Lesbók Morgunblaðsins - 15.01.2005, Blaðsíða 6

6 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 15. janúar 2005
P
oul Reumert var sjálfsagt fyrsta
erlenda stórmennið sem hlotn-
aðist hin óopinbera heið-
ursnafnbót „tengdasonur Ís-
lands“. Í útvarpsviðtali, sem
Jónas Jónasson útvarpsmaður
tók við hann skömmu áður en hann dó, sagði
hann að sér þætti ekki vænna um neinn þeirra
titla sem sér hefðu hlotnast um dagana. Það
var ekki lítið sagt því að Reumert var svo hlað-
inn orðum og heiðursnafnbótum að fáir, ef
nokkrir norrænir leikhúsmenn, hafa státað af
öðru eins.
Eigum við að trúa því að hann hafi meint
þetta í alvöru eða var þetta aðeins yfirborðs-
kurteisi við smáþjóðina? Reumert gat sann-
arlega verið hrokagikkur, ef
svo bar undir, hann var
„prímadonna“ sem vissi til
sín, vissi að hann var „stærsta
eikin í skógi danskrar leik-
listar“, eins og dönsku blöðin orðuðu það við
lát hans árið 1968. En hann átti sér fleiri hlið-
ar, t.d. ber mönnum saman um að hann hafi
verið einstaklega óeigingjarn og fórnfús í öllu
sem að list hans laut, gæddur nánast óþrotlegu
starfsþreki og alltaf reiðubúinn að leggja góð-
um málum lið – án þess endilega að setja upp
hæstu taxta fyrir vikið. Í viðtalinu við Jónas
kemur hann fyrir sjónir sem auðmjúkur, ívið
brothættur, öldungur, þakklátur fyrir að þurfa
ekki að kveðja leiksviðið alveg strax, eins þótt
hann sé kominn hátt á níræðisaldur, þakklátur
fyrir allt hið góða sem Ísland hafði veitt hon-
um. Þaðan hafði hún komið, Anna Borg, þriðja
eiginkona hans, sú sem færði honum loks hjú-
skaparhamingju eftir tvö misheppnuð hjóna-
bönd, konan sem var sjálf nógu glæsilegur
listamaður til að hverfa ekki í hinn volduga
skugga hans. Þegar viðtalið var tekið hafði
Reumert verið ekkjumaður frá því Anna fórst í
flugslysinu hörmulega við Fornebu-flugvöll á
páskadag árið 1963. Sú sorg, sem má greina
sem hljóðlátan en djúpan undirtón í rödd hans,
þegar hann tjáir Íslandi og Íslendingum þakk-
ir sínar, tekur af allan vafa um að kveðja hans
sé mælt af innsta hjartans grunni. Um það
getur lesandinn sjálfur fullvissað sig með því
að fara inn á heimasíðu Leikminjasafns Ís-
lands, www. leikminjasafn.is, og spila viðtalið
sem er birt undir dálkinum „Sýningar“ með
góðfúslegu leyfi Ríkisútvarpsins.
***
Poul Reumert fæddist í Kaupmannahöfn árið
1883. Foreldrar hans, Elith og Athalie Reum-
ert, voru bæði leikhúsfólk, hann kunnur leik-
ari, hún ballettdansari. Þrátt fyrir þennan
uppruna fór því fjarri að leikarabrautin yrði
honum bein og greið frá upphafi. Foreldrar
hans voru því sem sé bæði mótfallin að hann
legði þessa list fyrir sig, en kröfðust þess að
hann lyki stúdentsprófinu eins og aðrir vel upp
aldir drengir og færi síðan í háskólann. Reum-
ert sýndi þá þegar viljastyrk sinn, að ekki sé
sagt þvermóðsku: hann strauk einfaldlega að
heiman og munstraði sig á skip í flotanum.
Sættir tókust þó með honum og foreldrunum,
þegar hann kom aftur í land; þær fólust í því að
hann tók stúdentsprófið en fékk svo að freista
inngöngu í skóla Konunglega leikhússins. Þar
munu hæfileikar hans almennt ekki hafa blas-
að við mönnum; framsögnin þótti óskýr og
limaburðurinn ekki tiltakanlega lipur. Sjálfur
orðaði hann það svo síðar, í hinni bráð-
skemmtilegu minningabók sinni Masker og
mennesker, að hann hefði sem leikari aldrei
haft til að bera þá persónutöfra og það útlit
sem gerðu hann sjálfkjörinn í aðlaðandi per-
sónur, svo sem unga og fallega elskhuga. Til að
verða eitthvað á leiksviðinu neyddist hann því
til að einbeita sér að skapgerðarleiknum og
þar náði hann að lokum þeim listarinnar hæð-
um að við fátt verður jafnað.
Það var að sjálfsögðu algengast að þeir
nemendur Konunglega leiklistarskólans, sem
helst þóttu skara fram úr, fengju samning við
leikhúsið eftir námið. Reumert var ekki í þeim
útvalda hópi, en hann fékk engu að síður
snemma góð tækifæri. Fyrir orðastað Olafs
Poulsen, eins fremsta gamanleikara Dana, var
hann ráðinn árið 1902 að Folketeatret, alþýð-
legu leikhúsi sem enn starfar og sérhæfði sig í
vinsælum gamanleikjum. Þar var hann í nokk-
ur ár uns hann réðst til Det nye teater sem enn
stendur við Vesterbrogade. Það var á sviði
þess sem hann sló í gegn í vinsælli óper-
ettusýningu, Dollaraprinsessunni; dansaði og
söng sig inn í hjörtu áhorfenda, ekki síst kven-
þjóðarinnar. Um líkt leyti vakti hann einnig
mikla athygli fyrir frammistöðu sína í kvik-
myndinni Afgrunden, Hyldýpið, þar sem hann
lék eitt aðalhlutverkið á móti Ástu Nielsen,
sem varð síðar heimsfræg kvikmyndastjarna.
Á þessum árum þótti afar ófínt og engan veg-
inn samboðið virðulegum leikurum að koma
fram í kvikmyndum, en Reumert var óhrædd-
ur við almenningsálitið, þorði að taka áhættu;
það átti hann eftir að sýna oftar. Hann lék í þó-
nokkrum kvikmyndum um dagana, en varð
aldrei nein sérstök filmstjarna; það var leik-
sviðið sem var hans staður, og svo auðvitað út-
varpið þar sem óviðjafnanleg framsögn hans
og textameðferð naut sín til hins fullnustu.
Leitandi listamaður
Nú leið ekki heldur á löngu áður en dyr Kon-
unglega leikhússins opnuðust honum. Þangað
var hann ráðinn árið 1911 og þar lék hann á
næstu árum nokkur veigamikil hlutverk,
þ. á m. titilhlutverkið í Pétri Gaut. Annar ára-
tugur aldarinnar hefur ekki fengið góð eft-
irmæli í sögu leikhússins og Reumert var þrátt
fyrir allt ekki sáttur við það hvernig kraftar
hans voru nýttir. Svo fór því að lokum að bið-
lundin brást honum, hann sagði skilið við hina
konunglegu stofnun og hélt aftur út á mark-
aðinn. Þó að starfsöryggið væri mikilsvert
gerði Reumert sér fulla grein fyrir þeim hætt-
um sem fylgja því fyrir leitandi listamann að
sitja árum og áratugum saman í föstu starfi,
daga þar jafnvel uppi í sjálfsmeðaumkun,
gremju og beiskju.
Leikhúslíf Kaupmannahafnar var fjölbreytt
á þessum árum; annað helsta leikhús borg-
arinnar, Dagmar-leikhúsið við Ráðhústorgið,
var að vísu einkaleikhús, en sýndi oft mikinn
metnað og skemmst að minnast þess að þar
voru frumsýnd nokkur helstu verk Jóhanns
Sigurjónssonar og Guðmundar Kamban. Um
þessar mundir stóð svo á að nýr eigandi var
einráðinn að bæta listræna ásýnd hússins eftir
nokkurt lægingarskeið. Í því skyni fékk hann
Reumert til liðs við sig ásamt tveimur öðrum
af virtustu listamönnum Kgl. leikhússins: þeim
Bodil Ipsen og Thorkild Roose. Með þessa
snillinga í fararbroddi átti Dagmar-leikhúsið
listrænt blómaskeið í nokkur ár, áður en þau
sneru aftur í faðm Hins konunglega. Þau
Reumert og Bodil Ipsen höfðu þá löngu sýnt
og sannað hversu vel þau náðu saman á svið-
inu; voru löngu orðin fremsta leiksviðspar
sinnar tíðar og héldu þeirri stöðu óumdeilt
langa ævi. Þau voru bæði óhemjufjölhæf, en
nógu ólík til að bæta hvort annað upp, kalla
fram hið besta hvort hjá öðru; hún tilfinn-
ingarík og skapmikil, fremur leikkona innsæis-
ins en röklegrar hugsunar, hann alltaf vits-
munalegur í nálgun sinni, nákvæmur, athugull
og greinandi.
Fulltrúi raunsæisleikhússins
Sem leikari var Poul Reumert skólaður í þeirri
raunsæishefð sem sett hefur svip á danskt
leikhús allt til þessa dags, aðferð sem öðru
fremur leggur áherslu á trúverðuga persónu-
mótun byggða á könnun veruleikans ásamt
nostri við hin fíngerðari blæbrigði persónu-
leiksins. Engu að síður fór svo að list hans
mótaðist verulega af óvenjumikilli stærð sviðs
og salar Konunglega leikhússins, þar sem
hann stóð lengst á sviði; það var stundum orð-
að svo að hann hefði alltaf tekið hljómsveit-
argryfjuna þar með sér, hvar sem hann kom
fram annars staðar, og þá vísað í hneigð hans
til að stækka og jafnvel ýkja alla túlkun. Gylfi
Þ. Gíslason, sem sá Reumert leika hér í gömlu
Iðnó árið 1929, sagði t.d. greinarhöfundi eitt
sinn að hann myndi vel hversu hátt stilltur
leikur Reumerts hefði verið fyrst eftir að hann
steig inn á sviðið, beinlínis yfirþyrmandi, en
svo hefði hann strax rétt af, fundið þá tónhæð
sem hæfði leikhúsinu litla við Tjörnina.
Sem raunsæisleikari hafði Poul Reumert
frábæra tilfinningu fyrir ólíkum manngerðum,
og því hvernig skapgerð og lífsafstaða ein-
staklingsins kemur fram í allri framgöngu
hans, svipbrigðum, líkamsburðum, handa-
hreyfingum, kækjum, rödd. Þá þótti honum
sérlega lagið, að lýsa ólíkum þjóðern-
iseinkennum, ekki síst fólks af rómönskum
uppruna, enda var hann sjálfur af frönsku og
spænsku bergi brotinn í ættir fram. Hann
hafði ávallt miklar taugar til franskrar menn-
ingar og náði svo góðum tökum á frönskunni
að hann gat leikið á henni, þegar tækifæri
bauðst um miðjan þriðja áratuginn, þar á með-
al á sjálfri Comedie Franc̨aise, þjóðarleikhúsi
Frakka, þar sem hann lék valda kafla úr Tar-
tuffe Molières haustið 1925. Hræsnarinn Tar-
tuffe og Mannhatarinn, Alceste, þessar tvær
frægustu persónur Molières-leikja, þóttu jafn-
an meðal fremstu leikafreka hans og voru þó
ekki allir sáttir við það hversu mannlegar hann
reyndi að gera þær.
Reumert var ekki kómískur leikari að upp-
lagi, en hann braut það svið undir sig eins og
ýmis önnur; gamanleikurinn hefur nú einu
sinni verið stolt dansks leikhúss allt frá dögum
Holbergs til revíu- og sjónvarpsskálda nú-
tímans. Í þeirri sögu á Reumert sinn góða
sess: Á yngri árum brilleraði hann í hlut-
verkum hinna grallaralegu þjóna Holbergs-
leikjanna; þegar aldurinn færðist yfir flutti
hann sig yfir í gömlu kallana, og var víst engu
síðri í þeim. Ein frægasta persónusköpun hans
í kómíkinni var þó Lautinant von Buddinge í
Andbýlingum Hostrups, sem hann lék m.a. hér
á landi þegar hann kom hingað í fyrsta sinn
ásamt Önnu Borg árið 1929. Þau voru reyndar
ekki orðin hjón þá – giftust ekki fyrr en árið
1932 – en alltaf jafnræktarsöm við íslenskt
leikhús; fús að koma hingað og sýna list sína,
kenna áhorfendum að meta gildi góðrar leik-
listar, hvetja íslenska leikara áfram í þeirra
baráttu og setja þeim um leið ströngustu við-
miðun. Síðast sýndi Reumert tryggð sína við
Ísland með því að gefa tekjurnar af sölu end-
urminninga Önnu Borg, sem komu út eftir
dauða hennar, í minningarsjóð Stefaníu Guð-
mundsdóttur, móður hennar, sem enn veitir
myndarlega styrki til stuðnings íslenskum
leikurum.
Málsvari hinna veiklyndu og brotnu
Poul Reumert bar mikla persónu, eins og sagt
er, bæði á sviði og utan sviðs; lék gjarnan
virðulega heimilisfeður og höfðingja, forstjóra
og fjármálamenn, presta, lækna og alls kyns
embættismenn. Engu að síður fannst mörgum
hann ná hæst í því að lýsa brotnum mönnum,
mönnum sem földu hjartasár og ósigra undir
sléttu og felldu yfirborði. Einn þeirra var
læknirinn í umdeildum leik Karls Schlüter,
Það er kominn dagur, sem þau Anna Borg léku
hér árið 1938; maður sem hefur deytt van-
skapað barn þeirra hjóna án vitundar konu
sinnar og brotnar að lokum undan sektarbyrð-
inni eftir áralanga innri baráttu; fleiri slíka
mætti nefna þó því verði sleppt hér. Reumert
kunni flestum betur þá list, sem er og verður
einn mesti leyndardómur góðrar leiklistar: að
afhjúpa persónur sínar vægðarlaust, en gera
þær um leið skiljanlegar, brjóstumkenn-
anlegar. List hans var alltaf vitsmunaleg, sem
áður segir, jafnvel úthugsuð, gat á stundum
orðið köld eða yfirborðskennd, næði hann ekki
sambandi við persónurnar, en þegar best lét
svo áhrifamikil, sönn og djúp, að engum
gleymdist. Í nýlegu viðtali, sem ég rakst á við
danska leikstjórann Klaus Hoffmeyer rifjar
hann upp gamla leikhúsminningu sem hér má
fljóta með; hann kveðst þar á unga aldri hafa
séð Reumert leika lækni í fremur ómerkilegu
„Stærsta eikin í skógi
danskrar leiklistar“
Um þessar mundir stendur yfir sýning í Þjóð-
minjasafni Íslands á húsgögnum, sófa og sex
stólum, úr eigu danska stórleikarans Pouls
Reumert. Húsgögnin, sem voru gefin Leik-
minjasafni Íslands fyrir skömmu og stóðu
lengi í búningsherbergi Reumerts í Kgl. leik-
húsinu í Kaupmannahöfn, eru sögð vinargjöf
til hans frá Friðriki IX Danakonungi. En
hver var Poul Reumert og hvaða erindi eiga
húsgögn úr hans eigu í íslenskt leiksögusafn?
Eftir Jón Viðar
Jónsson
leikminjar@
akademia.is
Poul Reumert Sem Lindquist í Páskum eftir August Strindberg í uppfærslu danska sjónvarpsins 1963.