Morgunblaðið - 03.12.1983, Blaðsíða 9

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 3. DESEMBER 1983
iMmsDsö oddIiD
Umsjónarmaður Gísli Jónsson 220. þáttur
Þórunn Guðmundsdóttir í
Reykjavík skrifar mér bréf
sem birtist hér á eftir að meg-
inhluta til, í köflum, með at-
hugasemdum umsjónarmanns.
Fyrsti hlutl: „Ég hlusta
stundum á þætti um íslenskt
mál í útvarpinu. Vel má vera
að frá fræðasjónarmiði sé
nokkurs vert að safna saman
öllu því orðarusli, sem einhver
hefur einhvern tíma sagt á
einhverju landshorni. Eitt er
þó víst, að flest af þeim orðum
og orðtækjum, sem verið er að
spyrja um og safna,' verður
aldrei um hönd haft framar,
hvorki í mæltu máli né rituðu.
Þykir mér bættur skaðinn.
Sumt af þessu gæti verið fárra
manna afbakanir, eða jafnvel
eins manns latmæli eða sér-
viska. Þetta er nú mín sér-
viska. Vel á minnst, af hverju
er „sérviska" alltaf niðrandi
merkingar?“
Við þetta vel stílaða lesmál
geri ég svofelldar athugasemd-
ir. Leit orðabókarmanna að
sjaldgæfum orðum er meira en
nokkurs verð. Þættirnir um ís-
lenskt mál í útvarpinu miða að
því að gera sem fullkomnasta
orðabók um íslenskt mál fyrr
og síðar. Þar verður oft að lúta
að litlu. Bágt er að fullyrða
hver orða komast á varir fólks.
Starf þeirra, sem sjá um
nefndan útvarpsþátt, einkenn-
ist af vandvirkni og vísinda-
hug. Hjá þeim orðabókar-
mönnum er saman kominn
geysilegur fróðleikur. Þangað
er gott að leita upplýsinga. Um
það get ég borið.
Hitt er alveg rétt, að orð og
orðmyndir geta verið eins
manns eða fárra manna sér-
viska eða afbakanir. En það er
hluti af máli okkar eigi að síð-
ur.
Oft hafa menn vanskapað
orð vegna skilningsskorts og
misheyrnar. Eru Islendingar
ekki einir um það, og kalla
Þjóðverjar slíkt Volksetymo-
logie, og hefur komist inn í
fleiri mál, en á íslensku er
þetta nefnt alþýðuskýring. Ég
hef oft tekið dæmi af henni, en
skal til upprifjunar nefna fá-
ein í viðbót.
Snjór heitir á latínu nix,
eignarf. nivis. Þar af kemur
lýsingarorðið niveus = snjó-
hvítur eða þ.u.l., kvenkyn niv-
ea, sbr. nivea krem. Nú skildu
menn ekki glöggt, þegar talað
var um niveakrem, en þetta
hljómaði svo og var notað
þannig, að brátt varð til orð-
myndin nefjakrem.
Voðalegt áfall er nefnt cata-
strophe í ensku og fleiri mál-
um, lagað stundum til í kata-
strófa á íslensku. Þessi grísk-
ættaði bastarður hefur
mönnum að vonum fundist
kyndugur. Menn hafa látið sér
hugkvæmast að ketti mætti
hengja í stroffu og þá verður
til orðmyndin kattarstroffa,
eitthvað er alveg rosaleg katt-
arstroffa.
I námunda við þetta eru svo
misheyrnarmyndir íslenskra
orða, eins og til dæmis að
kunna eitthvað reiðbrennandi
fyrir reiprennadi (þetta hef ég
oft séð) og oft má saltkjöt liggja
í staðinn fyrir satt kyrrt
(kjurt) liggja, og er það reynd-
ar sannast sagna, að saltkjöt
má oft liggja.
Ég gleymdi áðan góðu dæmi
um Volksetymologie. Á sjúkra-
húsum og víðar sletta menn
gjarna orðinu óperasjón (oper-
ation) í merkingunni aðgerð,
einkum skurðaðgerð. Hvernig
á latínulaust fólk að vita að
þetta er dregið af lat. opus =
verk, flt. opera og sögninni
operare? Hitt geta menn skilið,
að þegar búið er að skera fólk
upp, sjáist í allt opið, og verður
þá til við alþýðuskýringu orðið
opinsjón. f ljóðabók Unu Jóns-
dóttur, Vestmannaeyjaljóðum,
stendur:
Heilsan drjúgum versna
vann,
vanmegnun á líkamanum.
Eftir þrjú ár ég því fann
opinsjón á spítalanum.
Ef sú er raunin, að orðið
sérviska sé alltaf haft í niðr-
andi merkinu, get ég ekki
skýrt hvers vegna, nema þá að
hjarðhvöt og hermiþörf manna
sé svo mikil, að það þyki mið-
ur, ef vikið er frá hinu al-
menna. Ekki skilst mér þó að
svo sé alltaf, heldur þyki eftir-
sóknarvert að vera með nokkr-
um hætti það sem á útlendu
máli heitir extra og spes.
Annar hluti: „Einhver sagði
nýlega, að við ramman reip
væri að etja. Mér þótti þetta
dálítið nykrað, en ég verð að
játa að ég skil ekki málshátt-
inn: „Nú er við ramman reip að
draga." Viltu skýra hann fyrir
mér fáfróðari?"
Ég vil reyna það til viðbótar
því sem ég sagði um þetta efni
fyrir skömmu. Ramman er
þolfall af lýsingarorðinu
rammur= sterkur. Síðan er
undirskilið eitthvert orð, t.d.
maður eða annað sömu merk-
ingar. Reip er eldri mynd orðs-
ins sem nú er reipi. Orðtakið að
eiga vió ramman reip að draga
merkir því að eiga í reiptogi
við sterkan (mann), eða með
öðrum orðum að eiga í erfið-
leikum.
Þriðja hlutann úr bréfi Þór-
unnar Guðmundsdóttur birti
ég athugasemdalaust að sinni,
hvað sem síðar verður:
„Þú minntist nýlega á orðið
dilkur. Ég hefi aðeins vitað það
merkja lamb sem gengur undir
á um sumarið, og hólf í rétt,
sem fé er dregið í. Máltækið,
að draga dilk á eftir sér, hef ég
aldrei vitað merkja annað en
eitthvað sem miður fer. Er það
kynlegt, því enginn hefur talið
lömbin af hinu illa.
Skrítið er, þegar menn virð-
ast samtaka um að breyta
merkingu alkunnra orðtaka,
eða taka önnur í staðinn. T.d.
breyttist að minnsta kosti i alla-
vegana, sem er glæsilegt orð.
Einnig var venja að líta inn til
fólks, en svo fóru menn í stór-
hópum að líta við sömu erinda.
Minnist ég þess að útvarps-
maður nokkur kvaðst ætla að
líta við víðsvegar um Norður-
land í sumar sem leið. Óttast
ég að sá hafi fengi slæman
hálsríg.“
P.S.:
Mér þykir sanngjarnt að
láta það eftir Hafskips-
mönnum að heiti fyrirtækisins
verði beygt eftir sömu reglu og
orðin er um Eimskip, sem að
vísu er stytting úr Eimskipafé-
lag íslands.
P.p.s.:
Miklar frekari upplýsingar
um orðið þjóðskáld og notkun
þess hafa smám saman borist
mér til eyrna og augna og
komast bráðum til skila á
þessum stað.
smmm
rauNd
I Ka.steigna.sala, llverfi.sgotu 49.
VERDMETUM SAMDÆGURS
OPIÐ í DAG KL.
13—15
Erum með fjölda
I eigna í sölu.
SÖLUSKRÁIN Á SUNNUDÖGUM
Fróöleikur og
skemmtun
fyrirháa sem lága!
Alfræði Menningarsjóðs:
Rit um lyfjafræði
BÓKAÚTGÁFA Menningarsjóðs og
Þjóðvinafélagsins hefur gefið út rit
um lyfjafræði.
Þetta er 13. bindi í Alfræðum
Menningarsjóðs og í því að finna
skilgreiningar á helstu lyfjum og
lyfjaflokkum, eiginleikum þeirra
og notkun til þess að fyrirbyggja,
greina eða lækna sjúkdóma í
mönnum og dýrum. Þá er í mörg-
um tilvikum minnst á helstu hjá-
verkanir lyfja og lyfjaformin sem
þau eru notuð í. Einnig eru helstu
lyfjaform skilgreind, bent á
geymsluþol þeirra ef það er mjög
takmarkað og minnst á nokkra
vísindamenn sem fyrr eða síðar
hafa lagt mikið af mörkum til
framfara á sviði lyfjavísinda.
Höfundur, dr. Vilhjálmur G.
Skúlason prófessor, rekur í eftir-
mála tilurð bókarinnar í megin-
atriðum. Lyfjafræði fjallar um
hlutaðeigandi efni undir uppfletti-
orðum í stafrófsröð, líkt og önnur
rit í flokki þessum. Bókin er 242
blaðsíður að stærð, sett, prentuð
og bundin í prentsmiðjunni Odda.
Lyfjafræði er prýdd mörgum
myndum eins og önnur rit í Al-
fræðum Menningarsjóðs.
Tölvuspil
Vorum aö fá öll nýjustu tölvuspilin. Aldrei
hagstaeöara verö.
Sérverslun með tölvuspil.
Rafsýn hfM
Síðumúla 8, sími 32148.
9
Greinargerð frá
Tollpóststofunni
TORFI Ólafsson deildarstjóri ritar
ágæta grein í Morgunblaðið 9. nóv.
sl. um viðskipti sín við Tollpóststof-
una. Af því tilefni er Morgunblaðiö
beðið að birta eftirfarandi greinar-
gerð frá Tollpóststofunni:
Eins og viðskiptavinum Toll-
póststofunnar er kunnugt, er af-
greiðsla á póstsendingum, sem
innihalda vörur erlendis frá, háð
ákvæðum reglugerðar um tollmeð-
ferð eins og greinir í reglugerð nr.
124 frá 1938, svo og reglugerð nr.
257 frá 1970, um gerð og afhend-
ingu aðflutningsskýrslu til toll-
meðferðar. En þar segir m.a.:
„Fjármálaráðuneytið hefur ákveð-
ið, að innflytjanda beri að skila
aðflutningsskýrslu vélritaðri og
útreiknaðri til fulls, þ.e.a.s. að inn-
flytjandi reikni sjálfur út toll og
önnur gjöld, svo sem söluskatt,
byggingariðnaðargjald, verðjöfn-
unargjald og önnur gjöld, sem eru
eða kunna að vera innheimt við
tollafgreiðslu viðkomandi vöru.“
Þrátt fyrir þessa skýlausu reglu
eru starfsmenn Tollpóststofunnar
og póstþjónustunnar, eftir því sem
aðstæður leyfa, ævinlega reiðu-
búnir til þess að veita viðskipta-
vinum alla þá aðstoð sem í þeirra
valdi stendur, ekki síst einstakl-
ingum sem ekki fást við innflutn-
ing að staðaldri.
Að lokum óska starfsmenn
Tollpóststofunnar eftir áfram-
haldandi góðri samvinnu við
viðskiptavini sína.
Ari Jóhannesson
yfirdeildarstjóri.
Reykjavík í október:
í Háteigskirkju
Á MORGUN, sunnudag, kl. 20.30
verða haldnir tónleikar í Háteigs-
kirkju.
Eru það aðrir tónleikarnir í röð
þeirra aðventutónleika, sem
haldnir verða í Háteigskirkju á
aðventunni. Þá flytja þau Gesine
Grundmann sellóleikari, og dr.
Orthulf Prunner, organisti, verk
eftir J.S. Bach.
í Drabert
siturðu rétt
HALLARMÚLA 2
831 fékk kvef, háls-
bólgu og lungnakvef
AF farsóttartilfellum í októbermán-
uði í Reykjavík voru langflest tilfelli
undir liðnum „kvef, hálsbólga,
lungnakvef og fleira“, samkvæmt
upplýsingum er Morgunblaðið hefur
fengið hjá borgarlækni.
Þá fengu 107 iðrakvef, en færri
aðra sjúkdóma. Skráin yfir far-
sóttirnar í Reykjavík í október lít-
ur annars þánnig út:
Inflúensa ............................9
Lungnabólga ........................ 28
Kvef, hálsbólga,
lungnakvef o.fl.................... 831
Streptókokka-hálsbólga, skarlatsótt ... 16
Einkirningasótt ......................4
Kíghósti ............................ 1
Hlaupabóla .......................... 2
Aðventutónleikar
Rauðir hundar ............... 2
Hettusótt ....................3
Iðrakvef................... 107
Önnur matareitrun ........... 1
Kláði ..................... 4
Flatlús .................... 32
Lekandi .................... 14
Þvagrásarbólga (chlamydia) ..38
ERGO-DATA
stóllinn frá
DRABERTheldur
þérígóóu skapi
allandaginn
i------------------------------
Keflavík — Keflavík
Til sölu
eignarlóö, 2580 fm, ef viöunandi tilboö fæst. Lóö
þessi liggur á milli Brekkustígs og Reykjanesvegar.
Uppl. í síma 92-3488 eöa 91-78680.
Norðurbær — einbýlishús
Til sölu glæsilegt steinsteypt einbýlishús á mjög góö-
um og rólegum útsýnisstaö. Húsiö er að grunnfl. 143
fm, meö 4 svefnherb. á hæðinni og einu herb. í kjallara,
auk vinnuherb., um 30 fm, og stórri geymslu, alls 80 fm.
Bílskúr fylgir. Falleg ræktuö lóö.
FASTEIGNASALA
Árna Gunnlaugssonar
Opiö í dag kl. 1—4 Austurgötu 10 — S: 50764
VALGEIR KRISTINSSON, HDL.