Hugur - 01.06.2004, Qupperneq 234

232
Atli Harðarson
þar sem segir að þeir sem lifa samkvæmt leiðsögn skynseminnar felli rétta
dóma um gott og illt og séu því nauðsynlega samdóma. I þessari sönnun vís-
ar Spinoza í 41. setningu II. hluta sem kveður á um að þekking af annarri og
þriðju tegund (þ.e. fræðileg þekking) sé ætíð sannleikanum samkvæm. Onn-
ur forsenda sem hann notar er að allir menn hafi sama eðli að svo miklu leyti
sem þeir eru skynsemisverur. Þessa kenningu um óskeikulleika skynseminn-
ar og að hún sé eins í öllum mönnum sótti Spinoza líklega til Descartes.
Hvorugur þeirra áleit þó að menn séu í raun og veru óskeikulir. Kenning
Descartes og Spinoza kveður ekki á um óskeikulleika manna heldur óskeik-
ulleika skynseminnar. Ætli þeir hefðu ekki sagt að þegar mönnum skjátlast
þá hafi þeim ekki tekist að nota skynsemina eina heldur orðið fyrir áhrifum
af einhverju öðru og samkvæmt því sem Spinoza segir í 4. setningu IV. hluta
Siðjræðinnar og athugasemd við hana komast menn aldrei alveg hjá slíkum
áhrifum frá öðru en skynseminni. (Ein afleiðing þess að álíta að frjálsir menn
velji ætíð það sem er gott og rétt er að þeir sem gjöra eitthvað illt séu ekki
frjálsir. Þessi kenning hefiir gengið aftur í ýmsum myndum hjá eftirmönn-
um Spinoza.)
Um þetta efni var Locke á öðru máli. 1 56. grein kaflans um frelsi (kafla
XXI. í II. bók Ritgerðarinnar) segir hann að rétt eins og menn hafi ólíka
bragðlauka og verði því aldrei sammála um hvaða matur bragðast vel sé hug-
ur þeirra líka ólíkur svo það sem færi einum manni hamingju kunni öðrum
að þykja lítils vert þótt báðir hafi fulla sjálfsstjórn. Ef tveir menn velta því
fyrir sér hvort einhver athöfn sé til góðs geta þeir komist að ólíkum niður-
stöðum og samt báðir haft rétt fyrir sér ef athöfn af því tagi sem um ræðir er
til góðs fyrir annan þeirra en ekki fyrir hinn. Þetta er meginástæða þess að
Locke er ósammála þeirri kenningu að menn sem hafa fulla sjálfsstjórn séu
samdóma. Onnur ástæða sem vert er að gefa gaum er sú að hann áleit ekki
að skynsemi manna væri óskeikul og hefur sjálfsagt talið að jafnvel þótt mað-
ur gerði sitt besta, velti hlutunum fyrir sér og notaði skynsemina til hins
ýtrasta þá kynni honum samt að skjátlast. Locke lagði áherslu á að mann-
legri skynsemi væru takmörk sett og hann notaði kenningu sína um það efni
m.a. til að rökstyðja frjálslyndar stjórnmálaskoðanir.42
6. Frelsi sem dygð
Locke og Spinoza beittu sér báðir fyrir trúfrelsi, tjáningarfrelsi og frjáls-
mannlegum samfélagsháttum. Þeir eru öðrum fremur upphafsmenn þeirra
frjálslyndu stjórnmálaviðhorfa sem hafa mótað samfélög Vesturlanda og
fleiri heimshluta. Það frelsi sem þeir skrifuðu um og töldu lykil að hamingju
og framförum var þó ekki bara í fólgið í færri boðum og bönnum og meira
svigrúmi fyrir einstaklinga til að fara sínu fram. Þeir fjölluðu líka um frelsi
sem dygð. I Ritgerð um stjórnmál tekur Spinoza fram berum orðum að frelsi
42 Þessi rök er að finna í IV. og síðasta hluta Ritgerðar um mannlegan skilning. Sjá t.d. Locke 1959, II.
bindi, bls. 371-374. (IV:xvi:4)