Dagblaðið - 23.07.1979, Blaðsíða 21

DAGBLAÐIÐ. MÁNUDAGUR 23. JÚLÍ 1979.
....
21
Eftir leikár:
MANNUF A SVIÐI
í fyrrgetinni leikhúsferð til New
York í vor fannst mér ekki ófyrir-
synju að reyna til að sjá einhverja
ögn af amerísku músíkali. Er ekki
Broadway höfuðból og ættaróðal
músíkalsins? Og eru ekki fordómar
manns um amerísk músíköl einmitt
einn af þeim rótgrónu hleypidómum
um Ameríku sem vert er að láta reyna
á — og uppræta hjá sér ef þeir ekki
sannprófast?
Það get ég ímyndað mér að fleiri
túristar á Manhattan hafi fyrstu dag-
ana svipaða sögu að segja og undir-
ritaður að maður kemur í þann stóra
stað með alls konar fyrirframhug-
myndir um borgina og borgar-
braginn, ekki bara heimsborgina
miklu sem augað tekur ekki út yfir
ofan úr þeim háu turnum, heldur líka
lifið í borginni, fólkið, umferðina,
viðmót í verslunum og veitinga-
stöðum, götum og torgum, allt það
sem að ferðamanni snýr nokkra daga
í nýjum stað. Þetta á auðvitað jafnt
við um aðrar borgir sem maður
kemur til í fyrsta sinn, hvort heldur er
Kaupmannahöfn eða Parísarborg —
nemaeinatt held ég að fyrirframhug-
myndir manna um New York,
Ameríku og ameríkana, séu tor-
tryggnari, neikvæðari, fjandsamlegri
en um mörg önnur lönd og þjóðir.
Nema þvi sé alveg öfugt farið og
manni miklist fyrirfram hvaðeina
sem sé að sjá og heyra? En svo
reynast allar hugmyndirnar rangar
þegar til kemur og hefst varla undan
að leiðrétta þær meðan staðið er við.
Um að gera að koma aftur, fara
víðar, vera lengur, sjá meira kynnast!
Eða svo fór að minnsta kosti í vor.
Og það sýndi sig svo sem að hug-
myndir manns um músíköl eins og
þær hafa alist við bíómyndir, sjón-
varpið, músíkalsýningar Þjóðleik-
hússins voru dálítið villandi, vægt
sagt. Þótt ég efist svo sem ekki um
hitt að á Broadway megi lika finna
sýningar til að staðfesta alla hina
fyrri reynslu, hvort sem mönnum
þykir hún góð eða vond, af þessari
leiklistargrein, eins og svo mörgum
öðrum. Var ekki hið skelfilega
„smash-hit” Þjóðleikhússins í allan
endilangan vetur.Á samatíma að ári,
líka kynjað og upprunnið af
Broadway?
Þrjú músíköl
En sem sé: músíköl. Dæmalaust
fannst mér mikið til um Eubie
„musical show” um tónlist eftir
Eubie Black. En Eubie þessi Black er
karl á tíræðisaldri og hefur víst alla
ævina verið í „show business”, ég las
i leikskránni að hann hafði samið
fyrsta „svarta músíkal” sem sýnt var
á Broadway, það var árið 1921. Þar
með voru tendruð vonarljós fyrir alla
svarta listamenn í Ameríku ser.i
aldrei síðan hefur verið meinaður
aðgangur að leiksviði á Broadway
eins og áður var, sagði þar. En Eubie
varð fyrir mig eins og vitrun af því
hvað Broadway-músíkal í rauninni
er — hin smitandi tónlist og yfir-
burða leikni, fimi og tækni sýning-
arinnar. Líklega marklaust að reyna
að lýsa því. En það er að vísu nokkuð
annað en ballettskólinn, Þjóðleikhús-
skórinn, og okkar elskulega leik-
skólafólk megnar á okkar heima-
mannlegu músikal-sýningum, að
þeim annars öldungis ólöstuðum.
önnur sýning var í þessum svifum
að fá verðlaun sem ársins besta
músíkal á Broadway: Sweeney Todd,
„musical thriller" eftir Stephen
Sondheim og Hugh Wheeler. Þaðvar
nú ekki síður ánægjuleg leikhúsferð
og eftirminnileg dramatísk reynsla.
Sagan er að stofni til melódrama frá
viktóríutímanum og segir frá einum
skelfilegum mannamyrði sem býst
um sem rakari á Fleet Street í
Lundúnaborg og sendir síðan norður
og niður og selur i pylsu alla þá sem
hætta sér undir hnífinn hjá honum.
Hann er auðvitað, maðurinn, að
hefna þeirra átakanlegu harma, sem
á hann lögðust i æskunni og gjalda
rauðan belg fyrir gráan gerspilltum
höfðingjum, sem rændu konu hans
og barni og ráku sjálfan hann blá-
saklausan í þrælkun til Ástralíu.
Þessi voðasaga, slungin og hrífandi
tónlistin, paródisk og satírisk efnis-
tök og vitaskuld þrautþjálfuð og ög-
uð leik- og sýningartækni veittu aftur
nýja sýn til þess sem músíkal-leikhús
í rauninni megnar.
Þriðja músikal var að sínum hætti
ekki síður lærdómsrikt, það var sýnt
á „svartri leiklistarhátíð er yfir stóð
í Lincoln Centre í maímánuði:
Second Thoughts eftir Lamar
Alford, flutt af The Richard Allen
Center for Culture and Art, sem að
sögn sérhæfir sig í svörtum
músíkölum. Einhvern veginn hafði
mér aldrei hugsast að músikalið gæti
líka verið einlægnislegt og al-
vörugefið leikform, samið að
raunsæisstíl og stefnu, — en hér var
komin einföld og kannski dálítið
barnsleg þroskasaga svartrar sálar,
sjálfsagt höfundarins sjálfs og gæti
efnisins vegna og efnistakanna verið
eftir Birgi Sigurðsson eða annan
íslenskan nýraunsæismann. Leik-
urinn greinir, eins og sjónvarpið
okkar jafnan tekur til orða, frá litlum
negrastrák, uppvexti hans í svartri
„slömm” og æsku á Kennedy-árum,
uns hann er orðinn uppkominn
maður og músíkalskáld og hefur unn-
ið sér fram i leikhúsi. Það er þá sem
karl fær eftirþanka, finnur hve fram-
inn er holur og tómur, rennur upp
fyrir honum það Ijós að list sinni
beri honum að verja í þágu sinna
svörtu bræðra og systra, þaðan senv
skáldgáfa hans er runnin. Þetta var
leikur sem vel má kalla hugnæman,
ásjáleg og áheyrileg sýning fyrir alla
muni, skemmtilegust kannski fyrir
ögn stílfærðar, háðskar og ádeilnar
smámyndir úr hversdagslifi í
„slömminni”, lýsingu dagsdagslegs
veruleika.
Haltur ríður
hrossi
Eftir þessa reynslu og lærdóma
var næstum átakanlegt, ef það hefði
ekki verið svo skoplegt sem raun bar
vitni, að sjá í Þjóðleikhúsinu nýjustu
músíkalsýningu þess, Prinsessuna á
bauninni. Það er nú búið að
skamma þann vesalings leik og
sýningu svo mikið að ekki er á bæt-
andi. Enda er kannski sitthvað
umhugsunarvert um Prinsessuna
annað en akkúrat sýningin sjálf:
annað eins hefur nú skeð eins og mis-
ráðið verkefni mistakist i Þjóðleik-
húsinu. Hitt held ég að sé óheyrt að
músíkalsýning falli eins kylliflöt og
þessi gerði, 10 sýningar, 3000 áhorf-
endur las ég einhversstaðar. Hvernig
skyldi nú standa á því?
Einhvern veginn fannst mér
ófullnægjandi sú skýring sem brátt
mátti sjá i Þjóðviljanum, að enn ein
kreppa, síðust og mest væri upp
komin í auðvaldsheiminum. Væri
kannski nær að tala um breyttan
smekk og tíðaranda, allt aðra hug-
myndatísku en fyrir tuttugu árum
þegar þessi klúri og klunnalegi sam-
setningar hefur kannski ein-
hversstaðar þótt sniðugur. Raunar
má vel hugsa sér íburðarmikla, létta
og leikandi sýningu Prinsessunnar ef
nægri atorku, fé og úthaldi væri til
hennar varið. Hér var einkum um að
ræða einhvers konar tilraun til
íburðar, að vísu, bæði málhalta og
handarvana.
í blöðum var á dögunum eitthvað
verið að ýfast út af tilkostnaði við
Prinsessuna, og kom á daginn að
enginn vissi gerla hvernig færa skyldi
þá reikninga. Enginn virðist heldur
vita hvernig og hvers vegna og til
hvers akkúrat þetta verkefni hefur
valist handa Þjóðleikhúsinu — eins
og sé ekki allt fullt af brúklegum
músíkölum í heiminum, ef endilega
þarf að vera músíkal á vorin, sem vel
má vera fyrir mér. Veit ég vel að
þjóðleikhússtjóri og þjóðleikhúsráð
ráða og bera líka ábyrð á verkefna-
vali Þjóðleikhússins. En hvað gengur
leikhússtjóra og leikhúsráði til með
Prinsessunni, hvaða gagn og gleði
héldu þeir að hún gerði áhöfn og á-
horfendum leiksins, til hvers i ó-
sköpunum var verið að setja þessi
ósköp upp? Allt þetta væri vissulega
gagnlegt ef Þjóðleikhúsið vildi
upplýsa góðfúsa áhorfendur sína um,
og hlýtur líka að vera leikhúsinu
sjálfu alveg meinlaust. Af svörunum
mætti væntanlega ráða hugmyndir
leikhúsmanna sjálfra um hlutverk og
tilgang leikhússins, menningarpólitik
eins og hún birtist í verki. Til þess
eru líka mistök að læra af þeim.
Það er nú ekki að sjá, hvað sem
reikningshaldi líður, að Prinsessan á
bauninni hafi riðið á slig afkomu
Þjóðleikhússins í vetur. Að minnsta
kosti var þess getið í nýlegum blaða-
fréttum um starfsemi leikhússins að
aðsókn hefði í vetur verið svipuð og
undanfarin ár, um það bil 120.000
manns, að mig minnir. Áður en menn
fara að mikla fyrir sér þessa leikhús-
sókn í seinni tíð má vel rifja upp að
allra fyrstu starfsár Þjóðleikhússins
var aðsóknin líka um það bil 100.000
manns á ári, eða jafnmikil og hún
hefur aftur orðið á allra síðustu
árum. Hvað um það: með normalli
músíkal-aðsókn að Prinsessunni
Guðmundar Steinssonar og sópaði
strax að sér athygli og aðsókn.
Nýstárlegasta sýning leikhússins í
vetur. spænska leikritið um
Goya, féll aftur á móti niður eftir
fáeinar sýningar.
Velgengni og vinsældir islenskra
leikrita á undanförnum árum eru
stundum höfð til að að halda fram
þeirri skoðun að leikhúsin ættu að
réttu lagi að helga sig alfarið islensk-
um leikverkum og sýningum en
skeyta sem minnst um annað —
síðast minnir mig að ég sæi þessu
haldið fram í Helgarpóstinum nýja í
vor einhvern tima. Þetta er
auðvitað firra sem orðum væri ekki
eyðandi að ef henni væri ekki svo oli
haldið á lofti. Þvert á móti er þaö
eitthvert brýnasta verkefni leikhus
anna að fást við erlendar leikbók-
menntir samtímans og klassísk leik-
húsverk samfara innlendum verk-
efnum gömlum og nýjum. Fyrir
aðeins fáum árum voru leikhúsin i
Reykjavík einatt eins og gluggi út til
umheims með sýningum sínum á
nýjum og nýstárlegum samtímaleikj-
um — meðan aðrar erlendar sam-
tímabókmenntir sem máli skipta áttu
og eiga varla nokkurn aðgang að
bókamarkaði hér á landi. Það er
auðvitað brýnt að þetta verkefni sé
ekki afrækt þótt íslenskar leikbók-
menntir ryðji sér til aukins rúms í
leikhúsunum, en svo vel má það
vera, hugsa ég, að Stundarfriður
'verði talinn marka einhvers konar
tímamót í sögu samtímaleikritunar,
er að því kemur að hún verði sögð.
Ekki leikur vafi á því, í fyrsta lagi, að
sinn fræga sigur á gagnrýnendum og
Leiklist
ÓLAFUR
JÓN3SON
hefði leikhúsið líklega slegið i vetur
öll aðsóknarmet. Úr Iðnó hefur enn
engin slík starfsskýrsla verið birt, svo
ég hafi séð. En ætli hafi svo sem
orðið neitt aðsóknarhrun, þar þótt
miður hafi gengið en nokkur undan-
farin ár þegar leikhúsið hefur siglt
sem hæstan byr á velgengni nokkurra
nýrra íslenzkra leikrita?
Nýtt
raunsæi?
Hinu margumrædda nýja blóma-
skeiði íslenskrar leikritunar, samfara
vaxandi almennum leiklistaráhuga á
síðustu árum á Þjóðleikhúsið líka
að þakka velgengni sína í vetur.
Síðasta leikrit Jökuls Jakobssonar
gekk þar fullum fetum allt leikárið og
|undir vor kom Stundarfriður
öðrum áhorfendum vann leikurinn
fyrst og fremst út á sjaldgæfa hag-
virka og útsjónarsama meðferð
verksins á sviðinu. Efni og aðferð stil
og stefnu. Stundarfrið má vel
kenna við „nýtt raunsæi” eins og svo
margt annað, bæði í skáldsagnagerð
og leikritun i seinni tíð. Bæði rithátt-
ur leiksins og leikmátinn á sýning-
unni stefna efninu í snið hins ýtrasta
natúralisma, vill sýna áhorfandanum
sjálfan sig í spegli. En raunsæi eða
nátúralismi Stundarfriðar, er „smá-
sær” ef svo má segja,, bæði rithátt-
ur og leikstíll stefnir að nákvæmri
endurspeglun veruleika í smáatriðum
sínum, en klipping og samskeyting
efnisatriðanna færir efnið í stílinn og
út í öfgar í samhengi leiks og sýningar
í heild.
Hitt er í öðru lagi eftirtektarvert
um Stundarfrið að samtiðarlýsing
leiksins, gagnrýni og ádeila hans á
nútíðarlíf og lifshætti, frekar en
sjálfar manngerðirnar í leiknum, er
öll á siðferðislegum rökum reist.
Öndvert hinni tækni- og kaupvæddu
nútíð, ósælli, og strangt tekið ban-
vænni, er haldið fram hugmynd um
miklu einfaldari, frjórri, lífvænni
mannlífshætti, óbrengluð lífsgildi
fyrri daga, fjölskyldu- og þar með
samfélagshátta. Slík og þvílík
nostalgía, vegsömun fornra dyggða
og gilda, oftast í gömlu góðu sveit-
inni, er vitanlega alkunn fyrir í alls
konar bókmenntum, háum sem
Iágum, og kannski til þessa órofa
þáttur þeirrar raunsæishefðar sem
ráðið hefur bæði skáldsagna- og leik-
ritagerð okkar um ár og aldur. Er
ekki orðin þörf fyrir „raunsæi” sem
dýpra ristir, tekur okkar eigin
samtið og samtíma veruleika, þar
með hugmyndir sjálfra okkar um
hann, til djúptækari rannsóknar en
felst eða falist getur í þessum hefð-
bundna harmagrát um lífsháskann af
öllum okkar lífsgæðum?
Nýir vendir
Einhver kann að hafa átt von slíkra
eða þvílíkra vinnubragða í okkar
nýjasta leikhúsi: Alþýðuleikhúsinu
sunnandeild sem í vetur hefur
starfað við góða aðsókn og orðstír í
Lindarbæ. En ekki rættist nein slík
von af fyrsta innlenda verkefni leik-
hússins sem nú mun um það bil út-
gengið.
Hér skal ekki aukið orði við fyrri
umsögn um Blómarósir Ólafs Hauks
Símonarsonar sem mér virtist i
meginatriðum misheppnað verk. En
Alþýðuleikhúsið sjálft er einkar
athyglisvert fyrirtæki. Og fjarska
finnst mér þesslegt að „sunnandeild”
þess sé í eðli sínu óskylt leikhús hinu
upprunalega Alþýðuleikhúsi á Akur-
eyri sem aldrei óx upp úr barnsskón-
um. Leikhúsið nýja í Lindarbæ kann
fyrst og fremst að eiga að verða
starfsvettvangur fyrir unga skóla-
gengna leikara sem enn fá ekki inni i
eða rúmast ekki í Þjóðleikhúsinu eða
Iðnó. Það er sjálfsagt góðra gjalda
vert að reka á þann máta gróðrarstíu
fyrir okkar reglulegu leikhússtofnan-
ir. En slík starfsemi felur ekki af
sjálfsdáðum í sér þau nývirki,
nýstefnu í leiklist sem Alþýðuleik-
húsið í orði kveðnu vill framfylgja.
Að svo komnu er samt enn of
snemmt að meta í hvora áttina
Alþýðuleikhúsið stefnir í sinni
núverandi mynd.
Af því að í vor kom til nokkurrar
umræðu um leiklist í útvarpi og
sjónvarpi má líka ntinna á hitt að
einnig þessar stofnanir þurfa á nýjum
leikurum, nýstefru og nývirkjum að
halua i a lista.rr ilum sinum. F.ngin
ástæðaer 1 aö reka tvarps- g sjón-
varpslei' .. g þcir væru i.nn i dag
útibú fra „gomlu Iðnó” — eða
réttara sagt frá þeirri rótgrónu leik-
hússtofnun sem þar er upprunnin en i
dag ræður Þjóðleikhúsinu og brátt
hinu tilkomandi Borgarleikhúsi.
Toppurinn Jrá Finnlandi
f • 26
• 60% BJARTAR/ MYND
EKTA VIDUR: PALFSAiui
50ÁRA
•
SENDUM UM
ALLT LANDIÐ
► rt/T. *"' MYND
MLLKOMIN ÞJÚA/USTA
SERSTAKT KYNNINGARVERÐ
VERÐ: 578.800.-
STAOGR.: 556.648.
BUÐIN
SKIPHOLT119. SÍMI29800