Orð og tunga - 01.06.2002, Blaðsíða 70

60
Orð og tunga
Þar sem virka er tökusögn hefur oft verið amast við henni. Tilvitnunin hér að ofan
er því nokkuð lýsandi enda þótt í henni sé ekki fundið að sögninni sjálfri heldur að þeim
merkingum sem hún hefur.
2 Um sögnina virka
íslensk orðabók (2000) lýsir merkingu sagnarinnar virka svo:
(1) virka-aðiS
1 vinna, framkvæma verk
bremsumar virkuðu ekki
2 fornt/úrelt
hreinsa, færa í lag
3 verka, orka (svo og svo) á
rakastigið er rétt til að loftið virki þægilegt
Hér á eftir verður sú merking sem lýst er í lið 2 í (1) látin liggja á milli hluta að
miklu leyti. En geta má þess að setningarnar sem sýndar eru í liðum 1 og 3 er ekki
að finna í eldri útgáfu íslenskrar orðabókar (1983).3 Að öðru leyti eru lýsingarnar
eins. Benda má á að í hvorugri útgáfunni eru dæmi um virka með forsetningunni á. í
Islenskit samheitaorðabókinni (1985) er vísað frá virka til vinna og frá virka + á til hafa
áhrifá. Hjá Sigfúsi Blöndal (1920-1924) merkir virka ‘vinna’ og ‘verka’. Heimildin
er sögð vera Orðabók Björns Halldórssonar. Raunar er þessi lýsing svolítið ónákvæm
því að í bók Björns segir (1992) að virka merki ‘forrette et Arbejde’ (= ‘inna af hendi,
framkvæma’).4
I Ordbog over det danske Sprog (1954), sem er söguleg orðabók, má sjá að virke
er nafnleidd sögn, dregin af nafnorðinu vœrk. Sögnin er bæði til sem áhrifssögn og
áhrifslaus sögn. í merkingarlýsingu kemur fram að merkingin er nokkuð fjölþætt. Þar
er m.a. að finna eftirtaldar merkingar:
(2) virke
1 g0re et vist indtryk
2 vise sig, fremtræde paa en vis maade
3 være i funktion; fungere
4 [með forsetningunni pá |: gpre indtryk paa
Lýsingin á virke í Nudansk Ordbog (1982) er svipuð en alls ekki eins rækileg enda
kannski ekki við því að búast.
Eins og áður sagði er sögnin virka að líkindum tökusögn úr dönsku og dæmi er um
hana í ritmálssafni Orðabókar Háskólans frá lokum 17. aldar.5 Það er úr þýddum texta:
3Setningu, sambærilega þeirri í lið 1 í (1), er að finna í Nudansk Ordbog (1982) undir flettunni virke. Sjá
líka d. í (19)
4Bjöm Halldórsson (1992) nefnir líka virka í merkingunni 'hreinsa’ eins og rætt verður síðar. Þess skal
gelið að bók Bjöms kom fyrst út árið 1814.
5Þau dæmi sem em notuð em úr söfnum Orðabókar Háskólans, ritmálsskrá eða textasafni, nema annars
sé getið. Öll dæmin em orðrétt og stafrétt.