Lesbók Morgunblaðsins - 15.01.2005, Blaðsíða 7

leikriti. „Læknirinn var hjartveikur, segir
Hoffmeyer,“ og maður bjóst alltaf við því að
hann færi að fá kast. Í einu atriðinu gengur
Reumert niður stigann í átt til áhorfenda;
hann heldur í handriðið hægra megin, en á ein-
um stað skiptir hann snöggt yfir til vinstri, líkt
og hann sé að detta. Ég sá sýninguna mörgum
sinnum og hann gerði þessa hreyfingu alltaf
eins, og í hvert einasta skipti fór kaldur hrollur
um mig. Aðrir leikarar hefðu getað gert þetta
með sama hætti án þess að það snerti mann á
nokkurn hátt – en Reumert, hann var jú séní.
Ýmsar fleiri umsagnir samtíðarmanna í
þessa veru mætti tilfæra, t.d. frá öðrum dönsk-
um stórleikara af yngri kynslóð, Ebbe Rode,
sem lýsir Reumert eftirminnilega í end-
urminningabók sinni I strid medvind. Það er
engin glansmynd sem Rode dregur upp, hann
hafði kynnst meistaranum frá öllum hliðum og
fer ekki í neinar felur með það; m.a. segir hann
frá því að Reumert hafi móðgað sig svo nokkru
fyrir andlátið að Rode fylgdi honum ekki til
grafar – sem hann kveðst síðar hafa séð mjög
eftir. Reumert kenndi lengi við leiklistarskóla
Kgl. leikhússins og hafði þar nánast ægivald
yfir nemendum sínum, sem sumir þóttu stæla
ýmsa sviðstakta hans hressilega; sá ágæti og
mikilhæfi leikari okkar Haraldur Björnsson,
sem lærði hjá honum ásamt Önnu Borg, þótti
t.d. á stundum ekki með öllu laus við að gera
það. Ebbe Rode var hins vegar staðráðinn að
gæta sjálfstæðis síns, verða engin eftirlíking
stórleikarans, og má af lýsingum hans ráða að
hans gamli kennari hafi ekki kunnað að meta
þá viðleitni.
***
Poul Reumert stóð á leiksviði í alls sextíu og
fimm ár. Auðvitað átti hann sína góðu og
slæmu tíma, þurfti að eyða kröftum sínum í
misjafnlega merkileg leikrit og hlutverk. Hann
hafði líka sín augljósu takmörk; þótti yfirleitt
mun betri í nútímaverkum en klassíkinni og
mun t.d. hafa verið misheppnaður Macbeth,
sem var víst hinn eini af tragískum risum
Shakespeares sem hann hætti sér nærri. Að
þessu leyti var hann mjög ólíkur Önnu, konu
sinni, sem bjó yfir upphöfnum yndisþokka sem
fór vel hjá ýmsum kvenhetjum rómantíska
skólans, s.s. í leikjum danska þjóðskáldsins
Oehlenschlägers. Reumert lét miklu síður að
túlka ljóðrænar persónur á sviðinu – þó að
hann væri annars afburðaljóðaflytjandi, eink-
um á epískan kveðskap (Terje Vigen Ibsens og
Sven Duva Runebergs voru standandi glans-
númer hjá honum). Ekki þótti hann heldur
ýkja sannfærandi í túlkun ásta og ástríðna; ég
get ekki stillt mig um að geta þess að hann
fékk afleita dóma fyrir Kára í Fjalla-Eyvindi
Jóhanns Sigurjónssonar sem hann lék á móti
Bodil Ibsen sem Höllu árið 1933. Það er reynd-
ar með öllu óskiljanlegt hvernig nokkrum leik-
stjóra gat dottið í hug að setja hann í það hlut-
verk, fimmtugan manninn sem hafði þar að
auki aldrei verið sérlega unglegur á sviðinu; en
Kári er vitaskuld kornungur, varla mikið
meira en tvítugur og fullur af þeim rómantíska
sjarma sem Reumert hafði alltaf vantað. En
þarna sagði til sín einn helsti veikleiki
„stjörnuleikhússins“: að setja stjörnurnar í
stórhlutverk sem engan veginn hentuðu þeim.
Það verður tæpast sagt að tuttugasta öldin
hafi verið mikið blómaskeið í dönskum eða
norrænum leikskáldskap. Þó væri ofmælt að
alger flatneskja hefði tekið við eftir daga Ib-
sens og Strindbergs. Á þriðja áratug ald-
arinnar kom þannig fram í Danmörku merki-
legt leikritaskáld sem Danir kunnu ekki alltaf
að meta og átti á stundum örðugt uppdráttar í
heimalandi sínu þó að hann ynni þar einnig
fræga sigra: Kaj Munk. Munk var að sönnu
mjög gloppóttur höfundur, enda óhemjuaf-
kastamikill, en enginn vafi er þó á því að sum
bestu verk hans, s.s. Orðið, Hugsjónamaður
(En idealist) og Hann situr við deigluna (Han
sidder ved Smeltedigelen) eru meðal áhuga-
verðustu leikrita norrænna frá síðustu öld og
löngu kominn tími til að kynna þau Íslend-
ingum. Reumert vann ýmsa góða sigra í leik-
ritum Munks og mun hafa átt drjúgan þátt í
því að En idealist komst á svið árið 1938 í vel
heppnaðri sýningu Kgl. leikhússins. Leikurinn
kolféll þegar hann var fyrst frumsýndur árið
1928, en Reumert trúði á verkið (spillti auðvit-
að ekki að það hafði stóra glansrullu handa
honum sjálfum) og stuðlaði að framgangi þess
með opinberum upplestrum sem vöktu at-
hygli. Þá vann hann flestum leikurum betur að
því að ryðja Strindberg braut í dönsku leikhúsi
með meistaralegri meðferð á persónum eins
og kapteininum í Dauðadansinum, Baróninum
í Bandinu og fleirum.
Í stuttri blaðagrein er vitaskuld vonlaust að
ætla sér að bregða upp heillegri mynd af jafn-
stórbrotnum listamannsferli og hér er um
rætt. En tilgangi hennar er náð, sé lesandinn
nokkru nær um það, hvers vegna nýstofnuðu
Leikminjasafni Íslands er slíkur fengur að
hinum konunglegu mublum úr búnings-
herbergi hins konunglega danska stórleikara,
Pouls Reumert.
Höfundur er forstöðumaður Leikminjasafns Íslands.
Lesbók Morgunblaðsins ˜ 15. janúar 2005 | 7
Þ
að var í byrjun 7. áratugarins
sem verkfræðingurinn Pascual
de Juan Zurita sótti um bygg-
ingarleyfi fyrir einbýlishús
nálægt Barajas-flugvellinum.
Til að hanna húsið valdi hann
arkitektinn Miguel Fisac sem þá var þekkt-
ur fyrir fjölda einkaleyfa, tíða fyrirlestra og
að vera höfundur á annað hundrað blaða-
greina, auk þess að hafa þá þegar byggt
meirihluta verka sinna
sem voru óhemjumörg.
Þrátt fyrir lítillæti
verkefnisins tókst við-
skiptavininum að heilla
þennan mikils virta arkitekt. Fisac sam-
þykkti að taka það að sér með því skilyrði
að friða sem flest eikartré á lóðinni og að
hann fengi að halda áfram að þróa nýjungar
sínar sem og nýta sér þá þekkingu sem
verkfræðingurinn hafði varðandi steypu.
Uppbygging arkitektsins
Það er erfitt að átta sig á kröftugu yf-
irbragði bygginga Fisacs án þess að vitna í
lífsferil hans. Það er því viss mótsögn að
þeir fjölmörgu textar sem skrifaðir voru í
tilefni úthlutunar þjóðarverðlaunanna fyrir
byggingarlist í lok síðasta árs og Gullorðu
byggingarlistarinnar árið 1994 gera enga
tilvísun í þau sterku bönd sem liggja á milli
þróunar verkefnanna og hans sem mann-
eskju.
Allt frá því að vera ungur maður hafði
Miguel Fisac leitast eftir persónulegum til-
vísunum. Hann tengdi arkitektanám sitt,
sem rofnaði á meðan spænska borgarastyrj-
öldin stóð yfir, við djúpsæja leit kristilegs
anda. Á þeim tíma var húsagerð aðallega
hugsuð sem stíltegund sem upphefði
spænska heimsveldið. Fisac sagði okkur frá
því þegar hann útskrifaðist frá arkitekta-
skólanum í Madríd árið 1942, að „vegna
þess að við vorum aðeins tíu sem útskrif-
uðumst, var mikið sem lá fyrir. Mánuði eft-
ir útskriftina var komið til mín og um leið
stakk ég mér til sunds án mikillar umhugs-
unar.“ Allt frá fyrsta verkefninu, að breyta
ráðstefnustað tilrauna- og vísindastofnunar
í kapellu Heilags Anda, lagði Fisac áherslu
á tilraunastarfsemi. Mikil vinna leiddi fljótt
til góðrar reynslu þar sem hann hagnýtti
fjölda uppgötvana, vegna þess að það var
ekkert á boðstólum: Þar á með-
al var Fisac-múrsteinninn,
fyrsta einkaleyfið frá 1951, en
hann er skáhallur múrsteinn á
þeirri hlið sem lítur út og nær
sú hlið niður á þann næsta fyrir
neðan en það er gert til þess að
ná fram betri einangrun og að
rigningarvatn renni niður vegg-
inn án þess að fara inn í fyll-
inguna á milli múrsteinanna.
Aðrar uppfinningar áttu við um
gluggaeiningar, steypu-„beinin“
eða -stoðkerfi, fætur fyrir
lampa og húsgögn, og sveigj-
anleg plast- eða leðurmót sem
fyllt voru steypu og fengi efnið
þannig yfirbragð fjöðrunar og
mýktar.
Fimmti áratugurinn var tími
mikilla afkasta hjá Fisac. Hon-
um tókst að gera byltinga-
kenndar breytingar á útliti spænskra
kirkna þar til árið 1955, þegar hann sleit
samskiptum sínum við Opus Dei, sem er
íhaldssöm stofnun inn kaþólsku kirkjunnar.
Hann hafði verið einn stofnenda Opus Dei
og lagt laun sín óskert til hennar. Það ár
hóf Fisac för sína í kringum hnöttinn, ein-
samall. Hann heimsótti fjölda bygginga, líkt
og hann væri að leita sér nýrra tilvísana.
Hann varð fyrir vonbrigðum með yfirbragð
bygginga hreintrúaðrar Nútímastefnunnar
og gagnrýndi hana fyrir að vera „ómann-
úðleg skynsemishyggja“ en það var líka í
þessari ferð sem hann uppgötvaði verk
Asplunds og japanska byggingarlist.
Fisac lagði metnað sinn í stöðuga sjálfs-
uppbyggingu sem leiddi af sér aðferðafræði
sem hann notaði við upphaf hvers verk-
efnis. Með spurningum eins og: Til hvers?
Hvar? Hvernig? auk „veit ekki hvað“, hóf-
ust hugleiðingar sem varð að svara ef skapa
ætti byggingarlist.
Sálræn leið til þess að
framkvæma verkefnið
Til hvers? Verklýsingin sagði til um ein-
býlishús fyrir hjón með sjö börn og móður
D. Pascuals.
Hvar? Áður en Fisac byrjaði að teikna
eða ákveða byggingarefni hússins í Mor-
aleja-hverfinu, var mikilvægt að vega og
meta eikarlundinn sem mældist 2.600 fer-
metrar og hina miklu flugumferð frá Bar-
aja-flugvellinum sem fór yfir lóðina með há-
værum gný.
Hvernig? Fisac teiknaði upp húsið með
óreglulegum línum sem tóku tillit til
tveggja heilbrigðra eikartrjáa.
Frá forstofunni er gengið inn í
stórt almenningsrými sem er
án nokkurra milliveggja en er
mótað af mjúkum hrynjanda
framhliðarinnar. Það sam-
anstendur af dagstofu og ann-
arri stofu með arineldi fyrir
samræður og til að hlýða á
tónlist, með útsýni til suðurs. Í
hinum enda hússins til norðurs
og með útsýni til Guadarrama-
fjallanna er stofa ætluð bridge-
spilamennsku og borðstofa.
Hún er í beinum tengslum við
eldhúsið, strauherbergi, svefn-
herbergi og innanhúsgarð
þjónustufólksins með sér-
inngangi og sem einnig er not-
aður til að hengja út þvott.
Innanhúsgarður með þaki leys-
ir vandann við að ná næði fyrir
skrifstofuna og svefnherbergi fjölskyld-
unnar. Arkitektinn færði sér líka í nyt halla
lóðarinnar til þess að gera aðgang í kjallara
samlægan jörðu, en þar er bílskúr, svefn-
herbergi bílstjóra, leikherbergi barnanna
og búningsherbergi fyrir gesti sundlaug-
arinnar.
Til þess að umlykja öll þessi rými, þróaði
Fisac áfram eina af uppfinningum sínum
sem byggðist á því að láta mótunareig-
inleika steypunnar njóta sín. Í einbýlishús-
inu í Moraleja-hverfinu var hvítri steypunni
hellt í sveigjanleg plastmót til þess að sýna
eiginleika steypudeigsins og þyngd þess,
sem um leið gerði útlit þess áþreifanlegt,
viðkomumjúkt og fjaðrandi. Steypufletirnir
voru líka hannaðir þannig að gert var ráð
fyrir tvöföldu gleri í gluggum, sem var fest
með vatnsheldu efni, neopreno, til einangr-
unar gegn hávaða flugumferðar.
… Og veit ekki hvað. Þrátt fyrir end-
urbyggingu eftir eldsvoða í húsinu árið 1997
og nýlegar breytingar sem nýju húseigend-
urnir gerðu án þess að ráðfæra sig við arki-
tektinn, viðheldur húsið mikilfengleik sínum
varðandi mótunareiginleika steypunnar og
tæknilegar lausnir hljóðeinangrunar. Útlín-
ur grænleitra og brúnna litbrigða eikanna,
sem breyta lögun sinni og áferð eftir gangi
sólar, eru dregnar fram á hliðum og glugg-
um úr sedrusviði og á hvítu steypuveggj-
unum. Það sem Miguel Fisac hafði hannað
fyrir fjölskylduna henni til ánægju, var lítill
loftreitur sem gerður er mannlegur, eins og
hann komst að orði.
Einbýlishús í Mora-
leja-hverfinu í Madríd
eftir Miguel Fisac
Miguel Fisac vann til þjóðarverðlauna Spán-
ar í byggingarlist níræður að aldri. Meðal
síðustu verkefna hans var einbýlishús nálægt
Barajas-flugvellinum í Madríd.
Eftir Halldóru Arnar-
dóttur og Javier
Sánchez Merina
jsm@coamu.es
Húsið í Moraleja-hverfinu Að utan er húsið klætt tilbúnum einingum úr hvítri steypu sem sett hefur verið í sveigjanlegt mót, samanber einkaleyfi höfund-
arins. Húsið er með litlum gluggum til loftræstingar og hliðar úr sedrusviði. Húsið er teiknað með tilliti til tveggja heilbrigðra eikartrjáa á lóðinni.
Miguel Fisac Hlaut Gull-
orðu byggingarlistar
(1994) og spænsku þjóð-
arverðlaunin fyrir bygg-
ingarlist (2003).
Halldóra er listfræðingur og Javier arkitekt.