Lesbók Morgunblaðsins - 15.01.2005, Blaðsíða 3

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 15. janúar 2005 | 3
SUMARTÓNLEIKAR LISTASAFNS SIGURJÓNS ÓLAFSSONAR 2005
Listasafn Sigurjóns Ólafssonar býður tónlistarfólki að sækja um þátttöku í þriðjudagstónleikum
sumarið 2005 sem verða haldnir vikulega frá miðjum júní til ágústloka.
Umsóknir skulu hafa borist fyrir 14. febrúar nk. með drögum að efnisskrá, upplýsingum um
flytjendur (CV) og kjörtíma tónleika. Valið verður úr umsóknum og öllum svarað.
Listasafn Sigurjóns Ólafssonar, Laugarnestanga 70, 105 Reykjavík.
www.lso.is - lso@lso.is
A
fhverju hrífur danslistin
mest? Þögulir líkamar sem
hreyfa sig í rými? Er það
vegna þess hve þjálfaðir þeir
eru? Er það vegna þess að
þar liggur svo mikil ástríða,
agi og vinna að baki hreyfingunum?
Leikmyndir
Ég er samt alltaf mest að hugsa um leik-
gerðirnar, afhverju þær mislukkuðust flest-
ar, jafnvel þær sem skáld komu nálægt.
Ekki á frumsýningu á Öxinni og jörðinni í
Þjóðleikhúsinu heldur á aðalæfingu – ekki
frá fjórða bekk heldur
frá ellefta bekk horfði
ég í myrkrinu inní kass-
ann, þar breytti lýsingin
grábrúnum máluðum flekum leikmynd-
arinnar í blátt og grænt ævintýri, seinna í
rautt gegnsæi sem varð að borg – g gullna
himnastíga, krossa, tákn. Fallegt var það.
Sá frægi leikmyndateiknari Gordon Craig
vildi leikhús án leikara, þeir væru lýti á
leikmyndinni, sagði hann. Það var merkileg
staðhæfing því það er ekki fyrr en leikarinn
stígur inn á sviðið að rýmið verður lifandi.
Oftast koma leikmyndir of seint inná æfing-
ar á stóru sviðum leikhúsanna og þvælast
fyrir leikurum. Í Öxinni og jörðinni áttu ein-
mitt sumir leikararnir enn í erfiðleikum með
leikmyndina, einsog þeir áttu í erfiðleikum
með tónlistina sem fylgdi stundum inn-
komum þeirra, maður sá hana ekki í lík-
amanum, það var hvorki tekið á móti henni
né henni sýndur mótþrói, þeir heyrðu hana
einfaldlega ekki.
Í óvissu um hvort leikmyndin hæfði leikn-
um eða leikurinn leikmyndinni en minnug
þess sem Gordon sagði, langaði mig loks
bara að sjá rennsli með skiptingum og
breytingum á leikmynd og lýsingu – en
enga leikara, ekki heyra texta. Það mætti
kannski taka upp þá nýbreytni? Svo áhorf-
endum gefist kostur á að fá að upplifa þessa
þætti öðruvísi en sem umbúðir utan um
innihaldsleysi – horfa bara á leikmynd og
lýsingu sem sjálfstætt myndverk með tón-
list?
En ef leikarinn er rithöfundur rýmisins,
það er sagt hann skrifi í það með líkama
sínum einsog dansarinn, afhverju er honum
þá svona oft bara komið fyrir – eða stillt
upp í leikmyndinni? Hvort á að koma á und-
an, leikarinn eða leikmyndin? Hvaða leik-
máta kallaði þessi leikmynd á?
Leikaðferð
Í Hafnarfirði á Úlfhamssögu réðu leik-
ararnir yfir rýminu, og skrifuðu í það –
leiddir áfram af tónlistinni, þar til þeir áttu
að fara með texta þá misstu þeir þetta vald,
staðnæmdust, vissu ekki hvar þeir voru
staddir, tóku upp annan leikmáta.
Í menningarheimi okkar hafa menn lengi
eða í hundrað ár haldið sig einkum við eina
leikaðferð: Stanislavski-uppskriftina um sál-
fræðilegt raunsæi, sanna list. Eiginlega er
það hún sem verið er að tala um þegar sagt
er að menn leiki. Með fáum orðum og af-
skaplega mikilli einföldun er hægt að segja
að noti leikarinn þá aðferð horfi hann inná-
við og til baka, leiti að sálfræðilegum hvöt-
um fyrir athöfnum sínum og orðum; og úr
myndum hins innra lífs reynir hann að
skapa heilsteypta persónu. Leikur er bygg-
ist á þessari aðferð vill oft verða hægur,
flókinn og sjálfhverfur, leikararnir loka sig
af frá áhorfandanum. Horfðu á mig, segja
þeir.
Stanislavski var húmanisti og gekk út frá
að til væru gildi, óháð menningu, þjóðfélags-
stétt og landafræði, sem væru öllum mönn-
um sameiginleg og þessvegna m.a. væri
hægt að notast við aðferðina í öllum formum
leikhússins, farsa, gamanleik, stofudrama,
grískum harmleik o.s.frv. Í kvikmyndum og
sjónvarpi hefur þessi leikaðferð einnig verið
tekin upp og henni dælt út sem hinni einu
sönnu aðferð til að líkja eftir veruleikanum.
Ef til vill er það fyrir tilstilli þeirra miðla og
í samkeppni við þá að þessi aðferð er enn
jafn ríkjandi innan leikhússins og raun ber
vitni. Þó hentar hún fæstum formum leik-
hússins vel og skilningurinn sem lagður er
til grundvallar á einstaklingnum og stöðu
hans í samfélaginu í miklu ósamræmi við
nútíma þekkingu og orðræðu.
Gengu leikgerðirnar á sögulegum og
klassískum skáldsögum og goðsögnum
kannski ekki upp vegna þess að þessi leik-
máti var lagður til grundvallar? Var hann
stöðugt að flækjast fyrir í kollinum þegar
farið var að leita að athöfnum og orðum? Af
hverju var ekki leitað í hefðir, uppsprettur
sem hentuðu viðfangsefnunum betur?
Og þegar á heildina er litið er það mikið
umhugsunarefni afhverju íslenskt leikhús er
ekki forvitnara um aðra menningarheima,
til dæmis leikhús Asíu, móður allrar leik-
listar; leiti í fleiri uppsprettur, hefðir, minn-
ingar, leikaðferðir leikhússins. Þar var Úlf-
hamssaga gleðileg undantekning þó hún
heppnaðist ekki að fullu.
Japan
Í japanskri menningu hafa hreinleiki og
hreinlæti mikla þýðingu. Og takmarkast
ekki við það að skola af sér óhreinindi eða
verjast sjúkdómum einsog annars staðar í
heiminum. Að hreinsa sjálfan sig og um-
hverfið felur í sér andlegan þátt, tengist
sjálfri sköpuninni. Tengist gamalli helgisögn
um guðinn Isanagi sem eftir að hafa ferðast
til hinna dauðu í undirheimum, þvoði sig all-
an hátt og lágt. En þegar hann hreinsaði
helga húð sína, þvoði burtu óhreinindi und-
irheima, þá kviknaði líf, ýmsir hlutir urðu til
svo sem guðir og heilu landsvæðin. Þess
vegna tengist hreinsun í Japan sköpuninni
og litið er á hana sem jákvætt, sterkt afl.
Því byrja menn daginn í hefðbundnu jap-
önsku leikhúsi á því að hreinsa vinnustað-
inn. Allur óþarfi er fjarlægður, leikmunum,
bráðnauðsynlegum stólum raðað upp við
vegg og svo er gólfið þvegið. Notað er til
þess kalt vatn og bómullarklútur. Engin
sápa. Klútnum er dýft í vatnið og hann svo
undinn, þvínæst er hann breiddur á gólfið.
Lófarnir eru settir á klútinn. Hnén snerta
ekki gólfið, aðeins hendurnar og fæturnir,
líkaminn verður einsog V á hvolfi. Hægt og
varlega gengur leikarinn svo af stað og ýtir
dúknum eftir gólfinu. Byrjað er við einn
vegg rýmisins og gengið beint áfram án
þess að stoppa að veggnum á móti. Þar er
tuskan undin og byrjað aftur á næstu um-
ferð. Á meðan á þessu stendur má leikarinn
aðeins hugsa um það eitt að ýta tuskunni
áfram, þrífa gólfið vel; hann má ekki flýta
sér, ekki hugsa um neitt annað og alls ekki
masa við aðra. Þetta er auðvitað afskaplega
erfitt, en mjög góð líkams- og einbeiting-
aræfing og má lesa um hana í bók eftir jap-
anska leikarann Yoshi Oida.
Ég mundi eftir henni þegar mér varð ljóst
að framkvæmdastjóri sjálfstæðu leikhóp-
anna, forseti leiklistardeildar Listaháskól-
ans, listrænn stjórnandi íslenska dans-
flokksins, þjóðleikhússtjóri og
menntamálaráðherra á Íslandi eru í fyrsta
skipti í tvöþúsund og fimmhundruð ára sögu
evrópsks leikhúss allar konur.
Datt í hug að það væri kannski ekki úr
vegi að taka þennan japanska þvott upp í ís-
lenskum leikhúsum og gera gólfin klár fyrir
nýja leikmáta, nýjar aðferðir? Ragnheiður
Skúladóttir hefur sennilega þegar tekið
hann upp við leiklistardeild Listaháskólans
því þar var á síðasta ári undirbúin náms-
braut til menntunar fyrir leikstjóra, leik-
húsfræðinga og leikskáld og tekur hún til
starfa í haust. Nokkuð sem öðrum hefur
tekist að masa bara um áratugum saman.
Enn er spurt úr myrkrinu
Umræða um leikhúslíf á landinu hefur verið
óvenjulífleg undanfarið, ekki síst í kjölfar
frumsýninga á leikgerðum að íslenskum
skáldsögum. Hér er umræðunni haldið áfram
og því meðal annars velt upp hvers vegna
þessar leikgerðir misheppnast.
Morgunblaðið/Kristinn
Úlfhams saga „Í Hafnarfirði á Úlfhamssögu réðu leikararnir yfir rýminu, og skrifuðu í það, – leiddir áfram af tónlistinni, þar til þeir áttu að fara með texta þá misstu þeir þetta vald, staðnæmdust, vissu ekki
hvar þeir voru staddir, tóku upp annan leikmáta.“
Eftir Maríu
Kristjánsdóttur
majak@simnet.is
Höfundur er leiklistargagnrýnandi Morgunblaðsins.