Andvari - 01.10.1959, Síða 85

ANDVARI
JÓN ÞORKHLSSON OG I’IIORKILLIISJOÐUR
195
og gáfumaður þjóðarinnar á sinni tíð og
talinn mesta latínuskálcl Islendinga fyrr
og síðar. Ha;in liafði á námsárum sínum
erlendis lagt stund á mælskufræði, skáld-
skaparvísindi, stærðfræði, grasafræði,
læknisfræði og eðlisfræði og þjóðréttar-
vísindi. „Er skoðun Jóns á þjóðréttar-
stöðu landsins hin nv rkilegasta, því að
hann segir blátt áfrain, nð „landið lúti
konunginum alleina" . . ." Eftir hann
liggur mikill fjöldi rita í h.indriti, bæði
í bundnu máli og óbundnu, irumsaminna
og þýddra á ýmsum tungumálum, þó
mest á latínu, enda var latínan ef'.irlætis-
mál hans og alþjóðamál þeirra tíma, scm
hann mun hafa talið, að lifa mundi um
aldir. I lafa rit þessi verið lesin af fræði-
mönnum víða um lönd og hvarvetna þótt
hin merkustu. Hefir hann með ritum
þessum vakið þá athygli á landi og þjóð,
sem ckki verður metin að verðleikum,
enda mun ísland hafa í mörgu haft beint
gagn af þessari landkynningu. Munu
flest handrit hans vera í erlendum söfn-
um, aðallega dönskum og einnig brezk-
um, en afskriftir af ritum hans allflest-
um í landsbókasafninu. Vonandi verður
þess ekki langt að bíða, að frumritin
verði flutt heim, sem og önnur íslenzk
handrit, sem eru í Danmörku.
Hugsjónamaður og brautryðjandi.
Jón Þorkelsson átti margar hugsjónir
um betra land og mannaðri þjóð en var
um hans daga. Hann gerði því margar
tillögur til umbóta á ýmsum sviðum,
einkum á menningarmálum, svo sem
fræðslu- og kirkjumálum. Eru margar
tillögur hans og uppástungur svo merkar
°g frumlegar, að telja má hann fyrir-
rennara og brautryðjanda ýmissa þeirra
menningarhátta, er vér metum nú mikils
°g teljum oss ekki mega án vera í þjóð-
félaginu. Má telja, að Jón hafi skapað
hliðstæðan kafla í menningarsögu lands-
ins og störf samtíðarmanns hans Skúla
Magnússonar í þágu iðnaðar og verzlunar.
Faðir barna- og alþýðufræðslunnar.
Verknám.
Jón Þorkelsson liefir verið réttnefndur
faðir barna- og alþýðufræðslunnar í land-
inu, og má meðal annars benda á, að
hann á fyrstur manna hugmyndina að
honum svo nefndu verknámsskólum, því
að samkvæmt reglugerð Hausastaðaskóla
frá 1792, sem beinlínis var samin í anda
Jóns Þorkelssonar, átti, auk þess að kenna
börnunum lestur, skrift og reikning, að
venja þau við alla algenga vinnu.
Æðri menntun. Gísli Magnússon
og þjóðskólinn.
Þá setti Jón fram, fyrstur manna, hug-
myndina um, að landsmenn eigi að hafa
æðstu menntastofnanir handa sér í land-
inu sjálfu.
Gísli Magnússon sýslumaður, sem hef-
ir verið nefndur Vísi-Gísli, hafði reyndar
hundrað árum áður komið fram með
hugmyndina um þjóðskóla á Þingvöllum,
cn Vísi-Gísli ætlaðist til þess, að þjóð-
skólinn yrði aðeins fyrir úrval höfðingja-
sona, til þess að uppala nokkurs konar
aðal í landinu, en Jón Þorkelsson lagði
hina mestu áherzlu á undirstöðuna, al-
þýðufræðsluna. Tillaga Vísa-Gísla var
aldrei framkvæmd, en tillögur Jóns voru
undanfari nútíma fræðslu- og menningar-
kcrfis.
Tillögur Jóns.
I skrá, sem Jón Þorkelsson samdi um
tillögur sínar, og mun vera skrifuð á
árunum 1740—1741, ef ekki 1738, og
enn er til um „það sem virðist þurfa
rannsóknar og breytingar til batnaðar á
íslandi", má rekja efni þessara tillagna.
Og skal þá vikið að nokkrum þeirra.
Til menningar alþýðu taldi hann nauð-