Lesbók Morgunblaðsins - 15.01.2005, Blaðsíða 10

10 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 15. janúar 2005
F
rægasti töframaður heims fyrr
og síðar var Ungverjinn Harry
Houdini.
Hann hét upphaflega Erich
Weiss og fæddist 24. mars 1874
í Búdapest í Ungverjalandi.
Sjálfur kvaðst hann hafa fæðst í smábænum
Appleton í Wisconsin í mið-vesturríkjum
Bandaríkjanna. En hafa ber það í huga að á
hans tíð vildu flestir vera
Ameríkanar. Hann var fjög-
urra ára gamall þegar fjöl-
skyldan flutti til Bandaríkj-
anna. Nafn hans er órjúfanlega tengt hinum
ótrúlegustu flóttabrögðum.
Hann þróaði „listina að hverfa“ í þær hæðir
að allir síðari tíma sjónhverfinga-, töfra- og
hverfilistamenn bera sig saman við hann.
Snemma fór að bera á undraverðum hæfileika
hans til að einbeita sér, leysa þrautir sem eng-
um öðrum hafði tekist. Hann var maðurinn sem
gat allt, það héldu honum engin bönd, handjárn,
brúsar, spennitreyjur né kistlar! Hann varð að
goðsögn í lifanda lífi vegna þess að hann gat
sigrast á öllum kringumstæðum. Undirstaða
listar hans var þjálfun sálar og líkama en hann
hafði líka þá snilligáfu að geta beitt óendanlegri
elju og vandvirkni við öll sín verk. Þannig sýndi
hann fólki fram á, að hið ómögulega væri mögu-
legt.
Lykillinn að töfraheiminum
Sem ungur drengur gekk Houdini í íþróttafélag
áhugamanna og gerðist hlaupagarpur og vann
til verðlauna í ýmsum drengjaflokkum. En
hann ætlaði sér ekki að verða íþróttamaður því í
öllum tómstundum sínum æfði hann sig í töfra-
brögðum og spilagöldrum og rannsakaði alls-
konar læsingar og hnúta. Dag einn rakst hann á
gamla bók sem hét: „Endurminningar Robert –
Houdins, sendiherra, rithöfundar og töfra-
manns, skráðar af honum sjálfum“. Þessi bók
átti eftir að breyta lífi hins unga manns. Þarna
fann hann lykilinn að ýmsum handfimi- og sjón-
hverfingabrögðum og mörgum öðrum leynitöfr-
um sem hann hafði ekki vitað um og höfðu verið
honum ráðgáta árum saman. Í virðingarskyni
við Róbert Houdin breytti hann nafni sínu úr
Erich Weiss í Harry Houdini.
Níu ára gamall kemur hann fyrst fram á leik-
sviði í „fimm senta sirkús“ Hoeffleur í Wiscons-
in þar sem hann var hengdur upp á fótunum og
tíndi upp títuprjóna með augnlokunum. Þar
kallaðist hann „Erich – prins háloftanna“.
Hann varð snemma hugfanginn af lásum, var
kattliðugur gat fljótlega komið sér úr hvaða
prísund sem var. Hann þjálfaði sig í að leysa
hnúta með tánum. Hann gat flestum öðrum ver-
ið lengur í kafi. Þegar hann var nítján ára gam-
all hitti hann Beatrice sem átti eftir að vera
hans lífsförunautur og aðalsamstarfsmaður
meðan hann lifði. Þau voru gefin saman tíu dög-
um eftir að þau hittust, við litlar vinsældir fjöl-
skyldna þeirra þar eð hún var kaþólsk en hann
gyðingur.
Árið 1899 verða hvörf í lífi hans sem
skemmtikrafts er hann hittir sirkúsleikstjórann
Martin Beck. Sá varð svo hrifinn af handjárna-
snilli Houdinis að hann ráðlagði honum að ein-
beita sér að handjárnunum og hverfilistinni.
Beck þessi bókaði hann strax í Vaudeville-
leikhús sín og ekki leið á löngu þar til Houdini
og Bess kona hans þræddu hvert fimm-senta
leikhúsið á fætur öðru. Þar öðluðust þau ómet-
anlega reynslu sem átti eftir að nýtast þeim síð-
ar. Hann slær þó eiginlega ekki í gegn í heima-
landi sínu fyrr en hann er búinn að hleypa
heimdraganum og slá í gegn í Bretlandi um
aldamótin 1900.
Evrópuför sumarið 1900
Eins og áður hefur komið fram verður Houdini
ekki stjarna í Ameríku fyrr en hann kemur til
baka frá Evrópu árið 1904. Aldamótasumarið
tóku Houdini hjónin sér far á 2. farrými á litlu
farþegaskipi og héldu yfir hafið án þess að eiga
nokkra atvinnu vísa. Stefnan var sett á London
og þar ætlaði hann að sýna hvernig hann kæm-
ist úr handjárnum. Eftir að hann hafði gengið
milli manna í borginni án þess að fá vinnu við
list sína var sagt við hann í Alhambra leikhúsinu
í London. „Ef þú kemst úr járnum í Scotland
Yard, skal ég ráða þig.“ Þau þóttu langörugg-
ustu fjötrar sem hægt væri að búa til. Að sjálf-
sögðu komst hann úr handjárnunum þar. Að
skilnaði sagði Melville lögregluforingi við
Houdini: „Scotland Yard mun ekki gleyma þér,
ungi maður.“ Eftir þetta lék hann listir sínar
fyrir fullu Alhambra-leikhúsinu í tvo mánuði.
Þaðan fer hann til Þýskalands í ágúst þar sem
hann fyllir Wintergarden-leikhúsið í Berlín vik-
um saman. Við hverja sýningu óx áhugi manna,
því að Houdini var ögrun við verði laganna og
ekki síður við glæpasnuðrara meðal blaða-
manna. Margir komu með handjárn og aðra
fjötra í leikhúsið til þess að reyna þolrifin í
handjárnakónginum. Ferill Houdini var um
þessar mundir líkari draumi en veruleika. Í
hverri nýrri borg vann hann nýja sigra. Hvar
sem hann kom þyrptust menn til þess að horfa á
hann og var meiri aðsókn að leikhúsunum en
nokkru sinni áður. Á leiksviðinu vakti hann
furðu manna með nýjum og nýjum snillibrögð-
um. Í London vakti hann fögnuð manna með því
að gleypa nálabréf og nokkra metra af tvinna
síðan rakti hann þráðinn með hægð út úr sér og
voru þá allar nálarnar þræddar uppá hann með
ákveðnu millibili. En hann hafði ekki hreyft sig
úr stað á meðan. Eitt af frægari atriðum hans
var þegar hann lét fíl hverfa af sviði Hippo-
drome-hringleikahússins í London, en undir
sviðinu var sundlaug.
Hvernig tókst Houdini að
gera það sem hann gerði?
Hann segir svo frá. „Aðalviðfangsefni mitt hef-
ur verið að sigrast á óttanum. Þegar ég er flett-
ur klæðum og fjötraður, lokaður niðri í harð-
negldum kassa og fleygt í sjóinn eða þegar ég er
grafinn lifandi undir sex fetum af mold, þá er
nauðsynlegt að vera algerlega rólegur. Ég verð
að vinna af mestu nákvæmni og vera fljótur eins
og elding. Ef fát kemur á mig, þá er ég glat-
aður.“
Þarna sést hversu tvíþætt færnin þarf að
vera; hverfilistamaðurinn þarf að vera nákvæm-
ur og þolinmóður eina stundina en þá næstu að
geta verið fljótur sem elding. Og áfram heldur
Houdini. „Hitt leyndarmál mitt er það að ég hef
þjálfað mig með hörðum sjálfsaga svo að ég geti
gert merkilega hluti með líkama mínum, get lát-
ið ekki einn vöðva eða vöðvakerfi, heldur sér-
hvern vöðva hlýða boði mínu skjótt og örugg-
lega. Ég hef þjálfað fingurna svo að þeir hafa
náð ótrúlegri mýkt og leikni og tærnar til þess
að vinna eins og flugur.“ Houdini æfði sig við öll
tækifæri, stundum tók hann spotta upp úr vasa
sínum, hnýtti á hann ótal hnúta og lét hann
detta á gólfið. Svo smeygði Houdini sér úr skóm
og sokkum og tók til við að leysa hnútana og
hnýta þá aftur með tánum, án þess að líta nokk-
urn tímann á aðfarirnar.
Houdini þjálfaði sig í margvíslegum kaf-
brögðum, svo sem að vera niðri í vatni í hálfa
aðra klukkustund í lokuðum kassa. Mánuðum
saman og oft á dag æfði hann sig á því að vera í
kafi í baðkeri sínu og hafði skeiðklukku til að
mæla þol sitt. Þannig náði hann því að geta
lengst verið í kafi í 4 mín. og 16 sek. í votta við-
urvist.
Í Detroit árið 1906 skall hurð eitt sinn nærri
hælum. Hann sýndi oft almenningi ókeypis eitt-
hvert æsandi snillibragð til þess að vekja at-
hygli á sýningu sinni. Þarna má sjá framsýni
hans og sérstöðu; hann er einn hinna fyrstu
markaðsmanna sem kunna að ná athygli fjöl-
miðlanna og þannig til fólksins. Í þetta skipti
hafði hann boðist til að láta handjárna sig og
hrinda sér út af brú í Detroit-ána. Þennan
morgun kom leikhússtjórinn til hans og tjáði
honum að áin væri lögð og því gæti ekkert orðið
úr hættuatriði hans. „Hvað er þetta,“ sagði
Houdini „Geturðu ekki fengið einhvern til að
saga vök á ísinn undir brúnni? Það er mér nóg.“
Nú var gerð stór vök undir brúnni og á til-
settum tíma tróð Houdini sér gegnum mann-
fjöldann sem hafði safnast saman í norðannepj-
unni á brúnni. Á brúnni var Houdini færður úr
öllum fötunum nema sundskýlu, handjárnaður
vandlega af lögregluþjónum, síðan hvarf hann
með gusugangi ofan ískalt vatnið. Þegar Houd-
ini lék þessa list kom hann venjulega úr kafi eft-
ir eina mínútu.
Í þetta skipti liðu tvær mínútur síðan þrjár.
Tíminn leið. Eftir fjórar mínútur sögðu lög-
reglulæknirinn og aðrir læknar sem boðið hafði
verið að horfa á, að nú hefði Houdini leikið síð-
asta hættuleikinn. En allt í einu rak Houdini
handlegginn upp úr vatninu. Hann hafði verið
átta mínútur í kafi! Straumurinn hafði verið
meiri en Houdini gerði ráð fyrir og hafði hann
rekið vel af leið og hafði þurft að synda langa
leið undir ísnum þangað til hann fann vökina.
Þetta leikur enginn eftir nema sá sem hefur
þjálfað sig í að halda stillingu sinni!
Houdini og spíritisminn
Þau ótrúlegu og oft ómennsku atriði sem Houd-
ini sýndi á sínum ferli vöktu mikil viðbrögð.
Hann og hans athafnir þóttu nánast ójarð-
neskar. Enski rithöfundurinn Sir Arthur Conan
Doyle sá sem skapaði hinn ódauðlega Sherlock
Holmes sagði eitt sinn í bréfi til Houdinis:
„Góði vinur, hvers vegna skyldu menn fara
umhverfis hnöttinn í leit að dularfullum fyr-
irbrigðum þegar þér eruð alltaf að sýna þau?“
Og J. Hewat McKenzie, forseti breska sálar-
rannsóknarskólans tók eins djúpt í árinni í bók
sinni „Samband við anda.“
„Houdini neytir sálræns afls, þótt hann haldi
því ekki á lofti, til þess að opna hvaða læsingu,
handjárn eða slagbrand sem hann er látinn fást
við. Hann hefur verið lokaður inni í fangaklef-
um með gildum járngrindum, tví- og þrílæstum
og hann hefur auðveldlega komist útúr þeim öll-
um. Þessi máttur hans að opna læstar dyr staf-
ar eflaust af miðilsgáfu hans...“
Svar Houdinis við þessu var skýrt og skor-
inort:
„Ég held því fram að ég geti leyst mig úr
fjötrum og komist út, þótt ég sé lokaður inni.
En ég staðhæfi ákveðið að ég geri þetta ein-
göngu með líkamlegum hætti en ekki and-
legum. Aðferðir mínar eru að öllu leyti nátt-
úrulegar og samkvæmt eðlislögum
náttúrunnar. Ég hvorki afholdga né holdga
nokkurn hlut. Ég stýri einfaldlega og hagræði
hlutunum með þeim hætti sem ég skil sjálfur
vel og get gert skiljanlegan hverjum þeim
manni sem ég kynni að vilja trúa fyrir launung-
armálum mínum. En það er ekki víst að sá gæti
leikið eftir mér. En ég vona að ég geti tekið
leyndarmál mín með mér í gröfina, af því að þau
koma mannkyninu að engu gagni og ef óheið-
arlegir menn beittu þeim, gætu ískyggileg
vandræði hlotist af.“
Töfrastjarnan Houdini
Árið 1913 kom hann fram með sitt frægasta at-
riði, Kínverska pyntingaklefann. Þar nýttist
honum þvílíkt kafþjálfunin því þetta var læst
glerbúr og hann á hvolfi inni í því fullu af vatni.
Og að sjálfsögðu tókst honum að sleppa úr þess-
ari prísundinni eins og öllum hinum! Hann ferð-
aðist um Bandaríkin þver og endilöng með öll
sín frægustu atriði; að komast út úr mjólk-
urbrúsanum, að losa sig úr spennitreyju hand-
járnaður á höndum og fótum, að ganga gegnum
vegginn, að láta fíl hverfa, að komast útúr harð-
læstri líkkistu, metamorphosis svo fátt eitt sé
nefnt – á árunum 1904 og til dauðadags árið
1926. Sjá má hér til hliðar viðtal við hann sem
birtist í tímariti töframanna í London árið 1909.
Árið 1920 útskýrði Houdini hluta atvinnu-
leyndarmála sinna í bók sem hann gaf út. Þá
taldi hann að sín yrði helst minnst fyrir þessa
bók. En sú varð nú ekki raunin, heldur eru það
hin ótrúlegu ofurmannlegu flóttaatriði hans og
sjónhverfingar sem hafa gert hann ódauðlegan.
Harry Houdini lést eftir bylmingshögg í
magann sem aðdáandi hans veitti honum í
Montreal á allraheilagramessu (31.október) ár-
ið 1926. Houdini lék gjarnan þá list að leyfa
áhorfendum að kýla sig, en þá undirbjó hann sig
áður, var viðbúinn. Í þetta örlagaskipti kýldi
aðdáandi hann þar sem hann lá óviðbúinn á
legubekk baksviðs í leikhúsinu. Houdini hné
niður á leiksviði í Detroit tveimur vikum seinna
af innvortis blæðingum. Þá var hann 52 ára
gamall. Ár hvert á allraheilagramessu heldur
„Society of American Magicians“ athöfn við
gröf Houdinis í Machpelah-kirkjugarðinum í
Queens í New York. Athöfn þessi nefnist:
„Minningarathöfn um brotna stafinn“ sem vísar
í tákn töframanna, stafinn. Stafur Houdini
brotnaði alltof fljótt… og þess er minnst ár
hvert!
Listin að hverfa
Sýningin „The Return of Houdini“ eða End-
urkoma Houdinis verður sýnd hér á landi 23.
mars næstkomandi. Af því tilefni er ástæða
til að rifja upp sögu þessa manns sem er einn
af mestu töframönnum sem uppi hafa verið
og þróaði þá list að hverfa.
Eftir Vilborgu
Halldórsdóttur
vilborgh@simnet.is
Harry Houdini Hann þróaði „listina að hverfa“ í
þær hæðir að allir síðari tíma sjónhverfinga-
töfra- og hverfilistamenn bera sig saman við
hann. Hvernig slapp hann úr brúsanum?
Höfundur er leikkona.
„ÉG ÓLST upp í bænum Appleton í Wisc-
onsin-fylki. Pabbi minn var rabbíni þar en
dag einn stóð hann á götunni atvinnulaus
og fyrirvinna sjö barna vegna þess að
sóknarnefndin vildi yngri prest! Þá flutt-
um við til Milwaukee og þar fengum við
fyrst í alvörunni að kenna á hungri. Hinn
28. október 1883 kem ég fram á sviði í
fyrsta sinn. Níu ára gamall er ég orðinn
loftfimleikamaður og auglýstur sem: „Er-
ich – prins háloftanna.“ Seinna átti ég
eftir að vinna sem lásasmiður, bormaður,
ljósmyndari og ótal mörg önnur störf. En
mig langar til að segja ykkur frá því þeg-
ar ég fór að fikta við handjárn, því það
voru þau sem gerðu mig frægan.
Dag einn þegar ég var að vinna hjá
lásasmiðnum en verkstæðið hans var við
hliðina á löggustöðinni, var komið með
ungling nokkurn sem handtekinn hafði
verið fyrir smávægilegt afbrot. Hann
hafði reynt að opna handjárnin með sín-
um eigin lykli sem við það hafði brotnað í
skránni. Við vorum fengnir til að reyna
að leysa málið ella þyrfti að höggva járn-
in af honum á hendinni.
Þetta atvik átti eftir að breyta lífi
mínu.
Meðan lásasmiðurinn var að reyna við
lásinn var hringt í mat. Kannski var hann
venju fremur svangur nema hann segir
við mig: „Náðu í öxi og höggðu járnin af
honum“ – og með það var hann farinn í
mat. Ég reyndi að höggva þau burtu en
það bara gekk ekki neitt og þegar ég var
búinn að eyðileggja nokkur axarblöð,
hugkvæmdist mér að dýrka upp lásinn.
Mér tókst það og hvernig ég gerði það
átti eftir að verða atvinnuleyndarmál
mitt. Lykill minn að heimsfrægðinni. Mér
tókst þetta en ekki með því að gera af-
steypu af upprunalega lyklinum, eins og
svo margir áttu eftir að reyna sem eru að
stæla mig.
Fyrsta flóttaatriði mitt
Árið 1893 þegar ég var 19 ára gamall var
ég orðinn leikari. Það var einmitt meðan
ég var að leika í St. Louis að ég bjó til
fyrsta flóttaatriðið mitt þar sem mér
tekst að komast útúr læstu ferðakofforti.
Veturinn hafði verið hræðilega kaldur og
ég átti engan pening til eldiviðarkaupa til
að kynda með herbergið mitt. Sé ég þá
ekki dag einn stóran trékassa sem átti
bersýnilega að fleygja, standa fyrir utan
vöruhús nokkurt. Ég vissi að ég yrði lit-
inn grunsemdaraugum ef ég reyndi að
fara með svona stóran kassa gangandi í
mannmergðinni. Löggan myndi taka mig
og líka ef ég reyndi að brjóta hann í spað
á staðnum. Svo ég fann út aðferð sem ég
gat notað til að taka kassann hljóðlega í
sundur á staðnum og þetta varð aðferðin
sem ég notaði í atriðið „Að komast útúr
vörukassanum“. Þetta sýndi ég í fyrsta
sinn á sýningu í Essen í Þýskalandi. Þetta
bragð varð eiginlega til í gríni úti í
Þýskalandi. Ég var þar að tala við mann í
vefnaðarverksmiðju þar sem verið var að
pakka niður líni í stóra trékassa, sem síð-
an átti að flytja til Ameríku. Einn pökk-
unarmannanna sá mig og vissi að ég var
nýbúinn að sýna hvernig maður sleppur
útúr fangelsi. Því segir hann í gríni:
Þú myndir nú samt ekki komast útúr
þessum kassa þegar við erum búnir að
negla hann aftur. Ég svaraði að bragði:
„Iss, ekki málið“ – og svo hófst ég bara
handa og hélt þar með að málið væri úr
sögunni. Svo bara opna ég blöðin daginn
eftir og les þar að pökkunarmennirnir
séu búnir að skora á mig, ætli að binda
mig, láta mig oní kassann og negla hann
svo aftur. Kassinn sem ég notaði í eldivið-
inn forðum daga kom upp í hugann. Því
ákvað ég að taka áskoruninni og nota til
flóttans aðferð sem ég hafði notað þegar
ég var að safna eldiviði um alla borg.
Þetta atriði sló alveg í gegn og lagði
grunninn að ferli mínum.
Úr „Harry Houdini við Harry Houdini“,
grein sem birtist í The Magician
Annual.
London 1909–1910.
Houdini við Houdini