Morgunblaðið - 19.07.1998, Blaðsíða 23

MORGUNB LAÐIÐ
SUNNUDAGUR 19. JÚLÍ 1998 23
FUNDUR í sambandslaganefnd. Sitjandi frá vinstri J. C. Christensen, Einar Arnórsson, Jóhannes Jóhannesson, Þorsteinn M. Jónsson, Bjarni
frá Vogi, Chr. Hage, Erik I. Arup og F. H. J. Borgbjerg. Standandi eru ritarar nefndanna, Þorsteinn Þorsteinsson, Gísli ísleifsson, Magnús
Jónsson og Svend A. Funder.
Þegar á fyrstu fundunum
varð Ijóst, að hugmyndir
manna um væntanlegt
samkomulag og eðli þess
voru harla ólíkar.
UNDIRSKRIFT Kristjáns konungs X. og Jóns Magnússonar
forsætisráðherra undir sambandslögin.
í framhaldi af þessu lögðu íslend-
ingar fram uppkast að samningi um
uppsegjanleg mál á fundi 4. júlí, en
Danir gátu ekki fellt sig við hug-
myndir um samning eða sáttmála
og vildu sem fyrr gera lögbundið
samkomulag. Jafnframt deildu
menn um einstök atriði í tillögum
Islendinga.
Þegar fundi lauk hinn 4. júlí, gat
svo virst sem lítt hefði miðað í sam-
komulagsátt og sitthvað benti til
þess að viðræðurnar sigldu í strand.
Þegar nánar er að gáð, kemur hins
vegar í ljós að nokkuð hafði miðað
og umfram allt var mönnum ljósara
en fyrr hver væru helstu ágrein-
ingsmálin. Þau voru á þessu stigi
hvort væntanlegt samkomulag ætti
að vera í formi laga eða sáttmála,
hvort ríkin ættu að hafa með sér
málefna- eða konungssamband og
hvort samkomulagið ætti að vera
ríkisréttarlegt eða þjóðréttarlegt.
Samningaviðræður á bláþræði
Með fundi samninganefndanna 6.
júlí má segja, að önnur lota við-
ræðnanna hafi hafist, og jafnframt
sú viðkvæmasta. I þessari lotu, sem
stóð til 9. júlí, héngu viðræðumar
oft á bláþræði, samningamenn land-
anna greindi á um flest meginatriði
og fátt benti til þess að samningar
myndu takast. Svo djúpur var
ágreiningurinn að heimildir herma,
að um tíma hafi J. C. Christensen
og fleiri úr dönsku samninganefnd-
inni íhugað í fullri alvöru að slíta
viðræðunum og halda heim með
fyrstu skipsferð.
Viðræðulotan 6.-9. júlí hófst með
því að dönsku samningamennimir
lögðu fram tillögu að sambandslög-
um. Samkvæmt henni skyldi sam-
band landanna vera málefnalegt,
þau vera í sambandi um sameigin-
legan konung og ríkisborgararétt
og gera með sér samkomulag um
sameiginlega meðferð utanrílds-
mála, landvarna, farfána, peninga-
mála og æðsta dómsvalds. íslend-
ingar héldu hins vegar fast við kröf-
una um að löndin væru aðeins í kon-
ungssambandi, en í uppkasti, sem
íslensku samningamennirnir lögðu
fram 9. júlí, var talað um „sam-
bandsgjörð“. Þar með féllu Islend-
ingar í raun frá kröfunni um að
gerður yrði samningur eða sáttmáli,
þótt þeir væru enn ófúsir að fallast
á að samkomulagið yrði kallað sam-
bandslög. Mun þessi tilslökun, ef
svo má kalla orðalagsbreytinguna,
hafa stafað af því að í uppkasti
Dana frá 6. júlí kom fram, að þeir
voru reiðubúnir að viðurkenna full-
veldi Islands, a.m.k. óbeint.
Hér er ekki tóm til að fjalla ýtar-
lega um einstök atriði, sem menn
greindi á um þessa daga, en þar var
m.a. tekist á um lög og reglur varð-
andi konungssambandið, um skil-
greiningu sameiginlegs ríkisborg-
araréttar, um fyrirkomulag á stjóm
utanríkismála, um fjárhagsskil land-
anna, skipan sameiginlegrar ráð-
gjafanefndar og gerðardóms og loks
um gildistíma samkomulagsins. Þar
greindi menn m.a. á um hvemig ætti
að slíta sambandinu þegar þar að
kæmi og þótti Chr. Hage, formanni
dönsku nefhdarinnar, sú umræða
næsta ótímabær á meðan ekki hefði
tekist að semja um sjálft sambandið!
Að kvöldi 9. júlí var svo komið, að
viðræðurnar virtust vera að sigla í
strand. Þá tókst hins vegar að ná
samkomulagi um skipan undir-
nefndar er ræða ætti ágreiningsefni
og fara yfir tillögur og gagntillögur
beggja aðila.
Undirnefndin
Fjórir menn voru valdir í undir-
nefndina, Einar Arnórsson og
Bjarni Jónsson frá Yogi af hálfu ís-
lendinga og Chr. Hage og Erik Ar-
up af hálfu Dana. Nefndin fundaði
dagana 9.-11. júlí og ræddi öll
ágreiningsefni með tilliti til tillagna
beggja aðila. I fyrstu virtist svo sem
starfið í undimefndinni myndi litl-
um árangri skila, en síðan „mjókk-
aði bilið afgerandi", eins og segir í
tmnaðarskýrslu um störf nefndar-
innar. Getur það trauðla merkt ann-
að en að þá hafi menn náð saman
um veigamikil atriði, eða a.m.k.
nálgast sjónarmið hvor annars svo
að hillt hafi undir samkomulag.
Undirnefndin skilaði engum til-
lögum, svo séð verði, en er þriðji
hluti viðræðnanna hófst, er samn-
inganefndirnar komu aftur saman
fullskipaðar hinn 12. júlí, báru Dan-
ir fram nýja tillögu og má sjá af
henni og viðbrögðum íslendinga
hvað fulltrúarnir í undimefndinni
höfðu orðið sammála um, eða töldu
að samkomulag gæti náðst um.
Þar er þá fyrst til að taka, að í
hinu nýja uppkasti til sambands-
laga, sem danska samninganeíndin
lagði fram 12. júlí, sagði, að Dan-
mörk og ísland væm frjáls og sjálf-
stæð ríki „í sambandi um sama kon-
ung og það, sem felst í sambands-
lagasamkomulagi þessu“. Litlu síð-
ar var í tillögunni talað um „ís-
lenska ríkisborgara" og er ljóst af
þessum tveimur greinum, að Danir
höfðu fallist á kröfu íslendinga um
konungssamband og gagnkvæman
ríkisborgararétt, en kröfðust þess
ekki lengur, að ríkisborgararéttur-
inn yrði sameiginlegur. A móti
féllust Islendingar á að samkomu-
lagið yrði lögformlegt, sambands-
lög, en ekki sambandssáttmáli eða -
samningur. Jafnframt féllust þeir á
orðalagið um konungssambandið og
að löndin væm í sambandi um sam-
komulagið, sem fælist í sambands-
lögunum.
Um utanríkismál íslands lögðu
Danir til, að þeir færu með stjórn
þeirra í umboði Islendinga, en Is-
lendingar mættu skipa viðskipta-
fulltrúa við þau sendiráð Danmerk-
ur, sem þegar væra fyrir hendi, og
gætu sent sendifulltrúa til eigin við-
ræðna samkvæmt samkomulagi við
utanríkisráðherra Danmerkur.
Jafnframt féllust þeir á að setja í
lagafrumvarpið ákvæði um að þeir
tilkynntu öðram ríkjum formlega,
að þeir hefðu viðurkennt Island sem
sjálfstætt ríki.
í undimefndinni náðist fullt sam-
komulag um landhelgisgæslu og
æðsta dómstól og var það í báðum
tilvikum með þeim hætti, að Danir
skyldu annast þau mál, uns íslend-
ingar afréðu að taka þau í sínar
hendur. Loks náðu menn samkomu-
lagi í undirnefndinni um fulltrúa
þjóðanna hvorrar hjá annarri og
sömuleiðis um ráðgjafanefndina.
Lokaspretturinn
Störf undirnefndarinnar má kalla
þriðja hluta viðræðnanna. Þegar
þeim lauk vora mál komin á góðan
skrið og öllum var ljóst, að sam-
komulag var í augsýn. Hinn 12. júlí
hófst fjórða og síðasta lotan og á
fundi þann dag óskuðu íslendingar
eftir því að Island yrði viðurkennt
sem fullvalda ríki, en ekki aðeins
sjálfstætt. Jafnframt fóra þeir fram
á, að geta sent sendifulltrúa til ann-
arra ríkja án sérstaks samkomulags
við utanríkisráðherrann. Danir
féllust á fullveldisákvæðið, en ekki
kröfuna um sendifulltrúann og varð
við það að sitja. A þessum fundi
höfðu íslendingar þannig náð fram
meginmarkmiði sínu, að Island yrði
viðurkennt sem fullvalda ríki, og
segir Erik Arap í grein um viðræð-
urnar, sem birtist í danska blaðinu
Magasin fra Det Kongelige Biblio-
tek, í desember árið 1995, að Bjarni
frá Vogi hafi tárast er Chr. Hage
lýsti því yfir fyrir hönd dönsku
samninganefndarinnar, að Danir
myndu fallast á að orðið fullvalda
yrði sett í lögin. Fleiri mál voru
rædd á fundinum 12. júlí, en ekki
náðist um þau fullt samkomulag.
Næsti dagur, 13. júlí, var laugar-
dagur og bauð Jón Magnússon, for-
sætisráðherra, þá samningamönn-
unum í skemmtiferð austur yfir
fjall. Á sunnudag settust svo dönsku
samningamennimir niður og sömdu
nýtt uppkast til sambandslaga í
samræmi við það samkomulag, er
þegar hafði náðst. Var það sent ís-
lensku landsstjórninni, Alþingi og
íslensku samninganefndinni og
ræddu þessir aðilar það næstu tvo
daga.
Samninganefndirnar komu næst
saman til fundar hinn 16. júlí og þar
vora Dönum kynntar niðurstöður
íslendinga. Þeir vora í meginatrið-
um sáttir við uppkast Dananna, en
óskuðu eftir orðalagsbreytingum í
nokkram greinum og náðist sam-
komulag um þær.
Síðasti fundur samninganefnd-
anna var haldinn 17. júlí og er hann
hófst hafði samkomulag tekist um
öll atriði nema gildistíma samkomu-
lagsins og ákvæði um uppsögn þess.
Danir vildu að samkomulagið gilti í
25 ár og að greiða mætti atkvæði
um uppsögn þess þremur áram síð-
ar, en íslendingar vildu að gildis-
tíminn yrði styttri og alls ekki
lengri en 25 ár alls. Niðurstaðan
varð sú, að taka mætti sambands-
lögin til endurskoðunar eftir árslok
1940 og segja þeim upp að þremur
áram liðnum.
Samkomulag ( höfn
Þar með var samkomulag í höfn
og á fundi síðla dags 17. júlí sam-
þykkti Aiþingi sambandslögin nær
samhljóða, eins og áður sagði. I
þjóðaratkvæðagreiðslu, sem fram
fór hér á landi 19. október 1918,
voru lögin samþykkt með yfirgnæf-
andi meirihluta, 90,9% atkvæðis-
bærra íslendinga greiddu atkvæði
með þeim, en aðeins 7,3% voru á
móti. Á danska ríkisþinginu vora
lögin rædd dagana 13.-18. nóvem-
ber. Þjóðþingið samþykkti þau með
100 atkvæðum gegn 20 hinn 22. nóv-
ember og landsþingið sex dögum
síðar með 42 atkvæðum gegn 15.
Kristján konungur X. undirritaði
lögin 30. nóvember og daginn eftir,
1. desember 1918, öðluðust þau
gildi. Þá hlutu íslendingar fullveldi
og um leið hófst saga konungsríkis-
ins Islands.
Lokaorð
Ekki leikur á tveim tungum, að
íslensku og dönsku samningamenn-
irnir, sem sátu á rökstólum í
Reykjavík sautján júlídaga sumarið
1918, unnu pólitískt þrekvirki. Þeg-
ar danska samninganefndin kom til
íslands var allsendis óljóst, hvort
samkomulag gæti tekist og þegar á
iyrstu fundunum varð ljóst, að hug-
myndir manna um væntanlegt sam-
komulag og eðli þess voru harla
ólíkar. Smám saman þokaðist þó í
samkomulagsátt og engum getur
dulist, að á fundum undimefndar-
innar, 9.-11. júlí, náðist sá árangur,
sem dugði til að skila viðræðunum
farsællega í höfn.
I upphafi viðræðnanna sumarið
1918 munu margir Danir hafa verið
þess minnugir, að aðeins var ára-
tugur liðinn frá því íslendingar
felldu „Uppkastið". Það fjallaði um
samband landanna og svipaði að
ýmsu leyti til samkomulagsins, sem
náðist 1918. En hvers vegna náðist
samkomulag 1918? Við þeirri
spurningu er erfitt að gefa einhlítt
svar en víst er að tíminn var Islend-
ingum að mörgu leyti hallkvæmur
og að margir ráðamenn í Dan-
mörku, þ.á m. konungur, vildu mik-
ið til vinna að samskipti landanna
gætu orðið sem best og Islendingar
unað sáttir við stöðu sína. Með því
töldu þeir einingu ríkisheildarinnar
best tryggða. Þegar öllu er á botn-
inn hvolft, virðist þó ljóst, að það
sem úrslitum réð í samningavið-
ræðunum var lipurð, hugkvæmni
og samningsvilji samningamann-
anna sjálfra, jafnt íslenskra sem
danskra.
Höfundur er sagnfræðingur.