Morgunblaðið - 20.07.1991, Blaðsíða 19

morgúiVblaðið láugXrdagIjíí 2oV JúÍjÍ 'ioíií
DINN
4.LIN
líta hins vegar þannig út að hallinn
gæti numið yfir 20 milljörðum
króna eða um 6% af landsfram-
leiðslu. Meginástæðan fyrir þessum
mikla mun eru aukin útgjöld, en
einnig horfur á minni skatttekjum
í kjölfar aflasamdráttar. Án breyt-
inga á lögum og reglugerðum er
stór hluti af útgjaldaaukningunni
óhjákvæmilegur. Á undanförnum
árum hafa stjórnvöld stöðugt verið
að taka á sig nýjar og auknar kvað-
ir um útgjöld án þess að huga
nægjanlega að því hvernig þau
koma til með að vaxa og hvernig
þeim verði mætt. Ný dæmi af þess-
um toga eru grunnskólalög, búvöru-
samningur og Vestfjarðagöng.
Aukninguna á hallanum má einn-
:ig rekja til þess að ríkisstjórnin
hefur ákveðið að hætta þeirri
óráðsíu að gera út á skattgreiðend-
ur framtíðarinnar með því að stofna
til skuldbindinga sem ekki fá fjár-
hagslega staðist. Hvort sem litið
er til lánastarfseminnar eða Lífeyr-
issjóðs starfsmanna ríkisins er það
lágmarkskrafa að þær skuldbind-
ingar, sem stofnað er til, séu gjald-
færðar á sama tíma. Það er með
öllu óviðunandi að stjórnvöld séu
að niðurgreiða lánskjör eða lofa
lífeyri umfram iðgjaldagreiðslur, ef
við sem skattgreiðendur, þegar
þetta er gert, erum ekki reiðubúin
að standa undir kostnaðinum.
Samdráttur framundan
Gífurlegur halli ríkissjóðs, ásamt
lánsíjárþörf annarra opinberra að-
ila, myndar nú mikla spennu á
lánsfjármarkaðinum. Vextir eru til-
tölulega háir og hörð keppni um
takmarkað lánsfé á markaðnum.
Hvorki ríkissjóður né atvinnulífið
UNIR
LL
álögur á útgerðina, þótt rækilega
hafi verið sýnt fram á, að hér er
aðeins um að ræða afgjald fyrir
afnot af takmarkaðri, verðmætri
auðlind. Hvað fyndist mönnum,
ef umræður um húsnæðismál mót-
uðust af þeirri ranghugmynd að
húsaleiga væri skattur, sem hús-
eigendur innheimtu af leigjendum?
í umræðunni um fiskveiðistefn-
una hefur undanfarið nokkram
sinnum verið vikið að því, að und-
arlegt sé, að formælendur veiði-
gjalds skuli ekki hafa iagt til, að
greitt sé gjald fyrir hagnýtingu
orku í fossum og jarðhita, og
spurt, hvort bændur ættu þá ekki
að greiða fyrir hagnýtingu afrétta,
ekki aðeins vegna þess, að sú hag-
nýting er verðmæt, heldur einnig
og ekki síður vegna þess, að hún
er þjóðarbúinu skaðleg. Það eru
landverndarsjónarmið öllu fremur
en efnahags- og réttlætissjónarm-
ið, sem gera slíkt gjald réttmætt,
enda hafa margir, m.a. sá, sem
þetta ritar, mælt með því. Varð-
andi gjald fyrir hagnýtingu orku
fossa og jarðhita verður að hafa
í huga, að sá grundvallarmunur
er á auðlindum sjávarins og auð-
lindunum, sem felast í fossunum
og hverunum, að fiskistofnarnir
Friðrik Sophusson
í grófum dráttum lýsir
varanlegur halli á ríkis-
búskapnum sér í því að
á lánamarkaðinum
verður ríkissjóður að
bjóða í fjármagn til að
ná inn nægilegu lánsfé.
Afleiðingarnar eru háir
vextir sem kreppa að
atvinnulífinu.
^olir hins vegar að vextir hækki
enn frekar en nú er orðið.
Fyrstu vísbendingar fyrir næsta
ár sýna, að án róttækra aðgerða
verði lánsfjáreftirspurn hins opin-
bera enn meiri en í ár og spennan
muni þá halda áfram nái ríkisstjórn-
in ekki tökum á umframeyðslu
ríkisins. Fyrrverandi ríkisstjórn gat
mætt þörf ríkissjóðs eftir lánsfé að
miklu leyti innanlands, meðal ann-
ars vegna þess að sparnaður al-
mennings var að aukast. Nú hefur
þetta aftur á móti snúist við og
sparnaðurinn ætlar að verða mun
minni í ár en 1990. Eyðslu ríkisins
umfram efni verður því aðeins
Gylfi Þ. Gíslason
eru fyrir löngu orðnir takmörkuð
auðlind, sem þess vegna verður
að verðleggja. Það á sér sem betur
fer ekki enn stað varðandi fossana
og jarðhitann. Að því kemur
eflaust, að svo verði. Þá verður
jafnsjálfsagt, að þjóðarheildinni
verði greitt afgjald fyrir afnot,
eins og það er nú, að greitt sé
fyrir hagnýtingu fiskistofnanna.
Fleiri hliðar eru á þessu máli, og
verður vikið að þeim í síðari grein-
um.
Þá hefur í umræðunni oftsinnis
verið vikið að því, að formælendur
veiðigjalds séu dulbúnir formæ-
lendur einhvers konar sósíalisma,
þjóðnýtingar og miðstýringar, og
vanmeti gildi einkaeignarréttar.
Þetta er fráleitt. Það er þvert á
mætt að tekin séu erlend lán eða
með seðlaprentun í Seðlabanka.
Ríkið dælir þannig peningum, sem
enginn framleiðslugrundvöllur er
fyrir, út í efnahagslífið, kyndir und-
ir eyðslú og myndar umframeftir-
spurn eftir innfluttum vörum. í ár
stefnir hallinn á viðskiptajöfnuði í
2-3% af landsframleiðslu og enn
meira á næsta ári ef fram heldur
sem horfir. Þessar staðreyndir eru
sýnu alvarlegri þar sem ekki verður
séð að landsframleiðslan geti aukist
um meira en 1% eða svo í ár og
núverandi vísbendingar um afla-
horfur og stofnstærð benda til að
á næsta áriA/erði umtalsverður sam-
dráttur í þjóðarframleiðslu.
Verðbólguvofan knýr á dyr
Þannig er ný verðbólgualda á
næsta leiti, ef menn halda ekki
vöku sinni eða neita að viðurkenna
hinar alvarlegu staðreyndir sem við
blasa. Þetta gerist á sama tíma og
komið er að nýjum kjarasamningum
þar sem launþegahreyfingin og at-
vinnurekendur reyna skiljanlega að
verja stöðu sína. Reynsla frá kjara-
samningum fyrri tíma sýnir að út-
koman getur auðveldlega birst í
verðbólgusamningum, sem á engan
hátt bæta raunverulega afkomu
launþega eða fyrirtækja, enda verða
verðmætin ekki til í kjarasamning-
um.
Víxlhækkun nafnlauna og geng-
islækkunar er saga sem allir lands-
menn þekkja. Þá verðbólguhring-
ekju vill þjóðin ekki kalla yfirí sig
aftur. Því er það mjög áleitin spurn-
ing, hvernig stjórnvöld eiga að
styrkja núverandi stefnu í gengis-
málum, þannig að aðilar vinnu-
markaðarins gangi að henni vísri
þegar að samningum kemur. Aðilar
vinnumarkaðarins munu án efa
vera fylgjandi gengisfestu eins og
ríkisstjórnin. Stefnan verður hins
vegar umfram allt að vera raun-
hæf. Utilokað er að halda genginu
stöðugu nema jafnvægi sé á milli
tekjumyndunar og útgjalda. Þetta
á við um þjóðfélagið í heild, ríkis-
sjóð, atvinnufyrirtæki og okkur sem
einstaklinga. Til skoðunar er á veg-
um ríkisstjórnarinnar, hvort það er
fastgengisstefnunni til framdráttar
að gengi krónunnar verði tengt
Evrópumyntinni ECU. Ég dreg ekki
móti kjarninn í hugmyndum for-
mælenda veiðigjalds, að stjóm á
fiskveiðum beri þá mestan og bezt-
an árangur, ef henni sé hagað
samkvæmt meginreglum mark-
aðsbúskapar. Ég þekki engan for-
mælanda veiðileyfa, sem aðhyllist
rangar og löngu úreltar kenningar
marxískrar ættar um kosti alls-
heijar sameignar og ókosti einka-
eignarréttar.
Þessi þrjú atriði er ástæða til
þess að ræða nokkru nánar. En
áður en það verður gert, er rétt
að minna á ýmsar staðreyndir frá
fyrri tíma, sem hollt er að hafa í
huga, þegar menn mynda sér rök-
studdar skoðanir á þeim mikla
vanda, sem nú er við að etja í
þessum efnum.
II
Þangað til um miðjan áttunda
áratuginn voru fiskveiðar íslend-
inga dæmigerðar frjálsar og ókeyp-
is fiskveiðar. Niðurstaðan varð og
sú, sem búast mátti við samkvæmt
kenningum fiskihagfræðinnar.
Síðan á stríðsárunum hafði afkom-
an yfirleitt verið léleg, flest árin tap
samkvæmt reikningum. Á stytjald-
arárunum hafði sókn í fiskistofnana
minnkað mjög, og voru því stofn-
arnir sterkir við lok styijaldarinnar.
Síðan átti sér stað gífurleg fjölgun
fiskiskipa. Fiskiskipastóllinn fjórt-
án- til fimmtánfaldaðist. Og aflinn
þrefaldaðist, eða þar um bil, og
fiskistofnarnir • skruppu saman. I
verðmætum talið jókst fjármagn
flotans fjórum sinnum meira en
verðmæti aflans. Afköst fjármagns-
ins, sem hagnýtt var við veiðarnar,
voru um miðjan áttunda áratuginn
orðin aðeins fjórðungur af því, sem
þau höfðu verið 1945. Stærð botn-
í efa að slík tenging hvetji aðila
vinnumarkaðarins til að ná hófleg-
um kjarasamningum til tveggja eða
þriggja ára í haust. Þannig yrði
nýrri verðbólguhrinu afstýrt og
verðbólguvofunni vísað á dyr um
langa framtíð. Áður en tekin verður
ákvörðun um tengingu krónunnar
þarf þó að kanna fjölmörg atriði,
sem taka verður tillit til.
Prófsteinn ríkisstjórnarinnar
Það er einsýnt að efnahagsmálin,
og þó einkum og sér í lagi ríkisfjár-
málin, verða prófsteinn á ríkis-
stjórnina og stjórnarflokkana. Ekki
nægir að grípa til hefðbundins
vinnulags þar sem fjárlagafrum-
varpi er jagað fram og aftur fram
að þingbyrjun. Ríkisstjórnin stend-
ur frammi fyrir því verkefni að taka
ríkisfjármálin mun fastari tökum
en fyrri ríkisstjórnir hafa þui-ft að
gera. Þetta er reyndar ekkert
einkaálit stjórnarflokkanna eða
íslenskra hagfræðinga, því að vand-
inn og afleiðingarnar eru m.a. und-
irstrikaðar í ábendingum alþjóða-
stofnana (Alþjóðagjaldeyrissjóðsins
og OECD) sem fylgjast með íslensk-
um efnahagsmálum og hafa verið
ráðgjafar íslenskra stjórnvalda
áram saman.
Gagnstætt því sem áður tíðkaðist
verður að meta það svo, að ekki
sé nú svigrúm til að rétta hallann
með almennum skattaálögum. Bæði
beinir og óbeinir skattar eru þegar
orðnir þáð háir að ekki er á þá
bætandi. Aðaltekjulind ríkissjóðs,
virðisaukaskatturinn, er nú þegar
sá hæsti í allri Evrópu. Það er því
stefna ríkisstjórnarinnar að hækka
ekki skatta. Þvert á móti vill hún
reyna að skapa svigrúm til lækkun-
ar þeirra með tímanum.
Éini möguleikinn er að ráðást að
ríkisútgjöldum, endurskoða þau og
lækka. Það verður án efa sársauka-
fullt og kemur við kaun margra.
Ríkið verður að endurskilgreina
hlutverk sitt á ýmsum sviðum. Það
verður að hætta að veita ýmsa þjón-
ustu sem það hefur áður veitt, fela
einkaaðilum aðra þætti og selja
margs konar þjónustu sem hefur
verið án endurgreiðslu fram til
þessa. Hefðbundnar niðurskurðar-
aðferðir duga ekki við núverandi
aðstæður.
fiskstofna er nú aðeins helmingur
til tveggja þriðju hluta þess, sem
hún var á sjötta áratugnum.
Það er hins vegar athyglisvert,
að þrátt fyrir lélega afkomu sjávar-
útvegsins og verulega minnkandi
skerf hans til þjóðarframleiðslunnar
um langt skeið, voru lengi vel ekki
uppi neinar hugmyndir um almenna
stjórn á fiskveiðúnum. Hvorki
stjórnvöld né hagsmunaaðilar í
sjávarútvegi gerðu sér ljós grund-
vallareinkenni fijálsra og ókeypis
fiskveiða og óhagkvæmar afleiðing-
ar þeirra. Þess verður auðvitað að
geta, að áður en íslendingar fengu
umráð 200 mílna fiskveiðilögsög-
unnar var almenn stjórn á fiskveið-
um á íslandsmiðum óframkvæman-
leg. En stækkun fiskveiðilögsög-
unnar í 200 mílur gerbreytti að-
stæðum. í kjölfar hennar voru árí
síðar sett lög um veiðar í fiskveiði-
lögsögu íslands. Sú umfangsmikla
stjórn, sem nú er á fiskveiðunum,
byggðist upphaflega á þessari laga-
setningu.
Það var ástæða til þess að hafa
áhyggjur af ófullnægjandi afkomu
sjávarútvegsins og minnkandi
skerfi hans til þjóðarframleiðslunn-
ar. Skipulag atvinnugreinarinnar,
fijálsar og ókeypis fiskveiðar, kom
í veg fyrir, að fiskveiðarnar skiluðu
arði af fiskimiðunum. Þetta varð
samt ekki til þess, að teknar væru
ákvarðanir um allsheijarstjórn á
fiskveiðunum. Það var ekki gert
fyrr en aflabrestur var talinn
vísbending um hættulegt ástand
fiskistofna.
Um svipað leyti og fiskveiðilög-
sagan var stækkuð í 200 mflur
komst Hafrannsóknastofnunin að
þeirri niðurstöðu, að ástand þorsk-
stofnsins væri mjög alvarlegt. í
kjölfar þess var í fyrsta sinn tekin
upp allsheijarstjórn á botnfiskveið-
S ú
Að hika er sama og tapa
Á næstu vikum verður það verk-
efni ríkisstjórnarinnar að deila
byrðunum af þeim róttæku breyt-
ingum, sem grípa þarf til, milli vel-
ferðarkerfisins, framkvæmda ríkis-
ins, framlaga til atvinnulífsins^og
starfsemi ríkisins sjálfs. Ríkis-
stjórnin hefur samþykkt, að ein-
stakir ráðherrar og ráðuneyti þeirra
vinni að tillögum, sem lagðar verða
fyrir ríkisstjórnina í byijun næsta
mánaðar. í framhaldi af því tekur
ákvarðanaferillinn við. Þegar ríkis-
stjórnin hefur sameinast um drög
að tillögum kemur til kasta þing-
manna stjórnai'flokkanna, sem
tryggja þurfa fylgi við tillögurnar
eftir að hafa fjallað um þær og
gert þær breytingar sem þeir telja
nauðsynlegar til að fjárlög og fyigi-
frumvörp fái meirihlutastuðning á
Alþingi.
í öllu þessu starfi má búast við
að óspart verði reynt af hálfu stjórn-
arandstöðu og ýmissa sérhags-
munahópa að draga úr mikilvægi
þess að takast á við vanda ríkis-
sjóðs með jafn róttækum hætti og
að er stefnt. Færð verða rök fyrir
því að það sé hagkvæmt og skyn-
samlegt að vinna verkið, ekki að-
eins í fleiri og minni áföngum, held-
ur einnig á lengri tíma. Meginrök-
semdin verður þó sú að ytri skilyrði
þjóðarbúsins séu slæm og eðlilegra
sé af þeim sökum að bíða með þessa
uppstokkun þar til betur árar. En
þessi röksemd er ekki gild og tii-
heyrir hagfræði fortíðarinnar.
Tíminn leysir ekki vandann, heldur
hefur biðin í för með sér að hann
stækkar og verður óviðráðanlegri.
Eins og heimilin og fyrirtækin verð-
ur ríkissjóður að sníða sér stakk^
eftir vexti. Því fyrr sem menn gera
sér grein fyrir þeirri staðreynd og
takast á við hið óhjákvæmilega,
þeim mun styttri tími er í það að
við getum byijað nauðsynlegt um-
bóta- og uppbyggingarstarf.
Tíminn til stefnu er naumur, -fb.'í
að þrátt fyrir alla velgmegunina
þolum við það ekki miklu lengur
sem þjóð, að dragast aftur úr
grannþjóðunum í efnahagslegu til-
liti. Lausnin þolir því enga bið. Að
hika er sama og tapa.
Höfundur er fjármálaráðherra.
unum, skrapdagakerfið svo nefnda.
í kjölfar alvarlegs hruns norska
síldarstofnsins 1966 og 1967 hafði
verið tékin upp opinber stjórn á
síldveiðunum. Þegar loðnustofninn
reyndist í alvarlegri hættu 1981,
voru veiðarnar takmarkaðar. Veið-
ar á rækju, humri og hörpudiski,
sem jukust mjög á áttunda áratugn-
um, hafa frá upphafi lotið opinberri
stjórn til verndunar fiskistofnunum.
Það hafa því verið fiskverndunar-
sjónarmið, sem hafa kallað á opin-
bera fiskveiðistjórn, en ekki við-
leitni til þess að auka hagkvæmni
við fiskveiðar og bæta afkomu
veiðiflotans, hvað þá umhugsun um,
að fyrirkomulag fiskveiðistjórnar-
innar hefði ekki ranglát áhrif á
tekjuskiptingu.
Sem betur fer var horfið frá
skrapdagakerfinu 1984 og lagður
grundvöllur að því kerfi, sem nú
gildir, og nefnt er kvótakerfi. lö,
þegar Hafrannsóknastofnunin boð-
ar enn válegri tíðindi varðandi fiski-
stofnana, er vissulega ástæða til
þess að staldra við og hugsa sig
vel um.
Verður það í alvöru dregið í efa,
að skynsamleg fiskverndunarsjón-
armið hafa ekki náðst? Er ekki
augljóst, að fiskveiðiflotinn hefur
vaxið allt of mikið og að sjávarút-
vegurinn er því ekki rekinn af hag-
kvæmni, raunar hvorki veiðar né
vinnsla? Og er með nokkurri sann-
girni hægt að draga í efa, að núgild-
andi fiskveiðistefna hefur ekki skil-
að eigendum fiskimiðanna, þjóðar-
heildinni, eðlilegu afgjaldi af eign
þeirra, heldur hefur þvert á móti
stuðiað að óréttmætri eignasöfnun
ýmissa útgerðaraðila?
Hvað hefur farið úrskeiðis?
Höfundur er prófessor og
fyrrverandi ráðherra.