Morgunblaðið - 24.05.1992, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 24. MAÍ 1992
Arne Ardeberg
stjömufræðingur
og framkvæmda-
stjóri NOTSA,
samtaka um sjón-
aukann, segist
vonast eftir þátt-
töku
íslendinga
sjonaukinnH
Á KANARÍEYJUM
Arne Ardeberg,
framkvæmdastjóri
norræna sjónaukans.
eftir Sverri Guðmundsson
EFTIR margra ára fræðilegar rannsóknir finnst ís-
lenskum stjarnvísindamönnum kominn tími til færa
út kvíarnar og byrja að stunda athuganir. En það
yrði of dýrt að byggja sjónauka hér á landi. Þess
vegna vonast vísindamennirnir til þess að komast inn
í samstarf Norðurlandanna um sjónaukann á La Palma
á Kanaríeyjum. Nýlega var staddur hér á landi Arne
Ardeberg, stjörnufræðingur frá Svíþjóð og fram-
kvæmdastjóri NOTSA, samtaka um rekstur sjónauk-
ans. Hann kom hingað til að ræða við íslenska stjarn-
vísindamenn um hugsanlega aðild að sjónaukanum.
Arne Ardeberg er prófessor
í stjömufræði við há-
skólann í Lundi í Sví-
þjóð. Þar hefur starf
hans einkum beinst að athugunum
á sólkerfunum, sérstakiega Vetrar-
brautinni. Meðal annars hefur hann
rannsakað sögu og gerð Vetrar-
brautarinnar; hvernig elstu stjörn-
umar „fæðast“, og lífshlaup þeirra.
Á seinni árum hefur starf Arde-
bergs í auknum mæli snúist um
norræna sjónaukann á Kanaríeyj-
um. Hann er framkvæmdastjóri
NOTSA, sem em samtök Norður-
landaþjóðanna fjögurra um rekstur
sjónaukans á Kanaríeyjum.
Ardeberg segir að á Norðurlönd-
unum sé löng hefð á stjömufræði-
rannsóknum. Danir og Svíar hafí
verið aðilar að evrópsku samstarfí
og Finnar hafi starfað í samvinnu
við Rússa. Norðmenn og íslending-
ar hafi hins vegar verið dálítið utan-
veltu í alþjóðlegu samstarfi. Það
sem hins vegar hafí háð ðllum lönd-
unum síðustu 30-40 árin hafi verið
skortur á stómm sjónaukum til at-
hugana. En stórir sjónaukar em
dýrir og það hefur ekki verið á
færi annarra en ríkustu þjóða heims
að byggja þá.
Ódýr kostur
Það var árið 1984 sem Norður-
lönd ákváðu að fara út í að byggja
sjónauka á Kanaríeyjum, sem jafn-
ast gæti á við þá bestu í heimi.
Arne Ardeberg segir, að það hafi
alltaf verið ljóst að Norðurlöndin
gætu ekki byggt eða rekið stóran
sjónauka, því hafi þeim í NOTSA
verið uppálagt að halda öllum
kostnaði í lagmarki. Valið stóð, að
sogn Ardebergs, um ódýran sjón-
auka eða engan sjónauka. NOTSA
hafí þá farið að athuga hvernig
byggja mætti ódýran sjónauka sem
yrði sambærilegur stóm sjónaukun-
um varðandi gæði. Veita skildi
tveimur atriðum forgang; að fá sem
skarpasta mynd af þeim stjörnum
sem til athugunar eru, og að sjón-
aukinn nýttist til margháttaðra
rannsókna.
Það liðu mörg ár þar til starfíð
við sjónaukann komst í gang. 1990
Norræni sjónaukinn á La Palma á Kanarieyjum.
var fyrsta árið sem starfað var á
fullu. En nú þegar er hægt að sjá
góðan árangur af starfinu, að sögn
Arne Ardebergs. Hann segir að vel
hafí tekist til við útfærslu á speglum
sjónaukans, sem geri það að verk-
um að allar úlínur þeirra stjarna,
sem kannaðar eru, sjáist mun
greinilegar en með öðrum og stærri
sjónaukum. Það sem áður var álitið
risastjama, hefur í rauninni verið
tvær eða þrjár venjulegar stjörnur.
Þá sjáist stjörnuþokur mun greini-
legar í þessum sjónauka en öðrum.
Við sjónaukann starfa sex menn,
en auk þess starfa tveir nemar við
stöðina. Til samanburðar nefnir
Ardeberg sambærilegan breskan
sjónauka á sömu eyju, þar sem 22
rannsóknarmenn starfa. Af þessu
megi sjá að norræni sjónaukinn er
mjög ódýr. Ardeberg segir að þessi
skipan hafi gefist mjög vel en neit-
ar ekki að gott væri að geta ráðið
nokkra menn í viðbót. Mikil ásókn
er í störf við sjónaukann, og eru
þrjár tii fjórar umsóknir um hveija
stöðu. Mikill áhugi er líka meðal
landa utan Norðurlandana á að
komast inn í samstarfið, en Arde-
berg segir að engin tök séu á að
taka inn fleiri lönd, en það gildi
ekki um ísland.
„ísland var ekki með frá fyrstu
byijun, sem mér finnst mjög mið-
ur,“ segir hann og bætir við, að
hann geri ráð fyrir að íslendingar
verði orðnir aðilar að norræna sjón-
aukanum áður en langt um líður.
— En hvað geta Islendingar lagt
af mörkum í samstarfínu?
„Ég er kominn hingað til þess
að ræða það við íslenska stjarnvís-
indamenn. En ég e'r sannfærður um
að hér er fyrir hendi sérstök kunn-
átta, sem mun nýtast í samstarfínu.
Ég veit að hér hafa menn stundað
merkar stjarnfræðirannsóknir á
svokallaðri alheimsfræði, „cosmo-
logi“ og nifteindastjömum,“ segir
Ardeberg.
Framtíð norræna samstarfsins
um sjónaukann virðist trygg, þrátt
fýrir blikur á lofti varðandi aðra
norræna samvinnu. Samningurinn
1984 var til tíu ára og verður end-
urnýjaður til tíu ára. Þá eru einnig
í gangi viðræður um aukið sam-
starf á sviði menntunar milli land-
anna. Kostnaður við rekstur sjón-
aukans skiptist, eins og í öðru nor-
rænu samstarfi, eftir þjóðarfram-
leiðslu. Ef íslendingar gengju inn í
samstarfið yrði það kostnaður uppá
600.000 krónur á ári.
Full aðild mikilvæg
Hingað til hafa íslenskir vísinda-
menn fengið að starfa við sjónauk-
ann sem einstaklingar, og komið inn
í verkefni sem em í gangi hveiju
sinni. Einar H. Guðmundsson, for-
maður Stjamvísindafélags Islands,
segir að það sé mjög mikilvægt
fyrir íslenska stjarnvísindamenn að
fá fulla aðild að samstarfinu um
sjónaukann, þeir hafí hingað til
aðallega stundað fræðilegar rann-
sóknir, en með aðildinni myndi að-
staða þeirra til beinna athugana
gjörbreytast.
Að sögn Einars hefur vísindaráð
gefið jákvæða umsögn um umsókn
þeirra stjarnvísindamanna að sam-
starfinu um sjónaukann. Málið er
nú í athugun í menntamálaráðu-
neytinu og bjóst Einar við að af-
greiðsla þess tæki nokkurn tíma.
Einar segir að stjarnvísindi séu til-
tölulega ódýr visindi, og að aðild
að sjónaukanum sé langbesti kost-
urinn fyrir íslenska stjarnvísinda-
menn.
— En af hveiju eiga Islendingar
að stunda stjarnvísindi sem ekkert
gefa í aðra hönd, nú á samdráttar-
tímum?
x
„Það er menningarlegt atriði,“
segir Einar H. Guðmundsson. „Þa.ð
er ljóst að stjarnvísindin skila ekki
hagnaði samstundis. Ég myndi
svara þessu með annarri spurningu:
Hvers vegna eiga íslendingar að
stunda tónlist og bókmenntir
o.s.frv.? Ef íslendingar vilja vera í
hópi menningarþjóða, þá stunda
þeir stjarnvísindi."