Morgunblaðið - 16.09.1988, Blaðsíða 14

14 MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 16. SEPTEMBER 1988
TRACHOMA
„Meinlaus augnsjúkdómur“ eða hvað?
eftir Ragnheiði
Guðmundsdóttur
í dagskrárkynningu frá útvarps-
stöðinni „Rót“ í dagblaði nýverið
(DV laugard. 3. sept. sl.) vartracho-
ma kynnt sem „meinlaus augnsjúk-
dómur“. Ekkert er fjær sanni og
sjaldan eða aldrei hefur meiri fjar-
stasðu verið haldið fram.
En hvað er þá trachoma? Tracho-
ma er heiti á smitsjúkdómi, langvar-
andi (chroniskum) í eðli sínu, sem
veldur bólgu í augum með miklum
breytingum á ýmsum vefjum aug-
ans og oftar en hitt með háskaleg-
um afleiðingum — blindu — á sjón
manna.
Kerato - conjunctivitis granulosa
eða egypska augnveikin eru einnig
heiti á trachoma.
Sýkillinn, sem veldur trachoma,
er engan veginn eingöngu bundinn
við augun. Hann er einnig að finna
í leg- og þvaggöngum, enda smit-
ast mikill fjöldi bama strax við
fæðingu af trachoma, þar sem sjúk-
dómurinn er landlægur.
Trachoma er álitinn algengasti
sjúkdómur sem hijáir mannkynið.
Talið er að 500 milljónir víðs vegar
um heim, nú einkum í þróunarlönd-
unum svonefndu og í Austurlöndum
— séu sýktar af trachoma (V aughan
og Asburg 1971) og að minnsta
kosti 20 milljónir manna séu blindir
af völdum trachoma (Duke-Elder,
Vaughan, Asburg o.fl.). Enginn
augnsjúkdómur hefur valdið meiri
mannlegum þjáningum eða orsakað
meiri blindu en trachoma og er þá
ótalið það mikla fjárhagslega tjón,
sem sjúkdómurinn hefur valdið ein-
staklingum og þjóðum fyrr og síðar.
Þessi sjúkdómur hefur fylgt
mannkyninu frá örófí alda sem
hrein plága. Hans er getið í allra
elstu læknisfræðilegum heimildum,
t.d. í kínverskum, mörgum öldum
fyrir Krists burð. Hippocrates ritaði
um trachoma á sínum tíma og svo
mætti lengi telja, enda fáir eða
engir aðrir sjúkdómar fengið aðra
eins umfjöllun í ræðu og riti allt
fram á okkar daga, enda ekki furða
í ljósi þess hvað hann er útbreidd-
ur. Trachoma hefur verið landlægt
víða um heim, svo sem í Austurlönd-
um, Mið-Austurlöndum, Afríku,
S-Ameríku og víðar. f löndunum við
botn Miðjarðarhafsins hefur tracho-
ma verið sérstaklega útbreitt, t.d.
í Egyptalandi, sömuleiðis voru
svæði í Tyrklandi og Rússlandi þar
sem trachoma var landlægt. Enda
þótt sjúkdómurinn bærist með
krossförunum frá Landinu helga til
Evrópu í einhverjum mæli var það
þó ekki fyrr en um aldamótin 1800,
þegar sveitir Napóleons sneru úr
herför frá Egyptalandi og mikill
hluti frönsku hermannanna sneru
heim blindir, að trachoma flæddi
sem farsótt yfír Evrópu. í kjölfar
þessarar plágu var Moorfields-
augnspítalinn í London byggður
(1805) m.a. eða fyrst og fremst til
að líkna trachoma-sjúklingum.
Spánskir landvinningamenn fluttu
sjúkdóminn vestur um haf. Þessi
upptalning, þó engan veginn tæm-
andi, ætti að gefa hugmynd um hve
stór hluti mannkyns víða um heim
hefur verið hijáður at trachoma.
Eins og fyrr segir er trachoma
smitsjúkdómur, sem ræðst einkum
á slímhúð augans, þó hann nái einn-
ig til annarra vefla. Hann er lang-
vinnur (chroniskur) og var fólk,
sérstaklega fyrr á árum, oft haldið
honum alla ævi. Gangi sjúkdómsins
er venjulega skipt í 4 stig (Mac
Callan) og er smithættan mest á
fyrstu stigunum en fer rénandi eft-
ir því sem á sjúkdóminn líður. Ef
aðrar sýkingar bætast við, sem oft
vill verða, eykur það á vanda sjúkl-
ingsins sem er ærinn fyrir og getur
leitt til enn frekari skemmda á aug-
um.
Enda þótt vitað væri að trachoma
væri smitandi af útbreiðslu og
gangi sjúkdómsins, var það þó ekki
fyrr en árið 1957, að kínverskum
visindamönnum, Tang og sam-
starfsmönnum hans Chang og
Wang í Peking, tókst fyrstum að
einangra sýkilinn — chlamydia tra-
chomatis — sem veldur trachoma
og rækta hann. Vísindamenn í Lon-
don við Institute of Ophthalmology
staðfestu niðurstöðu hinna
kínversku vísindamanna og tókst
að auki að framkalla sýkingu við
tilraunir. Vísindamenn aðrir um
víða veröld komust að sömu niður-
stöðu.
Engin læknislyf voru til við lækn-
ingu trachoma fyrr en súifalyfín
komu til sögunnar skömmu fyrir
síðari heimsstyijöldina og síðar
antibiotica eins og tetracyclin og
erythromycin, sem hafa gefíð góða
raun við lækningu á trachoma, sér-
staklega ef slíkri meðferð er beitt
snemma í sjúkdóminum. ýmis eðl-
islik lyf önnur hafa einnig verið
reynd en ekki með jafngóðum ár-
angri. En þrátt fyrir að þessi mikil-
virku lyf séu nú fyrir hendi hefur
trachoma engan veginn verið út-
lýmt og langt í frá, eins og í upp-
hafí var vikið að. í þróunarlöndun-
um svonefndu er mikil fátækt og
eymd ríkjandi og læknishjálp af
skomum skammti og sums staðar
engin. Það er því hörmulegt til þess
að vita hvað trachoma veldur enn
mikilli blindu í heiminum.
Trachoma á íslandi
Hvemig skyldi hafa verið um-
horfs á okkar landi, þegar trachoma
var í fyrsta sinn, að því er talið er,
greint hjá 14 ára gömlum rússn-
eskum dreng, Nathan Friedmann
af nafni, sem Ólafur Friðriksson
ritstjóri Alþýðublaðsins kom með
með sér til landsins frá Rússlandi
um mánaðamótin okt.—nóv. 1921.
Fyrri heimsstyijöldin var tiltölu-
lega nýverið um garð gengin og í
kjölfar hennar síðla árs 1918 barst
hingað til lands skæð inflúensa,
spánska veikin svonefnda. I
samtíma heimildum er spönsku
veikinni lýst sem skæðri drepsótt,
sem geisaði hér einkum í Reykjavík
og olli þar einhveijum mesta hörm-
ungartíma, sem yfír Reykjavík hef-
ur gengið. Síðustu mánuði ársins
er greint frá því, að það væri líkast
því að allt líf væri að íjara út í
bænum, blöðin hættu að koma út,
búðunum var lokað hverri af ann-
arri, öll vinna lagðist meira og
minna niður og örfátt fólk sást á
götum úti, enda talið að tveir þriðju
hiutir bæjarbúa væru rúmfastir.
Fólkið hrundi unnvörpum niður, og
þegar blöðin komu út endrum og
eins var ekkert annað en dánartil-
kynningar á heilu sfðum blaðanna,
sbr. Morgunblaðið frá þessum tíma.
Sérstök hjálpamefnd var skipuð og
bænum var skipt í hverfí og eftir-
litsmaður settur yfír hvert hverfí.
Margir Jæknar veiktust eðlilega, en
hinir þurftu að leggja nótt við dag
til að sinna sjúklingum og dugði
ekki til, og því ríkti hér hreint neyð-
arástand víða í bænum. Sagt var
að lögreglan væri önnum kafin við
að flytja sjúklinga í sjúkrahús, en
bamaskólinn var gerður að sjúkra-
húsi og bamaheimili á þessum tfma.
Þó var sagt að störf lögreglunnar
væru meira við að flytja líkin úr
heimahúsum f líkhúsin, sem brátt
yfirfylltust. Um þetta og að sjálf-
sögðu miklu ítarlegar má lesa um
samtímaheimildum frá þessum
tíma. Enda þótt spánska veikin
breiddist um landið olli hún hvergi
viðlíka hörmungum og í Reykjavík
og sumar sýslur sluppu alveg, t.d.
Skaftafellssýslur, en Gísli Sveins-
son sýslumaður setti sýslumar í
sóttkví.
Ragnheiður Guðmundsdóttir
mNú, tæpum 70 árum
eftir að hernaðar-
ástand ríkti í Reykjavík
út af viðbrögðum Olafs
Friðrikssonar gagnvart
ákvörðun heilbrigðis-
yf irvalda varðandi
rússneska drenginn,
sem var sýktur af tra-
choma, ætti fólk að
geta litið með sanngirni
og skilningi á ákvörðun
landlæknis, Guðmund-
ar Hannessonar, um að
ráðleggja að senda
drenginn úr landi. Guð-
mundur var í krafti
embættis síns sem land-
læknir og formaður
sóttvarnanefndar að
gera skyldu sína við að
bægja smitsjúkdómi frá
landsfólkinu, sjúkdómi
sem hefur valdið þjóð-
um heims miklum bú-
sifjum og ótöldum
raunum, og gerir raun-
ar enn.“
f kjölfar spönsku veikinnar var
komið á sérstakri sóttvamanefnd
árið 1919 og var Guðmundur Hann-
esson prófessor skipaður formaður
þessarar sóttvamanefndar. Hlut-
verk nefndarinnar var að sjálfsögðu
að bægja smitsjúkdómum frá
landinu, að svo miklu leyti, sem því
yrði við komið í framtíðinni.
Reykjavík var enn í sárum eftir
spönsku veikina, þegar smitsjúk-
dómurinn trachoma barst til lands-
ins 1921 og ekki má gleyma, að
margir bjuggu við fátækt í lélegu
húsnæði og við alls ófullnægjandi
hreinlætisaðstöðu, en það er einmitt
við slík skilyrði, sem smitsjúkdómar
ná að breiðast úr. Berklaveikin var
þá einnig f algleymi.
Á þessum og næstu árum var
aftur verið að taka upp baráttuna
við trachoma úti í heimi, sem ekki
var við komið meðan fyrri heims-
styijöldi geisaði. Þannig var að til-
hlutan Þjóðabandalagsins komið á
sérstökum samstarfshópi til baráttu
gegn trachoma við Pasteur-stofn-
unina í París árið 1923 og á XII
alþjóðaþingi augnlækna f Amster-
dam 1928 var stofnað alþjóðlegt
samband, „L’Organisation Inter-
nationale de la Lutte contre le
Trachome" til að herða enn barátt-
una gegn trachoma. Baráttan var
einkum fólgin f þvf að reyna að
hefta útbreiðslu sjúkdómsins með
því að fylgjast eins og kostur var
á með trachoma-sjúklingum, ein-
angra þá, sem þurfa þótti og með-
höndla sjúklingna eins og kostur
var á, en það var einkum með notk-
un ýmissa sótthreinsandi upp-
lausna, sem hægt var að nota við
augun og aðgerða m.a. á ummynd-
uðum augnlokum sem höfðu herpst
saman af örvef og juku enn á þján-
ingar sjúklinganna og ollu enn frek-
ari skemmdum á augum, sem leiddu
til blindu eins og fyrr er nefnt. Nú
er alþjóðleg barátta gagn trachoma
á vegum Alþjóðaheilbrigðisstofnun-
ar SÞ (WHO).
Því er þetta rifjað upp, að það
verður að dæma viðbrögð heilbrigð-
isyfirvalda út frá aðstæðum þess
tíma, þegar trachoma barst til
landsins. Augnlæknirinn, sem
greindi trachoma hjá drengnum og
Guðmundur Hannesson settur land-
læknir á þessum tíma, álitu það
affarasælast að koma drengnum
úr landi til Danmerkur og koma
þannig f veg fyrir að trachoma
breiddist út og sömuleiðis að dreng-
urinn fengi viðhlftandi meðferð að
þeirra tíða hætti við aðstæður í
Danmörku, sem voru þá allt aðrar
og betri þar en hér.
Guðmundur Hannesson var
kunnugur aðstæðum í Kaupmanna-
höfn. Hann hafði lokið læknaprófi
frá læknadeild Kaupmannahafnar-
háskóla á sfnum tíma og hafði m.a.
kynnt sér augnsjúkdómafræði í
Kaupmannahöfn. Hann var hálærð-
ur læknir, prófessor í líffæra- og
lífeðlisfræði, yfírsetufræði og heil-
brigðisfræði hér við læknadeildina
og var því öðrum færari að gera
sér grein fyrir hve alvarlegur sjúk-
dómur trachoma var. Á þessum
tíma voru einungis tveir augnlækn-
ar, á öllu landinu, þeir Andrés
Fjeldsted og Helgi Skúlason, sem
þá var nýkominn til landsins að
námi loknu (sept. 1921) og viður-
kenndur sérfreeðingur 1923. Þeir
voru báðir starfandi hér í Reykjavík.
(Helgi fluttist síðar til Akureyrar
og stundaði það augnlækningar
mestan hluta stafsævi sinnar.)
Þessir tveir læknar áttu að sjá
um augnlækningu allra lands-
manna, því þeir fóru f augnlækn-
ingaferðir út um land til geta sinnt
landsmönnum um víðar byggðir
landsins eins og við var komið, því
var oft bara annar þeirra við störf
í Reykjavík. Þeir voru því engan
veginn við því búnir að sinna svo
vel væri við ríkjandi aðstæður, sjúk-
dómi eins og trachoma, sem hvar-
vetna hafði reynst mikið heilbrigðis-
vandamál, þar sem sjúkdómurinn
hafði náð að breiðast út.
Nú, tæpum 70 árum eftir að
hemaðarástand ríkti í Reykjavík
út af viðbrögðum Ólafs Friðriksson-
ar gagnvart ákvörðun heilbrigðis-
yfírvalda varðandi rússneska
drenginn, sem var sýktur af tracho-
ma , ætti fólk að geta litið með
sanngimi og skilningi á ákvörðun
landlæknis, Guðmundar Hannes-
sonar, um að ráðleggja að senda
drenginn úr landi. Guðmundur var
í krafti embættis síns sem land-
læknir og formaður sóttvama-
neftidar að gera skyldu sína við að
bægja smitsjúkdómi frá landsfólk-
inu, sjúkdómi sem hefur valdið þjóð-
um heims miklum búsiflum og
ótöldum raunum, og gerir raunar
enn.
Þó hér hafí einungis verið stiklað
á stóm á jafn viðamiklu efni varð-
andi trachoma-sjúkdóminn fyrr og
síðar, ætti þó engum að blandast
hugur um, að trachoma er alvarleg-
ur sjúkdómur með háskalegum af-
leiðingum, ekki bara fyrr á tfmum,
meðan sýkilinn var enn ófundinn
og læknislyf við honum ekki fyrir
hendi, heldur líka á okkar tfmum,
þegar milljónir manna búa í fátækt
og eymd og fá ekki notið þeirra
stórstfgu framfara í læknisfræði,
sem orðið hafa í síðustu tfmum, svo
sem í meðferð á trachoma.
í stafí mínu sem læknir undan-
gengna áratugi hef ég fundið, að
fólk hefur mikinn áhuga á að fræð-
ast um heilbrigðismál og sjúkdóma,
sem spilla heilsu manna. Eg er þess
fullviss, að þetta á einnig við um
sjúkdóminn trachoma, en umfjöllun
um hann hefur ekki verið með þeim
hætti sem rétt er, svo vægt sér til
orða tekið, þegar til hans er vitnað
nú sem „meinlauss augnsjúkdóms".
Mér hefur þvf fundist ómaksins
vert að tína saman þennan fróðleik
um trachoma, þó engan veginn
tæmandi sé, í þeirri trú, að einhver
fái annan og betri skilning á tracho-
ma en hann áður hafði.
Höfundur er augnlæknir.
TILVIÐSKIPTAVINA
Vinsamlega athugið
að frá og með 15. september eru aðalskrifstofur
okkar að Ármúla 3 opnar á virkum dögum frá kl. 9-17.
SAMVINNU
TRYGGINGAR
ÁRMULA3