Lesbók Morgunblaðsins - 31.12.1946, Blaðsíða 4

520
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
EINN slíkur hellir er í túninu á
Ægissíðu, í bre.kkunni við Rangá. Sá
hellir hefir verið notaður að undan-
förnu til að hýsa í honum lömb. Hafa
verið höggvin útskot meðfram báð-
um veggjum til þess að auka gólf-
rúm. En ennþá sjest hvernig hellirinn
mun hafa verið upphaflega. Hann er
0x/-2 m. á lengd og 2 m. undir loft og
er gólfið sljett við innganginn. Loftið
hefir verið reglulega hvelft og fallið
við veggina þannig, að þverskurður
yrði eins og skeifa í laginu. Sljettur
gafl er fvrir enda.'og er alveg eins og
þilveggur og fellur við veggi óg loft
í svo skörpu horni, a§ það er eins og
hann hefði ver'.ð steyptur. íl'er kem-
ur býkúpulagið glögglega fram, og
vinnubrögðin þannig. að hjer hefir
ekki upphaflega verið fjárhe!!ir„ enda
hellirinn alt of lítill til þess. Eða eru
nokkrar líkur til þess að menn hefði
dundað við að gera þarna línur eftir
listarinnar reglum og fága bæði hvelf-
ingu (og veggi) og gafi, ef þetta hefði
átt að vera fjárhús eða gripahús?
Connolly sagði líka þegar er hann sá
hellinn að hann líktist mjög einsetu-
mannshelli r.ærri Dublin á írlandi.
Annan helli, líkan þessum, hefi jeg
sjeð hjá Traðarholti í Flóa. Hefir
honum þó verið breytt meira. Hellir-
inn hefir verið lítill upphaflega, og í
þeim hluta hans fanst gólfskán neðst,
með 'Sterkri lykt, og bendir hún til
þess að búið hafi verið í þeim helli.
ENGAR sagnir fara af því, að fólk
hafi búið hjer í hellum á fyrri öldum.
En getið er í Biskupasögum um
nautahelli í Odda, vegna þess að hann
hrundi* ofan á gripina. Þetta skeði á
12. öld og sýnir að þá hafa menn þeg-
ar notað hella til að hýsa í þeim gripi.
A tveimur stiiðum í þjóðsögum (og
máske víðar) eru þó frásagnir, sem
benda til þess að í hellum hafi vefið
búið. Annað er sagan af Gilitrutt.
Uppistaða þeirrar sögu er sú, að ein-
setukona bjó í hól, og var gluggi uppi
á hólnum, alveg eins og á hinum
manngerðu hellum. Hin sagan er um
mann á Eyrarbakka, sem varð fyrir
reiði erlends skipherra. Hótaði skip-
herrann >að senda honum sendingu.
En fjölkunnugur maður rjeði piltin-
um til þess að búa „í steini“ og bendir
það ótvírætt til þess, að maðurinn hafi
hafst við í helli (máske Traðarholts-
helli). Það er oft meira í slíkum fra-
söignum, en menn grunar í fljótu
bragði, og þessar gömlu sögur finst
m jer sýni það. að til hafa verið hellar,
sem þóttu íbúðarhæfir. Og þótt ekki
sje beinlínis sagt frá því, að menn
hafi búið í hellum fyr á öldum, þá
sannar það ekki að það hafi ekki verið
gert. Vitað er. að á seinni öldum hafa
menn búið í hellum, og hjer I Reykja-
vík munu nú vera þrjár manneskjur,
sem fæddar eru í hellum.
ÞEIR „forninannahel!ar“, sem nú
þekkjast, gefa litlar bendingar um
þarð hvað þeir sje gamlir, nje heldur
af hverjum þeir eru gerðir. Ep margir
hellar munu enn finnast víðsvegar,
sem enginn hefir rannsakað. Hafa þeir
ýmist hrunið eða týnst. En koma
mundu nokkrir í leitirnar ef vel væri
að gáð, og nokkrar líkur til þess að
sumir þeirra sje með upphaflegum
ummerkjum, hafi ekki verið víkkaðir,
nje þeim breytt.
Eins og áður er getið eru hellarnir
elstu hús.á íslandi. Og það getur ver-
ið að á sumum þeirra sje elstu handa-
verk, sem finnast hjer á landi. Mjer
finst því að gefa þurfi þeim nánari
gætur, en gert hefir verið, og þetta
þurfi að gera:
Leita uppi týnda hella og grafa þá
upp. Rannsaka hella, sem hrunið
hafa.. Skylda menn að tilkynna, ef
hellar finnast, svo að hægt sje að
athuga þá undir eins. Varðveita alla
„fornmannahella“.
Með þessu móti gætum vjer máske
fengið einhverja vitneskju um aldur
hellanna — hvort það getur ekki átt
sjer stað að þeir sje eldri en landnám-
ið, og þvá elstu fornminjar hjer á
landi. Er hjer um mjög merkilegt
rannsóknarefni að ræða, hvað sem
uppi verður á teningnum.