Lesbók Morgunblaðsins - 15.01.2005, Blaðsíða 11

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 15. janúar 2005 | 11
Í
sögu 20. aldar ber nafn Sir
Winston Churchill hærra
en flestra annarra. Hann
lifði tvo þriðju hluta ald-
arinnar, var einn svipmesti
stjórnmálamaður hennar
og í hugum þeirra er lifðu ár síðari
heimsstyrjaldarinnar var hann hinn
mikli leiðtogi Vesturlanda, stjórn-
málaskörungurinn sem
öðrum fremur forðaði
vestrænni menningu frá
villimennsku þýskra nasista.
Í Bretlandi og öðrum enskumæl-
andi löndum lifir minning Churchill
enn góðu lífi og aðdáun á honum virð-
ist reyndar fremur fara vaxandi með
árunum. Um hann eru skrifaðar fleiri
ævisögur en aðra menn og þegar
Bretar völdu mann árþúsundsins,
„The Greatest Briton“, árið 2000 varð
hann fyrir valinu. Síðan eru komnar
út a.m.k. þrjár nýjar ævisögur hans,
aðrar eldri hafa verið endurútgefnar
og enn fleiri munu væntanlegar á
næstu misserum. Að auki hafa birst
ýmsar ritsmíðar um tiltekna þætti í
ævi og fari Churchill og fyrir skömmu
út í Ameríku bók eftir unga banda-
ríska fræðikonu og nefndist Forty
Ways to Look at Winston Churchill
(Winston Churchill frá fjörutíu sjón-
arhornum), sýnir það gleggst hve
margbrotinn maðurinn var. Þegar á
allt er litið virðast Bandaríkjamenn
og Kanadamen jafnvel dá Churchill
enn meira en Bretar sjálfir, og er þá
langt til jafnað.
Þegar fjallað er um ævi Churchill
verður mönnum jafnan fyrir að ræða
mest um stjórnmálaferil hans, eink-
um á árum síðari heimsstyrjaldar, og
má það kallast eðlilegt. En Churchill
var fleira til lista lagt. Hann var lið-
tækur frístundamálari og afkasta-
mikill rithöfundur og fræðaþulur. Ár-
ið 1953 fékk hann Nóbelsverðlaunin
fyrir rit sín um sagnfræði og hefur
aðeins einn annar sagnfræðingur orð-
ið þess heiðurs aðnjótandi, Þjóðverj-
inn Theodor Mommsen árið 1902.
Í þessari grein er ætlunin að
hyggja stuttlega að sagnfræðingnum
Winston S. Churchill og helstu verk-
um hans á sviði sagnvísinda. Rætt
verður um nokkur helstu verk hans
og hugað að viðhorfum annarra,
þ.á m. háskólamenntaðra sagnfræð-
inga, til fræðimennsku hans.
II
Winston Churchill var afkastamikill á
ritvellinum. Í fulla sex áratugi var
hann sískrifandi, samdi jöfnum hönd-
um bækur og greinar í blöð og tíma-
rit. Allt var þetta þó unnið sem eins
konar auka- eða hliðarstarf ásamt
þingmennsku og ráðherradómi og
hljóta allir sem verk hans skoða að
dást að starfsorku hans og úthaldi.
Langflestar ritsmíðar Churchill,
aðrar en pólitískar deilugreinar, eru
um söguleg efni og engum sem kynn-
ir sér æviferil hans getur dulist, að
hann átti sér mjög sterka sögulega
vitund og virðist hafa verið haldinn
söguástríðu frá unga aldri. Að loknu
námi í herskóla var hann sendur til
herþjónustu á Indlandi og þar notaði
hann tímann til að lesa verk tveggja
þekktustu sagnfræðinga breskra á
þeim tíma, Edwards Gibbon og Ma-
caulay, og varð fyrir miklum áhrifum
af báðum. Hann var þá aðeins 21 árs
að aldri og mun félögum hans í hern-
um hafa þótt þessi tómstundaiðja
nokkuð sérkennileg.
En Churchill lét sér ekki nægja að
lesa verk höfuðsnillinga. Hann hóf
þegar á þessum árum að skrifa blaða-
greinar, sem hann fékk greitt fyrir og
fjölluðu flestar um söguleg efni. Á ár-
unum 1898–1900 tók hann þátt í her-
ferðum Breta í Afríku, fyrst í Súdan
og síðan í Suður-Afríku (Búastr-
íðinu), þar sem hann starfaði sem
stríðsfréttaritari og var tekinn til
fanga. Um þessa atburði skrifaði
hann fimm bækur á fjórum árum:
The Story of the Malakand Field
Force (1898), The River War (sem
kom út í tveimur bindum árið 1899),
London to Ladysmith (1900), Ian
Hamilton’s March (1900) og loks
skáldsöguna Savrola (1900). Allar
voru þessar bækur stuttar, byggðust
að verulegu leyti á fréttaskrifum úr
stríðinu og löngu síðar nýtti Churchill
efni þeirra að nýju í bókina My Early
Life: A Roving Commission, sem út
kom árið 1930 og er að margra mati
skemmtilegasta bók hans.
Af þessum bókum og öðrum skrif-
um um styrjaldirnar í Afríku varð
Churchill þekktur maður í Bretlandi
þótt enn væri hann ungur að árum (f.
1874). Vinsældir hans sem rithöf-
undar áttu vafalaust mikinn þátt í því
að hann var kjörinn á þing fyrir
Íhaldsflokkinn árið 1900. En hann lét
þingmennskuna ekki aftra sér frá
frekari ritstörfum. Árið 1902 hófst
hann handa við ritun ævisögu föður
síns. Hún nefndist Lord Randolph
Churchill og kom út í tveimur þykk-
um bindum, alls liðlega eitt þúsund
blaðsíður. Þetta verk vakti mikla at-
hygli og var mikið rætt í Bretlandi á
sínum tíma. Engum duldist að
Churchill hugðist með því rétta hlut
föður síns, sem var umdeildur stjórn-
málamaður á ofanverðri 19. öld.
Flestum bar þó saman um að það
hefði honum ekki tekist. Nánast allir
sem um bókina fjölluðu dáðust hins
vegar að þekkingu og stílsnilld höf-
undarins og margir töldu þessa miklu
ævisögu með því besta er skrifað
hafði verið um breska stjórn-
málasögu 19. aldar.
Löngu síðar samdi Churchill ræki-
lega ævisögu annars forföður síns,
Marlborough lávarðar, sem út kom í
fjórum bindum á árunum 1933–1938.
Hún nefndist einfaldlega Marlbor-
ough og tilgangurinn var hinn sami,
að rétta hlut forföður sem Churchill
taldi hafa legið óbættan hjá garði.
Á árum fyrri heimsstyrjaldar, og
allt fram til 1922, gegndi Churchill
ýmsum veigamiklum ráðherraemb-
ættum. Þá gafst lítið tóm til ritstarfa
en eftir ósigur í þingkosningum árið
1922 tók hann aftur upp pennann og
samdi fjögurra binda verk um sögu
fyrri heimsstyrjaldar. Það nefndist
The World Crisis og kom út á ár-
unum 1923–1927. Árið 1931 bætti
hann svo við fimmta bindinu, The
Eastern Front, sem fjallaði um styrj-
öldina á austurvígstöðvunum og var
jafnframt eins konar hugleiðing um
ófriðinn mikla, orsakir hans og afleið-
ingar, ekki síst í Austur-Evrópu.
Um svipað leyti gaf Churchill út
ritgerðasafn, Great Contemporaries,
og hófst jafnframt handa við samn-
ingu mikils verks um sögu enskumæl-
andi þjóða frá upphafi og fram á 20.
öld. Það verk hóf hann m.a. vegna erf-
iðrar fjárhagsstöðu eftir hrunið mikla
á Wall Street 1929 og hélt því áfram
allt til þess er síðari heimsstyrjöldin
braust út haustið 1939. Þá varð hann
að gera hlé á skrifum, en tók aftur
upp þráðinn um 1950 og á árunum
1953–1956 kom þetta mikla verk út í
fjórum bindum og nefndist A History
of the English-Speaking Peoples.
Þá er komið að því ritverki Winst-
on Churchill sem líkast til er kunnast
nútímafólki. Hann var forsætisráð-
herra Bretlands frá 1940 til 1945 og
er hildarleiknum lauk og hann lét af
embætti hófst hann handa um að rita
sögu styrjaldarinnar. Hún kom út í
sex bindum á árunum 1948–1953 og
nefndist heildarverkið The Second
World War – Síðari heimsstyrjöldin.
Átti það verk mestan þátt í að afla
höfundi sínum Nóbelsverðlaunanna.
Auk þeirra meginverka, sem hér
hafa verið talin, skrifaði Churchill
fjölda blaða- og tímaritsgreina um
sögulega efni. Á þeim vettvangi var
hann ötulastur á yngri árum og á
fyrstu árum 4. áratugarins er hann
barðist í bökkum fjárhagslega.
III
Enginn dró ritleikni Churchill í efa og
afköst hans á ritvellinum voru með
ólíkindum þegar þess er gætt að hann
gegndi lengst af ævinni öðrum og
annasömum störfum jafnframt. En
var hann sagnfræðingur, í eiginlegri
merkingu þess orðs, eða er réttara að
kalla hann rithöfund?
Churchill var ekki háskólamennt-
aður sagnfræðingur, en hann tileink-
aði sér akademísk vinnubrögð og
naut aðstoðar háskólamenntaðra sér-
fræðinga. Það átti einkum við um síð-
ustu tvö verkin, A History of the
English-Speaking Peoples og The
Second World War. Gagnrýnendur
hans, sem voru margir í röðum há-
skólamanna og pólitískra andstæð-
inga, fundu einkum að því að hann
væri hlutdrægur og sjálfhælinn,
skrifaði helst um ættingja sína og at-
burði sem hann hefði sjálfur tekið
þátt í og væri ekki alltaf sanngjarn í
garð andstæðinga sinna og forfeðr-
anna.
Þessi gagnrýni, sem beindist
reyndar einkum að ævisögum Marl-
borough og Randolph Churchill, sögu
fyrri heimsstyrjaldar og fyrsta
bindinu í sögu síðari styrjaldarinnar,
átti vissulega nokkurn rétt á sér.
Churchill fór hins vegar aldrei dult
með það að ævisögurnar tvær skrif-
aði hann öðru fremur í þeim tilgangi
að rétta hlut forfeðra sinna og styrj-
aldarsögurnar hlutu óhjákvæmilega
að verða nokkuð litaðar af persónu-
legum viðhorfum hans. Í þeim fjallaði
hann um nýliðna atburði þar sem
hann kom sjálfur mikið við sögu. Í
síðari heimsstyrjöldinni gegndi hann
lykilhlutverki og í hinni síðari hafði
hann mikil áhrif, en var mjög um-
deildur. Þarf engum að koma á óvart
að hann reyndi að réttlæta gerðir sín-
ar og einnig ber að hafa í huga, að er
hann ritaði þessar bækur bjó hann yf-
ir vitneskju sem þá var ekki á al-
manna vitorði.
Nú munu flestir þeirrar skoðunar
að telja beri Churchill til sagnfræð-
inga og reyndar hefur meira verið
rætt og ritað um sagnfræði hans og
söguritun en flestra háskólamennt-
aðra fræðimanna. Rithöfundartitilinn
ber hann einnig með sóma og fáir 20.
aldar menn skrifuðu fallegri og
myndrænni ensku en hann. Honum
tókst flestum betur að sameina sagn-
fræði og bókmenntir svo úr varð list-
ræn frásögn af liðinni tíð.
 Heimildir
Ashley, M.: Churchill as Historian. New York
1968.
Churchill, W.S.: A History of the English-
Speaking Peoples 1–4. London 2003.
Churchill, W.S.: The Eastern Front. London
1931.
Churchill, W.S.: The Second World War 1–6.
London 2000.
Churchill, W.S.: The World Crisis 1–4. London
1923–1927.
Jenkins, R.: Churchill. New York 2001.
Lukacs, J.: Churchill. Visionary. Statesman.
Historian. New Haven og London 2002.
Rubin, G.: Forty Ways to Look at Winston
Churchill. New York 2003.
Sagnfræðingurinn
Winston S. Churchill
Um fáa menn hafa verið skrifaðar
fleiri ævisögur en Winston S.
Churchill, ein þeirra lýsir honum
frá fjörutíu sjónarhornum. En sjálf-
ur var hann ævisöguritari og raun-
ar afkastamikill sagnfræðingur.
Hér er fjallað um þennan þátt í ævi-
starfi þessa stjórnmálaskörungs.
Associated Press
Eftirmáli heimsstyrjaldar Hér sést Winston Churchill ásamt Franklin Bandaríkjaforseta og Jósef Stalín, leiðtoga Sovétríkj-
anna, á fundi sínum í Yalta á Krímskaga í Sovétríkjunum 12. febrúar 1945 þar sem þeir lögðu grunn að þeirri skiptingu
heimsins sem átti eftir að setja mark sitt á næstu áratugi kalda stríðsins.
Eftir
Jón Þ. Þór
Höfundur er sagnfræðingur.
Bók Egyptans Sayyid QutbsMa’alim fi-l Tariq, sem lýst hef-
ur verið sem „biblíu“ öfgasinnaðra
múslima kom nýlega út í Noregi, en
bókina skrifaði Qutb er hann sat í
egypsku fangelsi fyrir tengsl sín við
Múslímska bræðralagið, samtök sem
rekja má stofnun
margra öfgakennd-
ustu hryðjuverka-
samtaka samtímans til. Var bókin
notuð sem vitnisburður gegn Qutb
sjálfum við réttarhöldin yfir honum
og hann í framhaldi dæmdur til
dauða og svo líflátinn árið 1966. Á
norsku hefur Ma’alim fi-l Tariq hlot-
ið heitið Milepæler og lýsir ísl-
amfræðingur, Kari Vogt, sem ritar
inngang norsku útgáfunnar, bókinni
sem óþægilegum en engu að síður
mikilvægum texta tengdum fram-
gangi og þróun íslamstrúar á 20. öld-
inni.
  
Hinn afkastamikli bandaríski rit-höfundur John Grisham sendi
nýlega frá sér skáldsöguna The
Broker eða Miðl-
arinn eins og heiti
hennar gæti út-
lagst á íslensku.
Að þessu sinni er
andhetjan valda-
mikill verð-
bréfasali og
meistari þrýsti-
hópanna við Cap-
itol Hill sem setið
hefur í fangelsi
fyrir skuggalegar tilraunir á verð-
bréfasviðinu. Að mati gagnrýnanda
New York Times býr bókin ekki yfir
sama styrk og fyrstu lögfræði-
spennusögur Grisham, þó engu að
síður megi hafa gaman af þessari
pólitísku njósnasögu og leynimakk-
inu sem hún lýsir.
  
Öllu nöturlegri lýsingu er að finnaí bók þeirra Jim Dwyer og Kev-
in Flynn, 102 Minutes: The Untold
Story of the Flight to Survive Inside
the Twin Towers eða 102 mínútur:
Sagan sem ekki var sögð af flótt-
anum til að lifa af af inni í Tvíbura-
turnunum. Í bókinni er atburðarásin
innan World Trade Center eftir
árekstur flugvélanna þann 11. sept-
ember 2001 rakin mínútu fyrir mín-
útu allt þar til turnarnir féllu. Dwyer,
sem er blaðamaður hjá New York
Times, og Flynn, sem er sérverk-
efnaritstjóri hjá blaðinu, þykja með
skrifum sínum ná að staðsetja les-
andann innan byggingarinnar á með-
an allt gerist og ná að framkalla í
huga hans svo óþægilega spennu-
þrungna stund að illmögulegt sé ann-
að en að lesa bókina í einni setu.
  
Ritgerðasafn ítalska fræðimanns-ins Umberto Eco, On Literat-
ure eða Um bókmenntir, býr yfir
helstu kostum og
göllum þessa vin-
sæla höfundar að
sögn gagnrýn-
anda breska dag-
blaðsins Guard-
ian. Þannig vísar
Eco að venju í
þemu á borð við
gullgerð, texta
Dantes og þróun
tungumála, en
nýtur sín að mati gagnrýnandans
engu að síður best er hann segir skil-
ið við þurra þeoríu og fræði og bregð-
ur sér þess í stað í hlutverk skemmti-
lega gáfumennisins þar sem
frásagnagleði hans hreinlega neistar.
  
Það er sumarlegur blær yfir nýj-ustu skáldsögu danska rithöf-
undarins Lars R. Stadils, svo mjög
að gagnrýnandi Information segir
bókina gefna út á röngum árstíma.
Sagan sem fjallar um langt og einkar
danskt sumarfrí nefnist Almindelig
dødelig eða Venjulega dauðlegur
eins gróflega mætti þýða heiti henn-
ar á íslensku. Að mati gagnrýnand-
ans er bókin fulllöng og stíllinn of
einhliða þó léttleikinn sem einkenni
persónusköpunina, örlög söguper-
sónanna og atburðarásina alla veki
engu að síður áhugaverðar spurn-
ingar hjá lesandanum.
John Grisham
Umberto Eco
Erlendar
bækur