Tíminn - 02.02.1994, Blaðsíða 11

Mi&vikudagur 2. febrúar 1994

11
Tilgangsleysi stjórnmála-
manna ógn vib samfélögin
Veröbréfamörkuðum iðn-
vædda hlutans af heimin-
um gengur feikna vel; sú
verslun stendur með blóma; en á
sölutorgi stjómmála sömu ver-
aldar stendur mest fast í harðlífi
vegna margvíslegra sundur-
brota, ótrausts og óvildar. Hæð- '
armet verða slegin í verðlagi
skuldabréfa, en verð á stjóm-
málamönnum fellur ofan í dýpri
dali en áður þekktust.
Þaö er samband milli fyrir-
bæranna beggja, þótt eðlilegt
væri að halda þau ótengd. Kraft-
ar þeir sem knýja verðbréfa-
markaði í hæðir sem aldrei fyrr -
ríkisstjómir að skera af sjóðs-
halla og loka götum og leggja
kapp á að peningar skuli vera 1
ódýrir, verðbólga lítil sem engin,
vinnuafl ódýrt, og gera sér far
um að afnema (athafna)
hamlandi lagareglur og einka-
væða sem mest - þetta em sömu
áhrifavaldar og em að gildisfella
kappaflokka stjómmálanna.
Forsenda virks lýðræðis er
raunveruleg samkeppni milli
stjórnmálaflokka sem halda
fram samstæöum heimspekileg-
um stjómmálaviðhorfum, sem
em, eða viröast vera, raunvem-
legir valkostir. Þrátt fyrir þennan
botn í stöðunni, þá leiöir nú hin
nýja forræðisaðstaða auðmagns-
markaöanna - og þess nýhægri-
sinnaöa og markaöshneigða
hugmyndafars sem aö þeim
stendur - til þess, að mest kapp
er nú lagt á aö eyða fjárlagahalla,
minnka útgjöld til félagsmála og
minnka í áföngum það viður-
væri og þarfir sem velferðarlög-
gjöf tryggir fólki.af almannafé.
En afdrifaríkara en þetta má þó
telja, að hvers kyns almannaráð-
stafanir em hindraöar eða bann-
færðar með þeim atkvæðum,
ekki einasta að þaö einkarekna
sé skilvirkara, heldur einnig að
ríkið sé þegar komið út á ystu
þröm efna sinna eða lengra.
Þessi uppdráttarsýki og van-
megnis er alkunn í Bretlandi;
hún hefur veiklað Verkamanna-
flokkinn niður á tilverustig
ómerkilegs skæruhemaðar á
þingi. Hún sést líka í Svíþjóð þar
sem sósíaldemókratar hófu sjálf-
ir að rífa niöur atvinnu- og vel-
ferðartryggingakerfi lands síns,
áður en þeir misstu þar völdin. í
Ástralíu er hún, þar sem Verka-
mannaflokkurinn gengur fram
vasklega í einkavæðingar- og
hallaeyðingar-tilþrifum. Venju-
legir kristilegir demókrataflokkar
og frjálslyndir íhaldsmanna-
flokkar á byggöarsveignum milli
Kanada og Portúgals finna sig nú
yfirleitt rekna uppá staur alveg
sömu nauðsynja og hugsjóna í
stjómmálastefnunni.
Eitt af því harmsögulega fyrir
nýju lýðræðisspírumar í Austur-
Evrópu og fyrrum Ráðstjómar-
ríkjum er það aö þær skuli vera
að reyna að skipta alveg um bú-
stjómarham í þessu tíðarfari.
Eftir hvatningum um að fara
hægar og gætilegar og reyna aö
taka af nærfæmi og mennsku á
þeim félagslega skakka, sem
hlýtur ab leiða af umhverhngu
úr áætiunarbúskap til markaös-
búskapar, hefur ekki verið farib
sökum ákefðarinnar eftir stóra-
hvellslegum lausnum. Afleiðing-
ar þessa hafa í Rússlandi oröið
alltof fyrirsjáanlegar, en ástand-
ið er rétt eins ljótt í Úkraínu eða
Serbíu, þar sem þjóðemishyggja
og fasismi hafa sig í frammi sem
valkostir í samkeppni við þá
vestrænu markaöshyggju sem
hefur í fylgd með sér sundur-
molnan samfélagsins.
Einnig í iðnvæddu lýðræðis-
ríkjxmum sjást merki um póli-
tíska streitu; flokkarnir sitt
hvom megin í námunda við
miöjuna em þar að uppgötva, að
það er verið aö, eða búið ab, gera
hugmyndakerfi þeirra meining-
arlítil; merkingin er að rjúka burt
úr flokkunum. Einu sinni enn
finnur Þýskaland að það er statt í
stjómbrú nýmglaös og skipu-
lagslauss miðsvæöis í Evrópu.
Einmitt á þeirri smndu þegar
landið þyrfti að vera ab gæða
lýðræðið hjá sér nýju lífi, finna
stjómmálaflokkar þess sig rúna
hugsjónalegum valkosmm. Nýj-
ar hreyfingar og bylgjustraumar
em aö kvikna: það er höfðað til
and-evrópsks hugsunarháttar,
þjóðemishyggju, og veifað er
fasískum lausnum. Þeir flokkar,
sem helst kveður að, eiga um
það að velja að gera sig þóknan-
lega þessum nýju tilhneigingum
eða ganga sjálfir saman í sam-
steypur til þess að stjóma ríki.
Hvomgur kosmrinn er þeim
gimilegur, né líklegur til þess að
bæta upp hallann á hugsjóna-
reikningnum.
Veröldin hefur áður verið
stödd á þessum stað. Lærdóms-
rík hálfrar aldar gömul bók Karls
Polyanis, Ummyndunin mikla,
rakti upptök öfgastefnanna af-
drifaríku á 20. öld, fasisma og
kommúnisma, hvemig þær hafi
hafist upp úr öskunni eftir þá frí-
markaðartilraun sem gerð var á
19. öld. Hann gerði þar grein fyr-
ir því, að þá hafi verið fyrir hendi
fjórar stofnanir eða staðreyndir
félagslegs eðlis, sem hver greip
inn í aðra, en saman hafi þessi
femd orkað því, að kerfið var
virkt og fékk staðist. Femdin var:
gullfótarbindingin, verslunar-
frelsi, smæö ríkjanna og valda-
jafnvægiskerfi. Það var hinn
sjálfstýrandi markaöur sem bæði
var lind og formgerðargjafi þessa
líf- og viðskiptakerfis - en um
leið var hann þab sem að síðustu
olli eyðileggingu þess og sinni.
Frjáls verslun gat af sér félags-
Iega vesöld sem hvert eitt smá-
ríki á 19. öld réði ekki við aö
setja skoröur. Festingin við gull-
fótinn neyddi heilar þjóðir til
þess aö laga sjálfar sig eftir því
sem leiddi af vaxandi eöa
minnkandi tiltrú (til greiðslu-
getu); til þess að friður héldist
þurfti stjórnarvald ab vera í
nokkuð traustu jafnvægi, en ný
ríkisveldi gátu ekki verið að taka
tillit til þess; og yfirskipun kaup-
skapargilda, sem setti þau æðri
en gildi trausts og samvinnu,
gróf einmitt undan þeim skuld-
bindingum sem markaöurinn
byggði tilveru sína á. Kommún-
ismi jafnt sem fasismi reis ab
áliti Polyanis upp sem vam-
arsvömn vib því sem gæti oröib
að „eyðingu hins mennska og
náttúrulega efnis samfélagsins"
af völdum markaðarins, en sú
svörun gat síöan oröið skaövald-
ur sjálf.
Skyldi það nú vera of mikið
hugarflug, að þykjast sjá ferlið
vera ab endurtaíca sig 100 ámm
síbar? Þreklega byggð velferðar-
ríki hafa hjálpað evrópskum
Markaðurinti, sem sett hefur
vit og vilja stjómmálamanna
í bann, mun sjálfur deyja af
því - með sundurmolnuðu
mannfélagi.
AÐ UTAN
hagkerfum að standa af sér hag-
ræn áföll með atvinnuleysi að
jafnaði nærri 10 % - en nú á að
hefta virkni þeirra, gera sem
minnst úr áhrifum þeirra, ef ekki
að leggja þau blátt áfram niöur.
Valdstýrt gengi gjaldmiðla
ásamt skorðum við því hvemig
fara mætti meb auðmagnið (kap-
ítalið, t.d. varðandi færslufrelsi
þess), þetta gaf ríkisstjórnum
þjóðríkja dálitla úrkosti valds
um stefnu í búskaparmálum. Nú
hafa þeir valdskostir vebrast á
burt eöa verið lagðir frá sér. Regl-
um háöir vinnumarkaðir veittu
vinnandi fólki ábur fyrri nokkra
vöm fyrir of hröðum breyting-
um og of lágum launum. Nú er
einmitt „reglubindingarleysi"
lausnarorö tímans. Öllu öðm
fremur heitir þaö nú nauðsyn-
legt, aö ríki séu neydd til sam-
vinnu til þess ab halda alþjóö-
lega viðsldptakerfinu opnu og
traustu; en samvinnan þýðir, aö
ýta verður vaxandi þjóðemisleg-
um tilhneigingum fyrir borð,
láta allt slíkt fyrir heilagan róba
tímans.
Stöðugt er verið aö nema
burtu tækin til að hafa stjóm á
markaöskerfinu, tryggja félags-
legan stöðugleika, og veita um
leiö færi á raunvemlegri um-
ræöu um stjómmál. Fyrir augliti
hægrisins nýja má þetta allt vera
anaþema, ekki til umræðu, en
slíkur er nú samt einmitt sá safi
sem leyfir auðmagnskerfinu að
fljóta, hrærast, starfa. Heimur-
inn er nú að taka sömu beygjuna
á þeirri leiö sem hann fór seint á
19. öld, og því er ekki lofað nú,
að af leiði minni landauðn en
þá.
Ef þetta væri nú aðeins tusk
um hugmyndir, væri ástandið
ekki eins alvarlegt og það er. En
það er þessi bannfæringardómur
gegn stjórnmálum, sem hinir
hnattgreipu markaðir auð-
magnsins (global capital
markets) hafa kveðið upp, sem
er hin raunvemlega uppspretta
kreppunnar. Þessi þróun er í
rauninni merkilegasti atburður
síöustu tveggja áratuga, og tölur
um þetta tala því máli að þaö
hlýtur að vekja furðu.
Gjaldeyrisviðskiptavelta og
lántökur í öðmm löndum eiga
sér nú stað í þeim mæli, að þaö
gerir hagtölusummur einstakra
þjóða að dvergvöxnum smæl-
ingjum, og tölur um kaupskap-
arflæði (tíade flows) verða
einnig heldur smávaxnar í þeim
samanburði. Heildarmagn vöm-
verslunar í heiminum 1993
nemur tveimur þriðju af lands-
framleiðslu (GDP) Bandaríkj-
anna. Það tekur veltuna á gjald-
eyrismörkuðunum minna en
hálfan mánuð að ná sömu heild-
artölu - án þess að í reikninginn
séu með talin viöskipti sem fram
fara yfir landamæri og á skulda-
bréfa- og hlutabréfamörkuðum.
Umgrip um alla jörð (glo-
balization) er hugtak sem oft er
of lauslega notað, en þá um fjár-
mál miklu frekar en um fram-
leiðslu eða vömviðskipti. Til em
að vísu fyrirtæki sem reka fram-
leiðslu sína undir hnattum-
greipri stjórn, en þegar tækni
okkar tíma er höfð í huga veröur
hið eiginlega furðuefni í málinu
það, hversu lítið af framleiðslu
heimsins er reyndar skipulagt á
þessum gmnni - og hversu
bundnir þjóðríkjum og heima-
högum flestir efnahagslegir
breytiþættir halda áfram að vera.
Mælitölur um spamað, fjár-
festingar og framleiöni em meb
því sem kalla má dramatískum
mun milli landa, í stað þess að
fara að líkjast meir og meir eins
og hlyti aö verða á raunvemlega
jörðumspennandi markabi.
Framleiðsluhagkerfi heimsins
gerir ekki betur en vera fjölþjóö-
legt. Þar em enn í ríkjandi ab-
stöðu þjóðleg fyrirtæki sem
hegða sér eftir reglum einstakra
ríkja og em enn að versla með
vaming yftr landamæri.
En ekíd í veröld peninganna
sjálfra (þeirra fínu fínansa). Þar
ríkir ónafngefinn hnattgreipur
auðmagnsmarkaður, og dómar
hans um tiltrúarhæfi ríkisstjóma
og um haldbærileikann í stefnu-
miðum þeirra em hin hinsta
gerð - og miklu mikilvægari en
skobun kjósendanna hjá þeirri
þjóð sjálfri. Það er frammi fyrir
uppkveðendum þessarar gerðar
sem margar ríkisstjómir glúpna.
Hlýðnist þær ekki þeim stefnu-
miöum nýhægrilegum, sem
markaðurinn samþykkist, má
vænta þess að skuldir þeirra og
gjaldmiðlar veröi seld og stjóm-
imar neyddar meö því til að
ganga framan aö því ógimilega
verki að heröa ól aga ab stefnu
sinni.
Á þessu ári, 1994, munu ýmsar
stjómarfarsafleiðingar þessarar
nýju veraldar verða greinilegri
en áöur. Óhófsgjamir jaðar-
flokkar í Þýskalandi munu koma
okkur á óvart með styrk fylgis
síns, eins og þegar hefur orðið í
Rússlandi, en ástandið á ítah'u, í
Japan og fjölda minni landa lítur
ekki út fyrir að vera vitund stöb-
uglegra.
Það ætti að vera ábyrgöarhlut-
verk vinstrimanna og frjáls-
lyndra íhaldssinna hvarvetna að
halda lífinu í annars konar hug-
arsýn um mannfélagið og mann-
lega búskaparstjóm. Skattaá-
lagning, velferðarkerfi og reglu-
binding þess sem fram fer meðal
manna (alha viðskipta) þjónar
allt þeim viðurhlutameiri mál-
stað sem er sjálf samheldnin eða
samloðunin í samfélaginu. Og
enda þótt endurskoða þurfi neð-
an úr botni gamlar hugmyndir
um almannaeign og áætlana-
gerð um sambúskap manna, þá
þjóna slíkar hugmyndir líka
sama málstaðnimi. Svona lagað-
ar villukenningar er á okkar dög-
um alveg nauðsynlegt að mæla
fullum rómi á torginu; það er
naubsynlegt að varðveita stjóm-
málaarfleifbina lifandi. Minna
getur mannkynssagan ekki kraf-
ist af okkur.
[Á fjármálasíbu Cuardian Weekly 16. jan.
1994 birtlst sú greln sem hér ab ofan hef-
ur verib snarab. Hún er eftir WIII Hutton
og fyrirsögnin er: Markets threaten
democracy's fabricj
Framtíð verkalýðshreyfingar
Kjaramálanefnd Iðnnema-
sambands íslands hefur í
samvinnu vib fram-
kvæmdastjóm samtakanna á 50
ára afmælisári þess ákveðib ab
standa fyrir nokkmm fundum á
þessu ári um hin ýmsu mál sem
snerta okkur ibnnema og annað
launafólk. Fyrsti fundurinn
verður haldinn á Holiday Inn
laugardaginn 5. febrúar. Þar
verður fjallab um framtíðar-
stefnu íslenskrar verkalýðs-
hreyfingar. Svo er ætlun okkar
að halda annan fund þribjudag-
inn 12. apríl um félagafrelsi og
verður greint frá honum síðar.
Fundurinn, sem verður haldinn
á Holiday Inn, verður án efa
fjörlegur og spennandi og veröa
þar rædd hin ýmsu mál sem
snerta verkalýðshreyfinguna
bæbi í nútíö og framtíö.
Iönnemasamband íslands
hefur veriö virkur þátttakandi
um mótun og stefnu íslenskrar
verkalýðshreyfingar frá stofnun
þess og margt af forystufólki
verkalýöshreyfingarinnar hefur
stigið sín fyrstu spor á vettvangi
þess. Okkur unga fólkinu, sem
nú störfum á vettvangi Ibn-
nemasambands íslands, finnst
það vera mikilvægt atriði að fá
frjóa umræðu um starfsemi og
skipulagsmál hreyfingarinnar í
heild sinni og er það von okkar
að meb fundinum á Holiday
Inn skapist möguleiki á þvi að
málefni verkalýbshreyfingar-
innar verði rædd á víöara sviði
en verið hefur á undanfömum
árum.
Fundurinn á Holiday Inn
hefst með ávarpi formanns Ibn-
nemasambánds íslands, Brjáns
Jónssonar, og ab því loknu hefj-
ast paUborðsumræöur sem Jó-
hann Hauksson stýrir. Þátttak-
endin verða:
Bjöm Grétar Sveinsson form.
Verkamannasambands íslands,
Grétar Þorsteinsson form. Tré-
smibafélags Reykjavíkur og
Samiðnar, Magnús L. Sveinsson
form. Verzlimarmannafélags
Reykjavíkur, Páll Halldórsson
form. Bandalags háskólamennt-
abra ríkisstarfsmanna, Jóhannes
Sigursveinsson stjómarmaður í
Verkamannafélaginu Dagsbrún,
SvanhUdur Kaaber form. Kenn-
arasambands íslands, Þónmn
Sveinbjömsdóttir form. Starfs-
mannafélagsins Sóknar, Þórir
Karl Jónasson form. Kjaramála-
nefndar Ibnnemasambands ís-
lands, og Ögmundur Jónasson
form. Bandalags starfsmanna
ríkis og bæja.
Að lokum vU ég hvetja alla
iönnema og annað launafólk ab
mæta á fundinn, því þessi mál-
efrii skipta okkur öU miklu máU.
Þórir Karl Jónasson,
form. kjaramálanefndar
Iðnnemasambands íslands