Morgunblaðið - 20.07.1991, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 20. JÚLÍ 1991
Er fiskvinnsla hörf-
andi atvinnugrein?
eftir Snæ Karlsson
Fiskvinnsla hefur verið einn meg-
inþáttur í atvinnulífi landsins und-
anfama áratugi og undirstaða
þeirra lífskjara sem þjóðin býr við.
Ef litið er til fækkunar mannafla í
atvinnugreininni síðastliðin fimm ár,
væri nærtækt að draga þá ályktun
að hér væri um hörfandi atvinnu-
grein að ræða og af þeim sökum
mætti búast við að lífskjör þjóðar-
innar rýmuðu ef ekki tekst að auka
verðmæti þess sjávarfangs sem á
land berst.
Samkvæmt tölum Hagstofunnar
voru ársverk í sjávarvöruiðnaði árið
1985 10.044, eða 8.2% af fjölda
ársverka í atvinnulífinu. Vinna í
sjávarvömiðnaði, annars staðar en
í hraðfrystihúsum og fiskverkunar-
stöðvum, er u.þ.b. 11-12% af þess-
um heildartölum. Á síðustu ámm
hefur fiskvinnslumönnum fækkað
úr rúmlega 12 þús. niður í að vera
nú innan við 9 þúsund.
Á þessari mannaflafækkun í físk-
vinnslu em ýmsar skýringar. Sumt
má rekja til hagræðingar og tækni-
þróunar í atvinnugreininni og þess
að bolfískkvóti hefur verið minnkað-
ur frá upphaflegu aflamarki. Einnig
hefur verið bent á það, að útflutn-
ingur á ísfíski í skipum og gámum
er vemlegur og meiri en áður var,
þó nú séu merkjanlegar breytingar
í þeim efnum eftir að stýring á
ferskfiskútflutningi var tekin upp.
Þar vegur þó trúlega mjög þungt,
sú vinnsla sem færst hefur úr landi
og út á sjó, um borð í frystitogarana.
Vegna þeirra breytinga, sem hér
hafa orðið, hafa þær spurningar
orðið áleitnar hvort bmgðist hafí
verið við breyttri stöðu með nýjum
áherslum í atvinnugreininni, þar
sem minnkandi hráefni leiðir til
samdráttar ef ekki verður aukin
vinnsla og verðmætasköpun úr því
sem til framleiðslu kemur. Við hljót-
um að hugleiða hvort við emm á
réttri leið með því að veija stómm
hluta aflans til einföldustu vinnslu
og frystingar, bæði til sjós og lands,
og vera þannig hráefnisframieiðend-
ur fyrir erlenda fullvinnslu sjávaraf-
urða.
Það er ofmælt að segja að ekkert
hefði verið aðhafst í þessum efnum.
Fregnir em um ýmsa sérvinnslu og
að einstaka fyrirtæki sé öðm hvom
að framleiða í vinnslufrekari pakkn-
ingar og þá helst þegar lítið berst
að af hráefni. Sölusamtök fískiðnað-
arins virðast þó telja vænlegra til
markaðsöflunar að þróa fullvinnslu
í fiskiðnaði innan landamæra ann-
arra ríkja en íslands. Þá skortir
ekki fjármuni þegar hægt er að
greiða hallann af þeim fyrirtækjum,
sem nemur hundmðum milljóna á
ári. Með þessum hætti er atvinna
flutt út úr landinu í stað þess að
fjölga atvinnutækifæmm í innlend-
um fiskiðnaði, bæði til að vega á
móti aflaminnkun og einnig til að
taka á móti því vinnuafli sem kemur
inn á vinnumarkaðinn og skapa
þarf atvinnutækifæri fyrir.
Hér kann að vísu að vera við
ýmsa erfiðleika að etja. Tollamúrar
og aðrar slíkar viðskiptalegar höml-
ur leggja stein í götu fullunninna
vara inn á mikilvæga markaði. Þetta
gerir það að verkum að vömr okkar
verða ekki jafn samkeppnishæfar
við samskonar vömr sem njóta ríku-
legra framleiðslustyrkja og vernd-
unar í samkeppninni um markaðinn.
Þó ættu þau gæði sem við getum
boðið fram yfír aðra að vega nokkuð
á móti og höfða til þeirra sem gjam-
an vilja greiða meira fyrir náttúm-
leg gæði og ómengaða vöm. Það
er talinn vera vaxandi hópur úti í
hinum iðnaðarmengaða heimi, sem
hefur efni á og vill gjaman greiða
meira fyrir slíkar vömr.
En hvemig skal bregðast við? Er
jafnvel kominn tími og möguleikar
til að segja við erlendar þjóðir, sem
hrópa á físk frá íslandi: Við emm
til með að láta ykkur fá úrvals
matvæli, en þið verðið að fella niður
alla tolla af vömnni. Við munum í
staðinn láta ykkur hafa físk á
margskonar framleiðslustigi, allt frá
ferskum ísfískflökum til veislurétta
sem þið þurfið aðeins að bregða inn
í ofninn.
Ég dreg í efa að við höfum nýtt
þau sóknarfæri til markaðsöflunar
fyrir meira unnar og fullunnar sjáv-
arafurðir, áem ný tækni í fjarskipt-
um og flutningum gefur möguleika
á. Getur ekki verið að við séum
dálítið íhaldssöm og svifasein, þrátt
fyrir þá nýjungagimi sem við erum
þekkt fyrir, og dálítið rög?
ísfiskur sem fer á markað í
Þýskalandi, Bretlandi og víðar í
Evrópu fer ekki til neytenda með
haus og sporði. Allur þessi fískur
fer til vinnslu á mismunandi fram-
leiðslustig, allt frá því að vera seld-
ur sem roðflak til þess að vera full-
matreidd söluvara.
Þannig er með hvetjum físki, sem
fluttur er úr landi algjörlega óunn-
inn, flutt út vinna til annarra þjóða,
sem annars væri unnin af íslensku
fískvinnslufólki og skildi eftir sig
mikinn verðmætaauka í landinu og
efldi atvinnulíf og velferð þjóðarinn-
ar. Hér er um mikið lífshagsmuna-
mál fyrir okkur að ræða, sem sér-
hagsmunasjónarmið verða að víkja
fyrir. íslendingar kunna að standa
frammi fyrir því að þurfa að heyja
harða baráttu fyrir atvinnulegu og
efnahagslegu sjálfstæði sínu, við
andstæðing sem vinnur mjög skipu-
lega að því að komast yfír auðlindir
annarra ríkja. Þar skortir ekki gull
í klyíjarnar á asnann.
Evrópubandalagið, risinn sem
stefnir að stofnun eins sambandsrík-
is allra landa innan bandalagsins,
hefur ákveðið að veija tugum millj-
arða til uppbyggingar á fískveiðum
og fískiðnaði innan bandalagsins.
Því til viðbótar koma svo álíka styrk-
ir frá einstökum ríkjum þess.
Fiskimið ríkja bandalagsins eru
meira og minna ónýt orðin sökum
ofveiði og mengunar. Stjómendur
fiskmarkaða í Bretlandi og Þýska-
landi fara ekki leyiit með, að þeir
reikna með því að stór hluti þess
físks, sem þangað er vænst, komi
af íslandsmiðum. Eftirspurn eftir
físki fer vaxandi í Evrópu og víðar.
Nýir markaðir kunna að opnast í
austanverðri álfunni þegar tímar
líða. í Ameríku og Asíu eru markað-
ir sem bjóða upp á mikla mögu-
leika. Þessa möguleika og eftirspurn
þurfum við að nýta. Við þurfum að
setja okkur heildstæð markmið um
veiðar, vinnslu og markaðssetningu
sjávarafurða, sem hafa það að yfír-
skrift að skapa sem mest verðmæti
úr þeim. Verðmæti þar sem mest
af verðmætaaukanum verður eftir
Snær Karlsson
„Eitt er augljóst, að það
er ekki eining meðal
þjóðarinnar um þá
sljórnun fiskveiða sem
nú er í framkvæmd eða
núgildandi lög um þá
stjórnun. I þessu felst
veruleg hætta á því að
þau átök, sem af þessu
leiða, tefji fyrir eða
eyðileggi þann hag-
kvæmnisárangur sem
að var stefnt.“
hér innanlands og komi til skipta
til sem flestra, en ekki tiltölulega
fámenns hóps, sem vegna þróunar
sem enginn gat séð fyrir, hefur öðl-
ast sérstaka aðstöðu vegna kring-
umstæðna sem ekki voru fyrirsjáan-
legar.
Lögin sem sett voru í upphafi um
verndun fiskistofna og úthlutun
fískkvóta voru nauðsynleg til vernd-
ar þeim fiskistofnum, sem takmarka
varð sókn í. Einnig var það skyn-
semismarkmið, að skipuleggja veið-
arnar til að ná niður kostnaði við
hveija sóknareiningu og stefna að
hæfilegri stærð veiðiflotans.
Lögum um stjórnun fiskveiða og
hagkvæmanýtingu fískistofna verð-
ur hinsvegar að breyta þannig að í
framkvæmdinni verði þau í fyllsta
samræmi við það sem segir i fyrstu
grein þeirra. En þar segir:
„Nytjastofnar á íslandsmiðum
eru sameign íslensku þjóðarinnar.
Markmið laga þessara er að stuðla
að verndun og hagkvæmri nýtingu
þeirra og tryggja með því trausta
atvinnu og byggð í landinu."
Hér hefur framkvæmdin í veiga-
miklum atriðum stangast á við
merkilega yfirlýsingu lagagreinar-
innar. Þessari sameiginlegu auðlind
hefur í reynd verið úthlutað til fárra
útvaldra, sem af tilviljun eða ann-
arri ástæðu hafa átt skip eða bát
og verið í útgerð á þeim tíma, sem
tekinn var til viðmiðuriar um úthlut-
un kvóta samkvæmt aflareynslu
þeirra. Þessir aðilar hafa síðan get-
að farið nokkuð fijálslega með þenn-
an úthlutaða eignarrétt. Sameigin-
lega auðlindin gengur kaupum og-
sölu og ágóðinn rennur í vasa ein-
stakra útgerðaraðila eða eigenda.
Sjómennirnir, sem ekki eru svo
heppnir að vera meðeigendur, og
fiskvinnslufólkið, sem gerði það
mögulegt að hægt væri að setja
aflann á land og vinna hann í seljan-
leg verðmæti, á ekkert.
Arðurinn, sem af auðlindinni
skapast, safnast á æ færri hendur
og ekki er einu sinni alltaf ljóst
hvort handhafinn er að öllu leyti
íslenskur.
Stjórnmálamenn hafa, í sam-
komulagi við hagsmunasamtök,
búið svo um hnúta varðandi réttinn
til nýtingar á fískistofnum okkar,
að líkur eru á að sá réttur safnist
á fárra hendur og stórhætta er á
að örlagarík misskipting efnahags-
legra gæða muni fylgja í kjölfarið.
Trygging traustrar atvinnu og
byggðar í landinu verður þannig
lögð í hendur æ færri aðila sem
ekki eiga endilega sameiginlegra
hagsmuna að gæta með öðrum
þegnum landsins. Verulega virðist
hafa skort á að stjórnvöld hefðu
þrek til að standa þannig að málum
að hagsmuna allra þegna þjóðfé-
Iagsins væri gætt við lagasetningu.
Verulegur ágreiningur var og er um
málefnið á Alþingi og innan ein-
stakra stjórnmálaflokka.
Mikil hætta er á að í þeirri opn-
un, sem framundan er á sviði við-
skipta milli þjóða, geti handhafa-
valdið á_ auðlindinni glutrast úr
höndum íslendinga án þess að hægt
væri að koma við lagalegum hindr-
unum.
Hvað mun þá þýða að vera að
velta vöngum yfír því hvort ýmis
byggðarlög, svo sem Bolungarvík,
Þórshöfn, Seyðisfjörður og mörg
'fleiri, eigi möguleika á því að sjá
sér farborða sem sæmilega sjálf-
bjarga byggðarlög? Er nokkur
ástæða til þess að vera að hafa
áhyggjur af þeim rúmlega 1.200
ársstörfum sem unnin eru í þessum
þrem byggðarlögum sem að mestu
eru framleiðslustörf?
Ég sagði hér fyrr að við þyrftum
að setja okkur heilstæð markmið
Vínberjaræktun
(Vitis vinifera)
Blóm vikunnar
Umsjón: Ágústa Björnsdóttir
lii
213. þáttur
Flest hin algengari suðrænu
aldin er unnt að rækta í upphituð-
um gróðurhúsum hér á norður-
slóðum og sú var tíðin að t.d.
vínber sáust ylræktuð á stöku
stað bæði hér og í nálægum lönd-
um. Þessi grein atvinnugarðyrkj-
unnar tilheyrir nú sögunni, en í
heimilisgróðurhúsum, sem hafa
mjög víða skotið upp kolli í sinni
tíð, hefur áhugafólk fítjað upp á
þessari ræktun, enda er hún mjög
skemmtileg tónstundaiðja. Hún
er samt all vandasöm, en takist
vel til eru heimaræktuð vínber
einstakt hnossgæti, já - allt annað
en innflutt vínekruber.
Hitaskilyrði vínviðar
Ekkert þýðir að fást við vínvið-
arræktun nema hægt sé að ylja
gróðurhúsið snemma vors. Plant-
an þarf allt að 14-16° næturhita
og hámark 20-24° daghita, t.d.
eftir að fræmyndun á sér stað. Á
vetuma þola ungplöntur í dvala
4-5° frost en er þær fara að eld-
ast eykst frostþolnin verulega.
Byiji ræktun í mars er plantan
vakin upp úr dvala við 10° hita
að nóttu og 12-14° að degi. Síðar
er hiti hækkaður nokkuð. Heljist
ræktun á umræddum tíma fara
ber að þroskast seint í júlí en
aðaluppskerutíminn verður ágúst-
mánuður. Á húsi þarf að vera
góður gluggabúnaður til Ioftræst-
ingar sem verður að vera ríkuleg
meðan á blómgun stendur og þeg-
ar þroskun nálgast.
Ræktunaryrki
Það varðar miklu að verða sér
úti um góðan vínviðarstofn (yrki).
Besta bláa berið nefnist Franken-
thaler og mjög góð gulgræn gróð-
urhúsaber eru Buckland Swe-
etwater og Muskat of Alexandr-
ia. Þess má geta að plöntur af
Frankenthaler hafa aðeins sést
hér á boðstólum að undanfömu.
Ennþá gæti því verið möguleiki
að byija í ár.
Ræktunartilhögun
Að ýmsu Ieyti er best að gróð-
ursetja vínvið beint í jörð, en
þannig getur þó reynst heldur
Gimilegir vínberjaklasar í Garðabæ.
erfíðara að stjórna vexti hans
heldur en ef hann er ræktaður í
rúmgóðu íláti. Sú ráðstöfun kallar
þó á nákvæmara og tíðara eftirlit
einkum varðandi vökvun og nær-
ingarefnagjöf. Frá því að vínvið-
arplöntu er holað í jörð og uns
hægt er að fara að reikna með
vínbeijum líða a.m.k. 2-3 ár, en
þann tíma þarf að nota til að
byggja upp öflugan vöxt og forma
plöntuna, sem getur náð háum
aldri.
Vínviður þarf vel framræsta og
fremur gljúpa kalkríka jörð.
Plantan er næringarfrek, samt
þýðir ekki að kakka einhveiju
óskapar magni af áburði fyrirfram
í moldina eins og mjög margir
hafa tilhneigingu til að gera.
Næra verður í hófi, gefa fæðuna
smátt og smátt frá því rétt um
það leyti að vöxtur byijar uns
plantan fer að hægja á sér. Sein-
virkan áburð svo sem beinamjöl
hefur löngum þótt henta að gefa
Ljósmynd/Árni Kjartansson
í upphafí árlegrar ylræktar. Það
er þó mjög einhæfur næringaref-
nagjafi og því þarf fleiri næringar-
efni til.
Vínviðarrunninn klifrar með
gripþráðum; sem eru ummyndað-
ar greinar. I ræktun er þetta samt
alls ekki látið gerast. Gripþræð-
irnir eru ætíð fjarlægðir og plant-
an bundin upp við víra sem
strengdir eru um 20 sm. innan
við gler með svipuðu millibili þar
sem plöntunni er ætlað að standa.