Morgunblaðið - 19.07.1998, Blaðsíða 20

20 SUNNUDAGUR 19. JÚLÍ 1998
MORGUNBLAÐIÐ
ar ættíræðiupplýsingum." Einmitt þá stefnu
hefur Islensk erfðagreining.
Riis bendir á að sá skilningur ríki almennt
á Norðurlöndunum að upplýsingar og sýni,
sem sjúklingur láti lækni í té, sé til rannsókna
á sjúklingnum, en síðan sé með leyfi hægt að
nota það til rannsókna. „Það sem sjúklingur-
inn afhendir ókeypis í þessu skyni getur því
aldrei orðið verslunarvara. Þetta er forsenda í
danska heilbrigðiskerfinu og almennt á Norð-
urlöndum. íslenska frumvarpið væri því af
þessum ástæðum einum óhugsandi í Dan-
mörku. Þar fengist heldur tæplega leyfi til að
gera svo víðtækan gagnagrunn sem frum-
varpið stefnir að.“
Þegar danskir læknar sækja um leyfi til að
nýta ákveðnar upplýsingar í rannsóknaskyni
er þess gætt að efni, sem fengið er erlendis frá
sé fengið á sömu forsendum og danskt efni. Ri-
is nefnir sem dæmi umsókn frá dönskum lækn-
um um rannsóknir á heilavef, sem meðal ann-
ars átti að framkvæma á vefsýnum frá hol-
lenskum lífsýnabanka. „Leyfið var ekld veitt
íyrr en við í leyfisnefndinni höfðum gengið úr
skugga um að hollenski banltínn starfaði á for-
sendum, sem þættu viðunandi í Danmörku.
Þar sem íslenska frumvarpið byggir á forsend-
um, sem ekki teldust ásættanlegar í Dan-
mörku, gæti svo farið að danskir læknar, sem
ætluðu að nota efni frá íslenska einkaleyfishaf-
anum, fengju rannsóknir sínar ekki samþykkt-
ar heima fyrir. Það er óviðunandi að danskir
læknar sæki til útlanda til að fá efni, sem ekki
þætti forsvaranlegt á dönskum forsendum."
Frumvarpið kynnt á norrænum vettvangi
Islenska umræðan um frumvarpið barst
nýlega út á norrænan vísindavettvang er
frumvarpið var kynnt á fundi í norrænni siða-
nefnd í líftækni. Eins og Dag Helland prófess-
or í líftækni í Bergen og formaður nefndar-
innar benti á er nefndin ekki ákvörðunaraðili.
„Við leitum fremur spuminga en svara,“ sagði
hann er hann útskýrði að nefndinni væri ætl-
að að vera vettvangur skoðanaskipta og upp-
lýsingamiðlunar.
Þar voru mættir íslensku fulltrúarnir í
nefndinni, þau Jórunn Erla Eyfjörð og Er-
lendur Jónsson dósent í heimspeki, en auk
þeirra voru boðaðir á fundinn þeir Þórir Har-
aldsson aðstoðarmaður heilbrigðisráðherra,
Tómas Zoéga sem fulltrúi siðanefndar lækna
og Karl G. Kristinsson dósent og sýklafræð-
ingur, varaformaður Vísindasiðanefndar. Kári
Stefánsson mætti einnig að frumkvæði Þóris
til að kynna sin sjónarmið.
Eins og Helland benti á í upphafi myndi
það eitt að setja saman gagnagrunn af þessu
tagi vekja mikla tortryggni í Noregi, hvað þá
að einkafyrirtæki fengi á honum einkarétt. „í
Noregi væru svona lög óhugsandi, því bæði
almenningur og stjórnmálamenn myndu
aldrei taka slíkt í mál. Frá vísindalegu sjónar-
miði skil ég heldur ekki þörfina á honum,“
sagði Helland. Aðrir bentu á að til að fá fulla
yfirsýn væri nauðsynlegt að ræða bæði
gagnagrunnsfrumvarpið og frumvarp um líf-
sýni saman, svo hægt væri að meta samhengi
þeirra og samverkan. Ekki væri hægt að taka
vitlega afstöðu nema að hafa þau bæði.
Gen: byggingarefni lífsins og
efnahagslegrar velgengni
Umfjöllun um íslenska erfðagreiningu hef-
ur skilað sér í fjármálablöð eins og Financial
Times og Wall Street Journal, enda hafa líf-
tæknifyrirtæki með góðar hugmyndir verið
eftirsótt af fjárfestum. í umfjöllun í tímarit-
unum Cash og Nature Biotechnology frá því
eftir að samningur íslenskrar erfðagreiningar
og Hoffmann-La Roche var gerður er talað
um að gagnagrunnurinn sé forsenda samn-
ingsins. Það þvertaka forsvarsmenn íslenskr-
ar erfðagreiningar fyrir og það sama gerir
Peter Wullschleger talsmaður Roche í samtali
við Morgunblaðið, en enginn þeirra á skýr-
ingu á hvernig standi á þessum skilningi.
Hver hin endanlega upphæð til íslenskrar
erfðagreiningar verður er erfitt að segja því
þótt samningurinn hljóði upp á allt að 200
milljónum Bandaríkjadala, þá er hann meðal
annars bundinn skilyrðum um að meingen
þau, sem leitað er að finnist. Wullschleger
segir að vegna keppinauta sinna veiti Roche
engar nákvæmar upplýsingar um greiðslu.
„Gen eru ekki aðeins byggingarefni lífsins,
heldur í vaxandi mæli einnig byggingarefni
efnahagslegrar velgengni, „ segir í upphafí
gréinar Cash, þar sem því er haldið fram að
Roche hafi „tryggt sér réttinn á einstæðum
genaarfi Islendinga. En kapphlaupið um gen
einstakra þjóða hefur í íör með sér nýjar
hættur."
Svigrúm fyrir mörg fyrirtæki en einka-
leyfi hindrar stofnun þeirra
„ísland býður upp á einstætt tækifæri í
mannerfðafræðirannsóknum og það er áhrifa-
mikið að sjá vöxt og viðgang Islenskrar erfða-
greiningar. Fyrirtækið er vonandi bara fyrsta
fyrirtækið af mörgum," segir Bernharður
Pálsson, sem auk þess að vera prófessor í líf-
PPI riStíH *
, ...Í.ÍV, ■— f
LÍFTÆKNI og þeir möguleikar, sem hún felur í sér í mun á næstu árum breyta og bylta skoðunum og
sjónarmiðum, ekki siður en tölvutækni hefur gert undanfarið.
Umfjöllun
VÍSINDARITIÐ Nature Biotechnology er
eitt helsta ritið á sviði líftækni og birtir
bæði vísindagreinar á sviði líftækni og
greinar um li'ftækniiðnaðinn. Þar hefur
fjallað töluvert um íslenska erfðagrein-
ingu undanfarið. í marsheftinu segir frá
samningi fyrirtækisins við Roche. Sam-
kvæmt blaðinu segir Elizabeth Silverman
hjá BancAmerica Robertson Stephens í
New York að samningurinn sé „frábær“
fyrir Roche, sem fái með samningnum að-
gang að tölvuskrám og lífsýnum næstum
allra hinna 270 þúsund íslendinga, en eins
og kemur fram annars staðar hafna bæði
Roche og Kári Stefánsson þeim skilningi
að samningurinn hafi eitthvað með gagna-
grunninn og lífsýni að gera.
„Verðmæt þjóð“
„Þjóðin er mjög verðmæt," er haft eftir
Silverman, sem einnig metur það sem svo
að Roche virðist hafa fengið magnafslátt.
Verð genasamninga hafi verið fallandi svo
kaupendur eigi markaðinn um þessar
mundir, nema fyrirtækin hafi þróaða
vöru, sem þau geti boðið lyfjafyrirtækjum.
Til að setja verðið í samhengi má nefna
að Roche hefur gert samning við annað
erfðamengisfyrirtæki um að finna gen er
valdi beinþynningu og hljóðar sá samning-
ur upp á um 50 milljónir Bandaríkjadala.
Það er vísast með þennan samning í huga
og fleiri hliðstæða að Silverman ályktar
sem svo að samningur upp á 200 milljónir
dala fyrir meingen er orsakar tólf sjúk-
dóma hljóti að fela í sér magnafslátt.
í aprflhefti Nature Biotechnology er
fjallað um útgerðina á genaauðlindir
mannkyns, þar sem sagt er frá hvernig
einangraðir, litlir hópar geti verið verð-
mæt auðlind fyrir líftækni- og lyfjafyrir-
tæki og sagt frá íslenskri erfðagreiningu,
sem vakið hafi athygli nýlega. Sagt er að
fyrirtækið, undir sfjórn Kára Stefánsson-
ar, hafi „með fullu samþykki fslensku
verkfræði og læknisfræði við Kalifomíuhá-
skóla San Diego hefur reynslu af líftækniiðn-
aði. „Þetta er bara fyrsta skrefið í langri þró-
un, sem gæti skapað þúsundir starfa. Það er
svigrúm fyrir að minnsta kosti tíu hátækni-
fyrirtæki í líkingu við Islenska erfðagrein-
ingu, þó ekki væri nákvæmlega á sama sviði,“
bætir hann við.
Það þurfa ekki að vera neinar hillingar að
Island gæti verið ákjósanlegur starfsvett-
vangur fyrir mörg líftæknifyrirtæki. Morgun-
blaðið hefur haft fregnir af öðrum aðilum með
erlent fjármagn í bakhöndinni, er hafi kannað
aðstæður á íslandi fyrir líftæknifyrirtæki, en
sem bíði átekta til að sjá hvernig frumvarpinu
reiði af.
Einkaleyfi hindrar frjálsa
rannsóknarstarfsemi
„Með einkaleyfi til eins fyrirtækis á sviði
nýtingar íslenskra heilbrigðisupplýsinga eru
í Nature
stjórnarinnar í raun komið á einokun
erfðafræðirannsókna á íslensku þjóðinni".
Að sögn ti'maritsins svarar Kári „allri
gagnrýni með því að segja að ósk hans sé
að varðveita „einstakan genaarf" lands
síns - erfðafræðilega einsleitni gegn
ófyrirleitnum erfðafræðirannsóknum, en
dæmi eru um slíkt meðal ýmissa frum-
stæðra þjóða eins og Tristan da Cunha og
á Tasmaníu, sem sagt er frá í fréttinni.
Um samninginn við Roche, sem auk fjár
muni láta Islendingum í té ókeypis lyf, sem
þróuð verði fyrir upplýsingar frá íslenskri
erfðagreiningu, segir: „Sumir vísindamenn
álíta að þetta sé þó fremur í eiginhags-
munaskyni en af göfugmennsku og að Is-
lensk erfðagreining fái óréttlátt forskot um
leið og það haldi öðrum frá að nota erfða-
upplýsingar við lyfjauppfinningar."
íslensk gagnrýni á erlendum vettvangi
í júníhefti Nature Biotechnology er fs-
lensk erfðagreining nefnd í leiðara ritsins
sem dæmi um líftæknifyrirtæki, er ekki sé
að fullu hreinskilið um starfsemina. Kári
Stefánsson framkvæmdasljóri fyrirtækis-
ins hafi staðið á bak við lagafrumvarp, en
þó ekki sagt neinum frá fyrr en það var
lagt fram. í leiðaranum er vísað í bréf í
sama hefti frá þeim Jórunni Erlu Eyljörð
á Rannsóknarstofu Krabbameinsfélagsins,
Helgu M. Ögmundsdóttur yfirlækni í
ónæmisfræði, Guðmundi Eggertssyni pró-
fessor í erfðafræði og Tómasi Zoega geð-
lækni, sem vekja athygli á að frumvarpið
hafi valdið deilum meðal í'slenskra lækna
og afgreiðslu þess hafí verið frestað. Nat-
ure er á alnetinu: www.natur.com og þar
er hægt að kynna sér þessar greinar eða
útdrátt þeirra.
Kári Stefánsson segist ósáttur við þenn-
an skilning tímaritsins. Það geti vart verið
í verkahring Islenskrar erfðagreiningar
að kynna frumvarp heilbrigðisráðherra og
gagnrýnin því óréttmæt.
íslendingar að selja sál sína - og leggja stein í
götu frjálsrar rannsóknastarfsemi/ segir
Stefán Karlsson læknir í Lundi. „Ahyggjur
vísindamanna eru skiljanlegar," segir Krist-
leifur Kristjánsson einn eigenda Islenskrar
erfðagreiningar, „en þær eru byggðar á mis-
skilningi og eru einnig okkur að kenna, því
það hefur verið notað óvarlegt orðalag um
gagnagrunninn. Allir fá að skrá upplýsingar
úr honum áfram. Orðalagið í frumvarpinu er
óheppilegt. Það þarf að skýra frumvarpið bet-
ur. Við erum einungis að sækjast eftir við-
skiptafræðilegri notkun gagnagrunnsins, sem
við viljum einkaleyfi á. Allir geta notað upp-
lýsingamar en hömlurnar eru á viðskipta-
fræðilegri notkun. Þetta hefur ekki verið
nógu vel útfært í frumvarpinu, eins og það var
lagt fram.“
Eins og Kristleifur nefnir er frumvarpið
ekltí mjög nákvæmt í orðalagi og reyndar
hafa skýringar á því verið á reiki. Ein afleið-
ing einkaleyfis á „viðskiptafræðilegri notkun“
er að margra mati sú að noti til dæmis læknir
upplýsingar úr heilbrigðiskerfinu, sem síðan
leiði til uppgötvunar eða niðurstöðu, er hann
gæti til dæmis selt lyfjafyrirtæki, þá má hann
það ekki. Kristleifur segir að í slíku tilfelli hafi
Islensk erfðagreining forkaupsrétt, en að fyr-
irtækið myndi ekki eitt ákveða verðið, heldur
yrði það gert af nefnd, skipaðri fulltrúa Há-
skóla íslands, landlæknis og annarra sérfræð-
inga. Þessi hugmynd, sem Kristleifur reifar
hér, kemur ekki fram í frumvarpinu.
„Sú auðlind, sem liggur í heilbrigðiskerfinu
er þjóðareign, sem Háskólinn ætti til dæmis
að njóta góðs af,“ segir Bogi Andersen. „Það
hefði aldrei verið hægt að stofna íslenska
erfðagreiningu á íslandi nema af því að þar er
háskóli, sem menntar starfsfólk fyrir fyrir-
tækið og skapar þvi umhverfi. Það skýtur því
skökku við að nú ætlar fyrirtækið að kæfa þá
hópa, sem sjá því fyrir þessari menntun og
sem eru í raun undirstaða fyrirtækisins.“
Konungar og betlarar
í áðurnefndri grein í Cash er bent á að
ýmsir vísindamenn hafi áhyggjur af mark-
aðseinokun og vitnað í Winfried Henke pró-
fessor í mannfræði við háskólann í Mainz, sem
segir: „Sá sem á (erfða)efnið er konungur, en
sá sem á það ekki verður að betla.“ Síðan seg-
ir í greininni: „í framtíðinni verður það ekki
áhugi einstakra vísindamanna, sem ræður því
hver fær aðgang að upplýsingum, heldur ís-
lensk erfðagreining." Þetta er í hnotskurn sú
niðurstaða, sem veldur ugg meðal vísinda-
manna. Að mati margra þeirra yrði fyrirtækið
konungur í upplýsingaríkinu, en allir aðrir
betlarar þess.
Slík einokun getur einnig haft áhrif á rann-
sóknir og þá um leið á hagnýtingu þeirra, til
dæmis til lyfjaframleiðslu. „Siðferðilega séð
skiptir miklu máli að greiður aðgangur sé að
rannsóknarniðurstöðum. Það er einstaklega
fjarstæðukennt að loka einstaka sjúklinga-
hópa inni í rannsóknum eins fyrirtækis, í stað
þess að upplýsingarnar liggi á lausu og hæf-
asti hópurinn geti unnið með þær. Slíkt getur
kannski tafið rannsóknir um mörg ár,“ segir
Bogi Andersen.
I Morgunblaðinu 28. apríl bendir Sigurður
Björnsson læknir á að frumvarpið brjóti
grundvallarreglur lagasetningar, því lög eigi
að vera einföld og skýr, ekki innihalda of mik-
ið af varasömum túlkunaratriðum og þau
ættu að þjóna hagsmunum fjöldans en ekki
sérhagsmunum. Hraðinn við frumvarpsgerð-
ina virðist ekki hafa bætt úr skák, en það er
spurning hvort yfirleitt er nokkur þörf á
gagnagrunnsfrumvarpinu, því gildandi lög
vh’ðast ekki takmarka vísindastarf yfirleitt og
eru í samræmi við lög nágrannalandanna eftir
viðleitni í þá átt undanfarin ár. Frumvarp um
gagnagrunna gengur þvert á þá viðleitni og er
einstakt miðað við nágrannalöndin. Einka-
leyfið veitir einkaleyfishafa aðgang og yfir-
ráðarétt jrfir auðlind, sem spurning er hvort
ekki væri eðlilegra að sem flestir fengju að
nýta líkt og verið hefur hingað til. Það er eng-
inn vafi á að ásókn í gagnagrunn af þessu tagi
vex með tímanum, en þó tíminn líði hratt í líf-
tækni er engin ástæða til að fara offari við
fyrirhugaða lagasetningu, því miklir hags-
munir eru í húfi.