Orð og tunga - 01.06.2014, Síða 29

Heimir Freyr: Afstaða sagnar til neitunar á 19. öld
17
stílsháttur" vísi til þessa atriðis eða að Baldvin sé meðvitaður um
það. Mál Önundar einkennist fremur af dönskuslettum og föstum
samböndum en beinlínis af útlendri orðaröð, auk þess sem S3 kemur
ekki síður fram í máli þeirra tilbúnu persóna á landsbyggðinni sem
eiga að standa Önundi framar í málfarslegum efnum.
Mikilvægir áhrifavaldar („ofurpaurar") sem nefndir hafa verið
í tengslum við upphafningu alþýðlegs stíls eru Fjölnismenn. Þar
vega þyngst ritdómar Konráðs Gíslasonar (auk annarra) í Fjölni:
„Ahrif Fjölnis voru geysimikil og ekki síst á stíl þar sem segja má
að hann hafi á skömmum tíma útrýmt útlenskulegum lærdómsstíl
úr bókum og sett alþýðlegan stíl í öndvegi" (Kjartan G. Ottósson
1990:72). Ritstjórar íslenskra tímarita munu einnig upp til hópa hafa
verið miklir málhreinsunarmenn, einkum á síðari hluta 19. aldar (tilv.
rit:78). Þá má leiða líkur að því að áhrif íslenskukennslu við Lærða
skólann með Flalldór Kr. Friðriksson í broddi fylkingar hafi ekki síst
verið mikilvæg (sjá nánar hér á eftir).
Ritdómar Fjölnis mörkuðu ákveðin tímamót að því leyti að ekki
er aðeins vikið með óbeinum hætti að málnotkun heldur eru tekin
raunveruleg dæmi úr nýlega útgefnum bókum með tilvísunum og
hispurslausri umsögn. Gagnrýnin beindist oft að ætluðum erlendum
tökuorðum, yfirleitt dönskum. Nýlundan var ekki síst fólgin í þeirri
auknu athygli sem setningafræðileg atriði fengu í Fjölni og þar er
minnst á um þrjátíu slík atriði sem betur mættu fara. Eitt þeirra er
títtnefnd S3-orðaröð, þar sem röðin neitun-sögn í aukasetningum er
sögð „dönskuleg" og bent á að neitun eigi að fara á eftir sögninni (sbr.
Konráð Gíslason 1844:85). Athugasemd Konráðs eru fyrstu beinu
merki um að amast hafi verið við S3.
Meint tengsl við dönsku vekja þá spurningu hvort S3 hafi verið
talin bundin við (rit)mál menntamanna. Vísbendingu í þá átt er að
finna í ummælum Sigurðar Gunnarssonar (1878) um orðaröðina í
máli „Styrbjarnar á Nesi".17 Kveðst Sigurður (1878:10) vilja „bera í
tal við þig [þ.e. Styrbjörn] dönskusletturnar þínar í greininni, sem eg
nefndi, eða þær málsgreinir, sem mjer fannst eitthvert danskt óbragð
að"; flest dæma hans snúa að S3:
Sjaldan er orðum svo skipað í daglegu tali, og í ágætum fornbókum
Um var að ræða ritdeilu vegna nýútkomins smásagnasafns Péturs Péturs-
sonar biskups. „Styrbjörn á Nesi" hafði ýmislegt að athuga við málið
á safninu en Sigurður var í hópi þeirra sem þótti hann ósanngjarn og
„stranda á sömu skerjum, er þú vítir aðra fyrir" (tilv. rit:9).
17