Bjarmi - 01.12.1997, Blaðsíða 5

naunganum
þeim sökum í því að það gerir okkur
þröngsýn og lokar jafnvel augum okkar
til iulls fyrir leyndum víddum mannlífs-
ins, en það eru þær víddir sem trúin í
innsta eðli sínu beinist að.
Neyslusamfélagið býr einnig yfir íleiri
hættum. Ein er sú að það krefst þvi sem
næst fullkomins frelsis öllum til handa
til að skilgreina þarfir sínar og svala
þeim. Einu lögin sem neyslusamfélagið
virðir í raun eru þvi markaðslögmálin.
Allar tilraunir til að stýra framboði og
eftirspum em litnar homauga og þeim
eru gefin neikvæði nöfn: Höft, fjötrar,
þvinganir, skömmtun. Auk þess nærist
neyslu- eða markaðssamfélagið á sam-
keppni. Það er hún sem ræður hraðan-
um, veltunni og vextinum í samfélaginu.
Af öllu þessu leiðir að neyslusamfélagið
er samfélag hinna sterku. Það em þeir
sem njóta gæða þess og hagnast á því.
Það em líka þeir sem skapa leikreglum-
ar vegna þess að auðvitað gilda ákveðn-
ar reglur í neyslusamfélagi eins og alls
staðar annars staðar. Munurinn er bara
sá að í neyslusamfélagi eru reglurnar
oftast duldar, óskráðar, ósagðar og jafn-
vel lítið hugsaðar. Þær em hins vegar
oftast mjög áhrifaríkar og það er farið
eftir þeim jafnvel i smáatriðum.
Leikreglur
neyslusamfélagsins
Ein fmmregla neyslusamfélagsins felst í
því að við eigum að látast eins og allir
séu jafnir og eigi því að ganga til sam-
keppninnar á sömu forsendum. Þessi
regla byggir á mikilli einföldun. Það er
nefnilega aðeins í mjög þröngum líf-
fræðilegum skilningi sem við fæðumst
öll eins, nakin og með tvær hendur
tómar. Að öllu öðm leyti er samkeppnis-
staða okkar ólík allt frá getnaði. Sumir
bókstaflega fæðast þannig eða til þeirra
aðstæðna að þeir annað hvort geta ekki
keppt eða em dæmdir til að tapa.
Dr. Hjalti Hugason er prófessor við
guðfræðideild Háskóla íslands.
Önnur regla neyslusamfélagsins leiðir
beint af þeirri fyrstu. Samkvæmt henni
eigum við að láta eins og það sé eðlilegt
og réttlátt að ákveðnar andstæðurnar
ríki í samfélaginu, þ.e. að sumir hljóti
meira en aðrir. Hugmyndin um hina
fullkomnu jafnstöðu allra er að sönnu
einföld tálsýn. Við emm þrátt fyrir allt
ólík, höfum ólík áhugamál og misjafnar
þarfir, langanir og þrár. Við sækjumst
þvi ekki öll eftir sömu hlutunum í sama
mæli. Samfélag sem skammtar öllum
eins er því að líkindum ekki eftirsóknar-
vert. Mismunun neyslusamfélagsins er
þó af öðmm toga. Hún byggist á þvi að
mannlegir hæfileikar eru bókstaflega
verðlagðir með mismunandi móti og
lögmál markaðarins er látið ráða verð-
lagningunni. Við vitum t.d. öll að laun
okkar ráðast ekki af því hvers virði störf
okkar eru, mælt á einhvern algildan
mælikvarða. Hins vegar endurspeglar
launamunurinn í samfélaginu neyslu-
munstur þess ágætlega. Sá sem selur
tölvur fær t.d. betri laun en hinn sem
annast böm. Fáir lita hins vegar svo á
að tölvumar séu í raun verðmætari en
börnin. Hér ræður neyslan hins vegar
verðlagningunni.
Þriðja reglan sem gildir í hörðum
neyslusamfélögum er þó sínu viðsjár-
verðari en hinar, enda er hún nær aldrei
sett fram á afdráttarlausan hátt. Hún
felur það í sér að við eigum að láta eins
og það sé eðlilegt að allir nái ekki yfir
það rauða strik sem er dregið þvert yflr
samfélagið neðanvert og er kallað
fátæktarmörk. Það er jafnvel til þumal-
fingursregla sem segir að það sé ásættan-
legt að allt að fjórðungur þegnanna hafhi
neðanmáls. Af þessum sökum er neyslu-
samfélagið stundum kallað „þriggja-
fjögurrahlutasamfélagið" (3/4 samfélagið).
Neyslusamfélagið hvílir á
látbragðsleik
Hugsanlega tókstu eftir orðalagi regln-
anna hér að framan: „Við eigum að lát-
ast...“ eða „við eigum að láta eins og ...“
Þetta er þaulhugsað orðalag og því er
ætlað að benda á innsta eðli neyslu-
samfélagsins. Það byggir á látbragðs-
leik, hugsuðum vemleika, blekkingu og
þegar verst lætur fölsun. Það er ekkert
náttúrulegt við það, upprunalegt eða
eðlilegt. Það er að öllu leyti skapað af
mönnum. Það eru þeir sem hafa sett
leikreglumar. Þær hvila því ekki á nein-
um æðri veruleika. Af þeim sökum má
líka segja að neyslusamfélagið sé ekki
illt í sjálfu sér, eins og einhveijum kann
að virðast felast í þessari lýsingu. Það er
í versta falli hættulegt. Leikreglur þess
eiga t.d. allar sammerkt í því að þær
slæva samstöðu okkar með þeim sem