Morgunblaðið - 31.01.1999, Blaðsíða 20

20 SUNNUDAGUR 31. JANÚAR 1999
MORGUNBLAÐIÐ
SKÝRSIA EVRÓPURÁÐSNEFNDAR UM VARNIR GEGN PYNTINGUM UM HEIMSÓKN TILISIANDS
NEFNDIN fagnar því að ólíkt mörgum öðrum þjóðum eigi íslendingar ekki við yfirfull fangelsi að glíma.
Glöggt er gests augað
Evrópska pyntinganefndin kom öðru sinni
----7------------------------------------
til Islands á síðasta ári og kannaði meðal
annars ástand í fangelsum landsins. Starf
nefndarinnar, sem unnið er í kyrrþey,
hefur stuðlað að mannúðlegri meðferð á
föngum og öðrum sem vistaðir eru á stofn-
unum gegn vilja sínum. Páll Þórhallsson
kynnti sér skýrslu nefndarinnar um
----------------------y------------------
ástandið á Islandi.
FULLTRÚAR nefndar Evr-
ópuráðsins um varnir gegn
pyntingum sóttu ísland heim
öðru sinni 29. mars til 6. apríl
1998. Fengu íslensk stjórn-
völd skýrslu um heimsóknina í des-
ember síðastliðnum og hefur dóms-
málaráðuneytið látið Morgunblaðinu
í té eintak af henni. Nefndin hefur
eftirlit með Evrópusáttmála um
varnir gegn pyntingum og ómannúð-
legri og vanvirðandi meðferð eða
refsingu. Heimsækir hún aðildarrík-
in reglulega og kannar meðal annai-s
ástand í fangelsum. í nefndinni situr
einn fulltrúi frá hverju aðildarríki.
Nefndina aðstoða einnig sérfræðing-
ar á sviði fangelsismála. Nefndin
heimsótti Island í fyrra skiptið árið
1993. Benti hún þá á ýmislegt sem
síðan hefur verið bætt úr. Síðu-
múlafangelsinu hefur verið lokað,
tekið hefur verið í notkun nýtt hús-
næði að Litla-Hrauni og settar hafa
verið reglur um yfírheyrslur lög-
reglu.
Formaðm- sendinefndarinnar að
þessu sinni var Giinther Kaiser, pró-
fessor í refsirétti við Freiburg-há-
skóla. Meðal annarra voru í sendi-
nefndinni sem sérfróðir aðstoðar-
menn Andrew Cole, formaður al-
þjóðlegrar rannsóknarmiðstöðvar
um fangelsi, og Enda Dooley, lækn-
ir, forstöðumaður heilbrigðisþjón-
ustu fangelsa í írska dómsmálaráðu-
neytinu. í skýrslunni segir að sam-
starf af hálfu íslenskra stjórnvalda
hafi verið til fyrirmyndar.
Starf Iögreglu
í skýrslunni segir að nefndin hafí
kynnt sér reglugerð nr. 395/1997 um
lögregluyfirheyrslur. Þar séu að
miklu leyti uppfylltar kröfur nefnd-
arinnar sem gerðar voru eftir heim-
sóknina 1993. Hins vegar mætti gera
reglugerðina fyllri og undirstrika að
yfírheyrsla eigi ekki að standa yfir í
sex klukkustundir samfleytt eins og
nú sé gert ráð fyrir nema í algerum
undantekningartilfellum.
Þá segist nefndin hafa veitt því at-
hygli að lögregla hafi frjálsan að-
gang að gæsluvarðhaldsföngum til
yfirheyrslu. Ekki sé óalgengt að
gæsluvarðhaldsfangar séu kallaðir
aftur í lögregluvarðhald til yfir-
heyrslu án atbeina dómara eða sak-
sóknara. Nefndin kveðst hafa
áhyggjur af þessu fyrirkomulagi
enda geti það leitt til misnotkunar.
Fangelsin
Nefndin fagnar því að Síðu-
múlafangelsið skuli hafa verið tekið
úr notkun árið 1996. Þá hafi fangels-
ið að Litla-Hrauni tekið stakkaskipt-
um, ný þriggja hæða bygging verið
tekin í notkun og elsta hluta gamla
hússins breytt í heimsóknaraðstöðu.
Nefndin fagnar því að ólíkt mörgum
öðrum þjóðum eigi íslendingar ekki
við yfírfull fangelsi að glíma. Mælt er
með því að íslensk stjórnvöld hraði
byggingu nýs gæsluvarðhaldsfang-
elsis í Reykjavík í samræmi við áætl-
anir dómsmálaráðuneytisins. Þá
verði hægt að vista alla gæsluvarð-
haldsfanga af höfuðborgarsvæðinu
þar en ekki að hluta á Litla-Hrauni
eins og nú fjarri fjölskyldu og rann-
sóknaryfirvöldum.
Nefndin lýsir áhyggjum vegna
tveggja sjálfsvíga á Litla-Hrauni í
mars 1998. Nefndin kveðst hafa
fengið þær upplýsingar að óformleg
innanhúsrannsókn sálfræðings fang-
elsismálastofnunar hafi sýnt að ekki
sé um að kenna heilbrigðis- eða
fangelsismálayfiiTÖldum.
„Upplýsingar sem nefndin fékk í
kjölfarið frá heimildai'mönnum inn-
an og utan fangelsis vekja efasemdir
um þessa niðurstöðu. Báðir fangarn-
ir höfðu skömmu fyrir andlát sitt
farið fram á að hitta geðlækni og
annar þeirra hafði að því er virðist
nokkrum sinnum fyrir dauða sinn
látið skýrlega í ljósi gagnvart starfs-
mönnum og öðrum föngum að hann
ætlaði að svipta sig lífi,“ segir þar.
Nefndin kveðst hafa beðið íslensk
stjórnvöld um að láta fara fram
óháða rannsókn á tildrögum dauðs-
fallanna tveggja og skýra frá niður-
stöðunni innan þriggja mánaða.
Nefndin hefði fengið þau svör 13. júlí
1998 að hinn 1. þess mánaðar hefði
verið skipuð óháð sérfræðinganefnd
tO að kanna tildrög sjálfsvíganna
tveggja og hins þriðja sem átti sér
stað í júní 1998. Ennfremur bæri
nefndinni að setja fram tillögur um
aðgerðir til að stemma stigu við
sjálfsvígum í fangelsum.
Nefnd þessi hefur nú lokið störf-
um. Þar kemur fram að orsaka sjálfs-
víganna sé helst að leita í samverkan
nokkurra þátta. Astæður virðist fyrst
og fremst hafa verið persónulegar,
þ.e. erfiðar félagslegar og persónu-
legar aðstæður fanganna ásamt geð-
rænni vanlíðan og misnotkun vímu-
efna. Viðkomandi hafi allir fengið
mikla þjónustu frá lækni og sálfræð-
ingi og ekki verði annað séð en að
starfshættir og aðgát staifsmanna
fangelsisins hafi tekið mið af aðstæð-
um og verið með eðlilegum hætti.
Einangrunarfangar
Það hefur komið fram í öðrum
skýrslum evrópsku pyntinganefnd-
arinnar að gæsluvarðhaldsfóngum er
frekar haldið í einangrun á Norður-
löndum en annars staðar í álfunni.
Að mati nefndarinnar getur einangr-
unarvist verið varasamt úrræði
vegna þess að dragist hún á langinn
geti hún haft skaðleg áhrif á andlega
og félagslega hæfileika viðkomandi.
Nefndin segir að lítillega hafi dregið
úr beitingu einangrunarvistar síðan í
siðustu heimsókn árið 1993. Athugun
á skrám Litla-Hraunsfangelsisins
leiddi í ljós að nær allir gæsluvarð-
haldsfangar þar eru einhvern tíma
settir í einangrun í þágu rannsóknar.
Að sögn nefndarinnar stendur slík
einangrun að meðaltali í tvær til
þrjái’ vikur en í sumum tilvikum get-
ur hún varað mun lengur. I fjórum
tilvikum á tímabilinu frá ársbyrjun
1997 fram í miðjan mars 1998 stóð
einangrun í tæplega þrjá mánuði.
Þess vegna hefur nefndin enn
áhyggjur af þessu málefni hvað Is-
land varðar.
Þá mælh’ nefndin með því að lög-
reglu sé gert að rökstyðja sérstak-
lega með skriflegum hætti íýrir
gæsluvarðhaldsföngum hvers vegna
þeir séu settir í einangrun. Þannig
geti fangi fremur tekið upplýsta
ákvörðun um það hvort hann neyti
réttar síns til að bera ákvörðun lög-
reglu undir dómstóla og eins hafi
dómstólai- þá meira í höndunum er
þeir yfirfara ákvarðanir lögreglu að
|>essu leyti.
Nefndin rekur hvernig einangrun-
arvist sé háttað hér á landi. Efnisleg-
ur aðbúnaður fanganna sé með
ágætum. „Hins vegar er mjög tak-
markaður viðbúnaður vegna þessara
gæsluvarðhaldsfanga. Fyrir utan
klukkustundar hreyfingu utanhúss í
einrúmi og aðgang að sturtum, eyða
fangarnir öllum sólai’hringnum í
klefum sínum. Þeir geta ekki sótt sér
uppfræðslu eða unnið, mega ekki
hlýða á útvarp eða horfa á sjónvarp,
skrifa bréf né tala í síma og einu
heimsóknirnar sem leyfðai- eru eni
frá lögmönnum þeirra.“ Þess vegna
hvetur nefndin til þess að gripið sé
til virkra' aðgerða til að vinna gegn
skaðlegum áhrifum einangrunar
þegar hún varir í lengri tíma.
Mismunandi deildir
Nefndin segir að ástandið í húsi 3
hafi varpað nokkrum skugga á ann-
ars góðan aðbúnað í fangelsinu Litla-
Hrauni. Þar væri fangar sem starfs-
menn teldu erfiða (í flestum tilvikum
vegna fíkniefnaneyslu). Fangar sem
þarna væru vistaðir hefðu ekkert
fyrir stafni og mættu ekki fara út af
sinni deild nema í klukkustund á sól-
arhring. Hvetur nefndin tO þess að
íslensk stjórnvöld sjái til þess að
fangar sem þarna eiga í hlut hafi
eitthvað fyrir stafni.
Erlendur Baldursson deildarstjóri
í Fangelsismálastofnun segir það
ekki rétt að föngum í húsi 3 sé haldið
inni nær allan sólarhringinn. Útivist
sé í leikfimissal eða á íþróttavelli
tæplega 4 klst. á dag. Vinnufærir
fangar á þeirri deild stundi vinnu
eins og aðrh’ fangar og fái sömu laun.
Þá minnist nefndin á deild fyrir-
myndarfanga á efstu hæð í nýju
byggingunni (húsi 4). Fangar, sem
þar eru, njóti ýmissa forréttinda eins
og aukatíma í leikfimisalnum, fleiri
heimsókna, nær óhefts aðgangs að
síma og aðgangs að myndbanda-
leigu. Til þess að komast í þessa
deild, þar sem eru 11 klefar, og
halda stöðu sinni þar, mega fangar
ekki gerast sekir um agabrot, þeir
verða að fara reglulega í þvagpróf og
mega ekki taka lyf sem geta fram-
kallað vímu. Þá þurfa þeir að leggja
stund á nám eða vinnu.
Hvetur nefndin til þess að settar
séu skýrari reglur um hvenær megi
flytja fanga á milli deilda, ekki síst
vegna þess að fyrir komi að fangar
séu „lækkaðir í tign“ og fluttir úr
betri deild í lakari. Mælt er með því
að föngum sé skriflega gerð grein
fyrir slíkum breytingum á högum
þeirra og rökum fyrir þeim. Þá skuli
þeir eiga þess kost að skjóta slíkum
ákvörðunum til æðra stjórnvalds.
Endurhæfing
Þá segir nefndin að sú hlið fang-
elsismála sem snýr að endurhæfingu