrahæl-
inu og lýsir skáldið þar vist sinni.
„Deild 7“ hefur komið út á ís-
lenzku. Sjálfur kom Tarsis til ís-
lands 1966 og flutti hér fyrirlestra.
Vakti koma hans hingað verð-
skuldaða athygli.
Um árabil var Tarsis meinað
að fara til útlanda og þiggja boð
um að flytja þar fyrirlestra. Á
árinu 1966 fékk hann þó vega-
bréfsáritun og fór úr landi.
Ákvað hann síðan að snúa ekki
aftur heim til Sovétríkjanna.
Tarsis dvaldi um skeið í Bret-
landi, og á meðan hann var þar,
var hann sviptur ríkisborgara-
réttindum í Sovétríkjunum.
Ástæðan fyrir því, að hann fékk
að fara úr landi, var sennilega
sú, að þar tóku sovézk yfirvöld
þann kostinn, sem þeim þótti
hættuminnstur. Hinir kostirnir
hefðu verið þeir að láta hann
dúsa áfram á geðveikrahæli eða
leyfa honum að fara frjáls ferða
sinna i Moskvu sem „opinber
geðsjúklingur", en þá hefði hann
getað verið enn hættulegri Sov-
étskipulaginu en þó hann færi
utan. Tarsis sagði sjálfur, að
Shelepin, einn af valdamönnum
Sovétríkjanna, hefði sagt: „Tars-
is er hætta númer eitt. Og af
hverju? Jú, hann hefur hættuleg
áhrif á ungu kynslóðina."
Tarsis var fæddur í Kiev.
Hann byrjaði að skrifa í skóla og
ritaði m.a. um nútímahöfunda í
Vestur-Evrópu. Sú ritgerð var
gefin út, einnig ritgerð um skáld
endurreisnarstefnunnar á Italíu,
á meðan hún var í bernsku. Af
skáldskap hans var fyrst gefið út
smásagnasafn 1931 og síðan
skrifaði hann margt, m.a. „Bláu
fluguna" og „Rautt og svart“,
hvort tveggja smásögur. Sú fyrri
fjallar um prófessor, sem lætur
angrast af flugu nokkurri, en
herðir upp hugann og drepur
hana. Eftir það finnst honum
allt réttdræpt, sem angrar hann,
meira að segja ríkisstjórnin, ef
hún kemur við kaunin á honum
sem þjóðfélagsborgara.
Tarsis gerðist félagi í komm-
únistaflokki Sovétríkjanna 1946.
Hann hafði verið stríðsfréttarit-
ari í heimsstyrjöldinni síðari og
var með hersveitum Zhukovs,
sem hertóku Berlín. Hann var
persónulega kunnur Zhukov og
þótti mikið til hans koma.
Hvorki Stalin né Krushev þoldu
Zhukov vegna þeirra vinsælda,
sem hann hafði aflað sér, var
haft eftir Tarsis. Þeir voru báðir
hræddir við þessar vinsældir.
I samtali við Matthías Jo-
hannessen ritstjóra árið 1966
kemst Tarsis svo að orði um af-
stöðu sína: „Ég er ekki Sovét-
rithöfundur. Sovétið er óvinur
minn og rússnesku þjóðarinnar.
Hvað sem þeir segja, hefur al-
menningur það ekki gott. Iðn-
búnaðurinn kemur fólki ekki
eins að gagni og sumir vilja vera
láta. Tunglflaugar koma ekki í
stað axlabanda. En samt hafa
ráðamenn Sovétríkjanna reynt
að láta þær halda upp um sig
buxunum." (Félagi orð bls. 443.)
I sama samtali segir Tarsis
frá fundi, sem haldinn var í Sov-
étríkjunum. Meðal viðstaddra
var gömul kona, — „mjög hug-
rökk, gömul kona,“ segir Tarsis.
„Á fundinum var rætt um eld-
flaugar, geiminn — allt nema
þarfir fólksins. Þá sagði gamla
konan: „Við þurfum ekki eld-
flaugar — við þurfum brauð og
pylsur."
Tarsis lagði stund á bók-
menntir og málvísindi. Hann
sótti m.a. námskeið í norrænum
fræðum og kynntist þá fornum
íslenzkum bókmenntum. „Og af
sögunum kynntist ég íslenzku
þjóðinni," segir Tarsis í áður-
greindu samtali. „Þetta fólk er
hugrakkt og stolt. Það er engir
hugleysingjar eins og sovétsinn-
ar. Sögurnar eru einhver bezti
epos, sem til er. Þær eru í senn
frumlegar og póetískar."
Tarsis sagðist hafa verið send-
ur á geðveikrahæli fyrir orð
Krushevs sjálfs. „Þessi bölvaður
Tarsis skal á geðveikrahæli —
og það strax," hefur Tarsis eftir
Krushev. Átta dögum síðar var
Tarsis lokaður inni og yfirlýstur
„opinber geðsjúklingur". „Þar
var ég heppinn," segir Tarsis,
„því að eftir það gat ég sagt allt
án þess að verða settur í fang-
elsi, eins og Daniel og Sinjavsky.
Þeir voru í mjög slæmum fanga-
búðum. Yfirvöldin gátu ekki þol-
að, að þeir notuðu dulnefni. Þeir
voru tvöfaldir lygarar, sögðu
yfirvöldin — en Tarsis, hann er
þó „heiðarlegur" glæpamaður.
Þar var gæfan mér hliðholl. Geð-
veikrahælin eru kannski beztu
staðirnir í Sovétríkjunum — og
líklega þeir einu þar sem hægt er
að marka orð af því, sem sagt
er.“
Tarsis var einum of bjartsýnn
á að ástandið í Sovétríkjunum
myndi ekki haldast mörg ár í
viðbót, sovézka spilaborgin
myndi hrynja. „Stjórnendurnir
eru sjálfum sér sundurþykkir,"
segir hann í fyrrgreindu samtali,
„og á bak við tjöldin eiga sér
stað mikil átök — miklu meiri en
Vesturlandabúar vita. Vonandi
brenna þeir í vítislogum þessara
átaka.“
Halldór Laxness mun hafa átt
drjúgan þátt í því að Tarsis fékk
að fara frá Sovétríkjunum.
Fjöldi rithöfunda skrifaði undir
„bænarskrá" til sovézkra yfir-
valda þess efnis að þyrma hon-
um. Þeirra á meðal voru menn
eins og Moravía, Bertrand Russ-
el, Aragon, Arthur Miller og
Laxness.