Lesbók Morgunblaðsins - 15.01.2005, Blaðsíða 5

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 15. janúar 2005 | 5
núna orðnir að list þá þarf bara að ráða í
boðskapinn.
Margræð safnalist
Umgjörð listasafnsins er mikilvægur liður í
allri framsetningu á myndlist. Í raun er það
svo að söfnin eru ekki lengur bara umgjörð
heldur frekar inntak margra verkanna sem
þar eru sýnd. Söfnin eru sú sitúasjón sem
gefur verkunum líf og vekur merkingu
þeirra, safnið stýrir nálgun okkar og gefur
túlkunum okkar form. Hversdagslegir hlutir
vekja okkur til umhugsunar ef við hittum þá
fyrir á safninu, frekar en þegar við brúkum
þá hversdags. Krafan um ígrundun og túlk-
un vaknar á safninu og ef við erum snjöll
verður safnið sjálft liður í túlkuninni; allt
sem þangað er fært inn verður að athugun á
möguleikum safnsins og þar með list-
hugtaksins sjálfs og í því felst um leið gagn-
rýnin nálgun við félagslegt skipulag og fé-
lagshugsun okkar því safnið er opinber
stofnun, samkomustaður og rannsóknarvett-
vangur þar sem við komum saman til að
íhuga, rýna og staðfesta skoðanir okkar eða
skipta þeim út fyrir nýjar.
Stundum kann að virðast að það sem fært
er inn í safnið og boðið þar fram sem list sé
í sjálfu sér léttvægt, að inntak verkanna sér
lítið en safninu ætlað að gefa þeim vægi og
upphefja þau. Það þarf ekki að vera verra þó
svo sé. Það er dyggð að gera mikið úr litlu,
að metta fjöldann með fáum fiskum, og ef
einhverjum finnst nokkuð af samtímalistinni
vera eins konar naglasúpa þá er rétt að
muna að það er aðeins
á fárra færi
að elda slík-
ar súpur svo
vel smakkist.
Svo ber líka
að muna að
jafnvel í
smæstu hlut-
unum end-
ur-
speglast
heildin,
veröldin býr ekki
bara í vetrarbrautunum
heldur líka í sandkorni og á
svipaðan hátt endurspeglast allt
hagkerfi okkar og samfélag í hverjum
tíkalli.
Peningar eru furðuverk, flóknir og
einfaldir í senn, blessun og byrði, guðsgjöf
og bölvun. Þeir eru að sumu leyti mjög
áþreifanlegur hlutur, stabílli, áreiðanlegri,
raunverulegri en jörðin sem við stöndum á.
Samt hvílir einhver leyndardómur yfir
peningunum, einhver hula sem engum hefur
tekist að svipta af þeim. Peningar eru ígildi
allra hluta, einfaldur mælikvarði í heimi sem
er sundurleitur og óendanlega margræður,
en einfaldleiki peninganna er blekking. Þeir
eru eins og guðdómurinn, ef við ræktum þá
með bæn og góðum verkum geta þeir
kannski skilað okkur hamingju og tryggt
okkur eins konar himnavist en það er stutt í
skurðgoðadýrkunina þegar við sjáum
fimmþúsundkalla í búnti og þá er voðinn vís.
Raunsæi eða afstraksjón
Áhrif peninganna verða seint ofmetin í hag-
kerfinu og þar með á öllum sviðum lífsins.
Sjálfsþurftarbúskapur verður vart annað en
hokur og eymd. Vöruskipti eru skárri og
gefa tækifæri til sérhæfðari og skilvirkari
framleiðslu en auka þó um leið fjölbreytni í
mataræði og stofustássi. Vöruskiptin eru þó
enn þunglamaleg og takmarkandi,
eins og áður var sagt, þar til pen-
inganna nýtur. Með peningum get-
um við geymt okkur hluta af við-
skiptunum og selt hér og nú en
keypt það sem við viljum annars
staðar og hvenær sem við viljum.
Það er einmitt liður í skilgreiningu
peninganna: Þeir eru ílát fyrir verð-
gildi, geymsluform þeirra. Með því
að nota peninga getum við bók-
staflega
geymt
gildi
þess sem
við fram-
leiðum
eða
vinnum
okkur inn
og losað
aftur
þegar
þörf krefur. Pen-
ingar er svo prakt-
ískir og sniðugir að það er
engin furða að við komumst
ekki af án þeirra.
Peningarnir opna eins konar rifu í hag-
rænum viðskiptum okkar. Með þeim má
greina að kaup og sölu og á sama tíma þjóna
peningar okkur við að kítta upp í rifuna –
þeir fylla sjálfir gapið milli kaupa og sölu.
Peningarnir sjálfir eru hvorki nytsamir né
nærandi en fyrir þá getum við keypt bæði
matvæli og amboð. Þeir eru þannig jafngildi
allra hluta, jafnvel ómetanlegra hluta sem
oftast eru falir ef nógu hátt er boðið í þá.
Peningarnir eru eins konar athöfn eða að-
gerð, það að fresta fullnustu gerðra kaupa,
að skilja að þætti hins hagræna ferlis. Samt
eru peningarnir jafn áreiðanlegir og varan,
jafn raunverulegir og þau verðmæti sem við
sköpum og verslum með. Peningarnir eiga
sér sjálfir efnislegt form, eigin líkama. Til að
geta verið gjaldmiðill í viðskiptum með vörur
verða peningarnir að vera vörur sjálfir og
þeir þurfa að vera sú vara sem auðseljanleg-
ust er, varan sem allir vilja þiggja í skiptum
fyrir annað. Reiðuféð – mynt, seðlar, pen-
ingar almennt – geta ekki fullkomlega þjón-
að því háleita markmiði sem peningahugtak-
inu er sett í gagnsæjum og snurðulausum
tilfærslum verðmæta. „Ekta peníngar eru
ekki til,“ sagði Brilljantín í Atómstöðinni.
„Það eru allir peníngar falskir.“
Þessi undarlega margræðni er í senn
styrkur peninganna og það sem gerir þá
vandmeðfarna. Öll umfjöllun um peninga
leiðir okkur fyrr eða síðar í ógöngur og mót-
sagnir því peningar eru í senn áreiðanlegir
og óræðir, ábyggilegir og óútreiknanlegir.
Þannig hefur það alltaf verið. Það var aldrei
neinn Edensgarður í peningalegu tilliti, eng-
in gullöld þegar allir höfðu fulla vasa fjár,
það mátti alltaf treysta genginu og enginn
var snuðaður eða græddi á óréttlátum vaxta-
mun. Uppruni peninganna er svo
óralangt í burtu að
við fáum aldrei
greint hann og
í raun höfum
við ekkert fyrir
okkur þegar við
nefnum slíkt. Í
sögu pening-
anna er nóg um
sveiflur, breyt-
ingar og bylt-
ingar, kaup og
sölu, en
ekki orð
um upphafið
og frá því í fyrstu
er fjallað um peninga af
slíkri þekkingu að ljóst má
vera að þeir voru höfundunum
engin nýlunda. Menn voru orðnir séðir í pen-
ingamálum löngu áður en vísindin urðu til
eða farið var að skrifa um heimspeki. Elstu
ritaðar heimildir okkar eru einmitt flestar
skrifaðar af bókhöldurum og þeir vissu
greinilega allt um bókhald áður en þeir fóru
að skrifa það niður. Peningar eiga sér engan
sögulegan uppruna og það er ástæðulaust,
jafnvel villandi, að ímynda sér nokkuð slíkt.
Að rekja það sem frásögn og treysta eða
leggja út af því er eins og hver önnur jóla-
sveinatrú. Praktískast er að ganga út frá því
að peningar hafi alltaf verið til og fólk hafi
alltaf átt í peningavandræðum.
Fagurfræði og fjárstreymi
Þótt það sé freistandi er ekki talið ráðlegt að
liggja á peningum og safna þeim einfaldlega
fyrir. Hagkerfi peninganna byggist á því að
þeir séu alltaf í umferð. Ást á peningum er
alls ekki eins og að hafa dálæti á listaverk-
um, góðum mat eða góðverkum. Maður ætti
ekki að taka of miklu ástfóstri við peningana
sína. Það verður að reka þá áfram harðri
hendi, kaupa og selja allan liðlangan daginn.
„Ánægjan af því að eiga peninga,“ sagði
heimspekingurinn Georg Simmel, „er af-
strakt ánægja, einna fjærst holdlegum eða
veraldlegum unaði og stjórnast fyrst og
fremst á hinum huglægari sviðum.“
Þar sem við horfum á peningastafla Ashk-
ans Sahihis á stöplum sínum í listasafninu
getum við hugleitt þetta allt, hugsað um allt
það sem peningar geta keypt, rifjað upp
hvernig aurarnir hafa gert margan mann að
apa, minnst sársaukans og gleðinnar sem
peningar hafa fært okkur. Við getum glaðst
yfir því hve miklir peningar eru í hraðri um-
ferð og hve bjart er framundan í efnahags-
málum þjóðarinnar eða þá harmað hvernig
peningahyggjan er að drepa allar göfgar
dyggðir og rekur okkur sífellt lengra út í
skuldafenið, kiknandi undan eigin neyslufíkn
og vaxtaokri greiðslukortafyrirtækjanna.
Peningarnir opna glufu í hagkerfinu en
stundum er það eins og við horfum inn í
svarthol sem í sífellu étur upp heilu sólkerfin
eða spýtir út úr sér nýjum eftir einhverri
óþekkjanlegri forskrift. Þegar við horfum
grannt á peningana er sem við horfum í hyl-
dýpið og við sjáum hvergi til botns. Við get-
um dáðst að peningunum á listasafninu þar
sem þeir hafa verið kyrrsettir um stund,
bundnir fagurfræðilegum lögmálum sem
varðar ekkert um kaupmátt og gengi. Við
getum íhugað tilfinningu Ashkans fyrir hlut-
föllum og sjónarhornum. En peningarnir
staldra stutt við hér; fyrr en varir verða þeir
komnir á fulla ferð aftur.
Peningar eru afstraksjón og verða aldrei
sýnilegir nema í svip, verða svo aftur að
hugmynd eða talnarunu, þá kannski að fast-
eign og svo aftur að innistæðu eða upphæð,
allt út í hið óendanlega. Líf peninganna er
tifandi eins og óendanlega smáu frumeind-
irnar sem eðlisfræðingarnir eru alltaf að
reyna að festa hendur á en eru svo snöggar
að þær verða aldrei höndlaðar og aldrei
skýrðar til fulls. Hvort sem við erum rík eða
fátæk erum við bundin þessu tifandi augna-
bliki þegar peningarnir sýna sig í öllu sínu
veldi sem loforð um ótæmandi auð eða sára
örbirgð. Peningarnir lifa á
þessu óræða bili milli
þess að við eign-
umst þá og að við
glötum þeim aftur
en einmitt þannig
lýsti Platón líka
sjálfri ástinni.
’Peningarnir opna glufu í hagkerfinu en stundum erþað eins og við horfum inn í svarthol sem í sífellu étur
upp heilu sólkerfin eða spýtir út úr sér nýjum eftir ein-
hverri óþekkjanlegri forskrift. Þegar við horfum grannt
á peningana er sem við horfum í hyldýpið og við sjáum
hvergi til botns. Við getum dáðst að peningunum á
listasafninu þar sem þeir hafa verið kyrrsettir um
stund, bundnir fagurfræðilegum lögmálum sem varðar
ekkert um kaupmátt og gengi. Við getum íhugað tilfinn-
ingu Ashkans fyrir hlutföllum og sjónarhornum. En
peningarnir staldra stutt við hér; fyrr en varir verða
þeir komnir á fulla ferð aftur.‘
Höfundur nam heimspeki og hefur
fjallað víða um myndlist.