Þjóðmál - 01.09.2011, Qupperneq 95

Þjóðmál HAUST 2011 93
á Sovét ríkin 22 . júní 1941 og Bandaríkin
tóku að sér hervernd Íslands í júlí sama
árs . Hluti af herverndarsamningnum var
að allir þeir Íslendingar sem Bretar hefðu
í haldi yrði sleppt og voru ritstjórar og
blaðamaður Þjóðviljans þar meðtaldir . Þeir
komu því heim í byrjun ágúst 1941 þegar
allar aðstæður í heiminum höfðu breyst
meira en nokkurn hefði grunað . Tímabili
griðasáttmálans var lokið . Nú urðu allir
kommúnistaflokkar, Sósíalistaflokkurinn
þar með talinn, harðir andstæðingar fas-
ismans og Þýskalands . Vegna banns Breta
á Þjóðviljanum kom ekki út neitt blað
fyrir hönd sósíalista fyrr en í júlí 1941 ef
frá er talið að þingmenn flokksins gáfu út
Þingtíðindi . Stóð séra Gunnar Benediktsson
fyrir útgáfu blaðsins sem fékk heitið Nýtt
Dagblað. Blaðið hafði ekki komið lengi út
er fyrsta hitamálið kom upp á síðum þess,
herverndarsamningurinn við Bandaríkin .
Niðurstöður
A fstaða sósíalista í byrjun stríðsins mark aðist af þremur vendipunkt um .
Fyrsti vendipunkturinn var þegar griða-
samn ingurinn var gerður í lok ágúst 1939 .
Þá snerust sósíalistar til varnar Sovét ríkj-
unum, og lýstu ábyrgðinni á stríðinu á
hendur Bretum og Frökkum fyrir að hafa
látið undan kröfum Hitlers . Sökin hvíldi
þó aðallega á herðum Þjóðverja . Nýir menn
þyrftu að taka við stjórnvölinn í Bretlandi og
Frakklandi til að tryggja það að stríðið yrði
stríð gegn fasisma . Á sama tíma kröfðust
sósíalistar þess að gripið yrði til aðgerða
gegn þýskum nasistum hér á landi í nafni
hlutleysisins . Annar vendipunktur kom hins
vegar í lok september þegar grein Halldórs
Laxness birtist í Þjóðviljanum þar sem hann
hélt því fram að ekki væri lengur ástæða fyrir
sósíalista til að berjast gegn fasismanum . Um
svipað leyti hvarf allur munur á vestrænum
lýðræðisríkjum og fasistaríkjunum í mál-
flutn ingi Þjóðviljans . Í staðinn varð stríðið
að heimsvaldasinnuðu stríði á milli tveggja
blokka auðvaldsins . Fyrirmæli Komintern um
að þessi munur væri ekki lengur til staðar frá
því í byrjun september höfðu komist til skila .
Þriðji vendipunkturinn markast við klofning
Sósíal istaflokksins í desember 1939, í kjölfar
vetr arstríðsins . Þá verður málflutningurinn
öfgafyllri og mjög fjandsamlegur í garð Breta
og Frakka . Þeir voru vændir um margvísleg
brot á réttindum annarra þjóða . Einnig voru
Bretar vændir um hræsni, þar sem þeir héldu
milljónum Indverja í heljargreipum á sama
tíma og þeir sögðust berjast fyrir frelsinu .
Segja má að reynt hafi verið að gera Breta
og Frakka samábyrga Þjóðverjum þegar hinir
síðarnefndu réðust á Dan mörku og Noreg í
apríl 1940 . Jafnvel þótt Bretar og Frakkar
reyndu að hjálpa Norð mönnum að verjast
innrásinni var það fyrir sósíalistum aðeins
merki um það hvernig heimsauðvaldið léki
smáþjóðirnar þegar þrjár stórþjóðir træðu á
Noregi . Í raun breyttist afstaða sósíalista lítið
sem ekkert við hernám landsins í maí 1940 .
Eini munurinn var sá að nú var andstæð-
ingur sósíalista „áþreifanlegur“ . Hvöttu
sósíalistar frá upphafi til andstöðu við herinn
og umsvif hans hér á landi . Frá hernámi til
desember 1940 má segja að sósíalistar hafi
aðallega kvartað undan hernum og reynt
þannig að skapa úlfúð á milli Íslendinga
og hersins . Í janúar 1941 breytist það og
sósíalistar gerast ágengari og fara að hvetja til
aðgerða . Dreifibréfsmálið er besta dæmið um
það . Af fundargerðum utan ríkis málanefndar
Alþingis, þar sem Sósíalista flokkurinn átti
ekki fulltrúa, sést að innlend stjórnvöld
voru farin að huga að því að hvort að það
þyrfti að banna Þjóð viljann og starfsemi
Sósíalistaflokksins í heild, áður en Bretar
tækju til sinna eigin ráða . Til slíkra aðgerða
kom ekki, því að breska herliðið þraut
þolinmæðina áður .