Morgunblaðið - 31.01.1999, Blaðsíða 38

38 SUNNUDAGUR 31. JANÚAR 1999
MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ
JAKOB
BENEDIKTSSON
+ Sigurður Jakob
Benediktsson
fæddist á Fjalli í
Seyluhreppi í
Skagafirði 20. júlí
árið 1907. Hann
lést á dvalar- og
hjúkrunarheimilinu
Skógarbæ 23. janú-
ar síðastliðinn. For-
eldrar hans voru
hjónin Sigurlaug
Sigurðardóttir (f.
5.1. 1878, d. 15.10.
1974) og Benedikt
Sigurðsson, bóndi á
Fjalli, (f. 12.11.
1865, d. 12.12. 1943). Systkini
Jakobs voru Halldór Benedikt
(f. 28.11. 1908, d. 29.10. 1991),
bóndi á Fjalli, og Margrét (f.
24.12. 1913, d. 20.3. 1942), hús-
freyja á Stóra-Vatnsskarði.
Kona Halldórs var Guðrún
Þóra Þorkelsdóttir (f. 17.4.
1918, d. 21.11. 1995). Þau áttu
kjördótturina Margréti (f. 2.2.
1946, d. 2.7. 1992). Margrét
giftist Ólafi Þ. Ólafssyni vél-
stjóra og eignuðust þau börnin
Þóru Halldóru, Bryndísi og
Jakob Benedikt. Eiginmaður
Margrétar Benediktsdóttur var
Benedikt Pétursson (f. 12.11.
1892, d. 11.9. 1964), bóndi á
Stóra-Vatnsskarði. Synir
þeirra eru Benedikt (f. 7.9.
1938), bóndi á Stóra-Vatns-
skarði, og Grétar (f. 20.11.
1941), bifvélavirki á Akureyri.
Kona Benedikts er Marta
Magnúsdóttir og eiga þau
börnin Margréti, Benedikt,
Ástu Nínu, Halldóru
og Guðmund. Kona
Grétars er Erna
Bjarnadóttir og eiga
þau börnin Benedikt
og Sigurlaugu.
Jakob varð stúdent
utanskóla við
Menntaskólann í
Reykjavík 1926 og
lauk cand. mag.-prófí
í latínu og grísku við
Hafnarháskóla 1932.
Dr. phil varð hann við
sama skóla 1957.
Hinn 17. júní 1936
gekk Jakob að eiga
Grethe Kyhl (f. 26.8. 1909, d.
3.10. 1996), mag. art. í klassískri
fomleifafræði. Hún var dóttir
Olafs Kyhl ofursta og konu hans,
Gerdu Kyhl. Hún kenndi um
skeið dönsku við Háskóla íslands
og vann við þýðingar; var Jakobi
auk þess ómetanlegur samstarfs-
maður við prófarkalestur og
textaútgáfu. Jakob starfaði í
Kaupmannahöfn til ársins 1946.
Hann var stundakennari við
ýmsa skóla í Kaupmannahöfn
1932- 37; aðstoðarmaður prófess-
ors Chr. Blinkenbergs við útgáfu
grískra áletrana frá Lindos
1933- 42; starfsmaður við orða-
bók Árnanefndar um fornís-
lensku 1939-46; bókavörður við
Háskólabókasafnið í Kaup-
mannahöfn 1943-46. Á Hafnar-
ámnum hófst samstarf þeirra
Jakobs og Halldórs Laxness. Jak-
ob þýddi íjölmörg verka Laxness
á dönsku og naut þar dyggrar
aðstoðar konu sinnar. Eftir að
Jakob Benediktsson helgaði líf sitt
því starfi að ljúka upp leyndardóm-
um fortíðar þannig að gagnast mætti
sem flestum, skýra samhengið í
menningarsögu Islendinga. Hann
var afkastamikill textafræðingur og
útgefandi fombókmennta, latínu-
texta og klassískra fræða,_ aðalrit-
stjóri Orðabókar Háskóla íslands í
tæpa þrjá áratugi, höfundur ritgerða
á breiðu sviði bókmennta og sagn-
fraeði. Hann var fjölmenntaður og
forvitinn vísindamaður, vandvirkur
og vinnusamur, öðrum fyrirmynd
um gagnrýna hugsun og vinnubrögð.
En hann var ekki við fortíðarfjölina
eina felldur heldur virkur þátttak-
andi í menningarlífí sinnar samtíðar
og raunar er verkaskrá hans svo
viðamikil að dygði mörgum mönnum
og ólíkum. Jakob var vökull yfírles-
ari skálda og fræðimanna, afkasta-
mikill þýðandi bókmenntaverka á ís-
lensku, höfuðþýðandi Halldórs Lax-
ness á dönsku, stjórnarmaður Máls
og menningar og meðritstjóri tíma-
Crfisdrykkjur

Uaitingahú/ið
GflPt-mn
Sími S55 4477
Blémastofa
Iridflnn#
Suðurlandsbraut 10,
108 Reykjavík, sími 553 1099.
Opið öll kvöld
til kl. 22 - einnig um helgar.
Skreytingar fyrir öll tilefni.
Gjafavörur.
ritsins um áratuga skeið. Hann hafði
brennandi áhuga á sígildri tónlist
sem hann kynntist ungur maður í
Kaupmannahöfn og vann merkilegt
hugsjónastarf með félögum sínum í
Kammermúsíkklúbbnum við tón-
leikahald.
Bemskuheimili Jakobs á Fjalli í
Seyluhreppi í Skagafirði var menn-
ingarheimili og hann ólst upp við ást
á bókum og tónlist sem fylgdi honum
ævina á enda. Benedikt faðir hans
hvatti hann til mennta og studdi
hann sjálfur fyrstu skrefín. Enginn
skóli var í Seyluhreppi á þessum ár-
um og skólaganga torsótt fátækum
sveitapilti. Fyrst kenndi séra
Tryggvi Kvaran á Mælifelli honum
undirstöðuatriði í ensku og dönsku
og síðar las séra Hálfdan Guðjóns-
son á Sauðárkróki með honum undir
próf í fyrsta bekk Gagnfræðaskólans
á Akureyri vorið 1921. Ári seinna sat
hann nokkrar vikur í þriðja bekk og
tók svo gagnfræðapróf utanskóla.
Haustið 1923 settist Jakob í fjórða
bekk Menntaskólans í Reykjavík og
sat þá eina vetur sinn allt til stúd-
entsprófs samfellt á skólabekk. Vet-
urinn 1924-25 fékk hann tilsögn hjá
þriðja prestinum í Skagafírði, séra
Hallgrími Thorlacius, og tók svo
stúdentspróf utanskóla vorið 1926.
Þrátt fyrir þessa slitróttu skóla-
göngu náði Jakob afburðaárangri á
stúdentsprófí og hlaut fjögurra ára
styrk til framhaldsnáms.
Hann hélt til Kaupmannahafnar
sama haust, nítján ára gamall og hóf
nám í klassískum fræðum, latínu og
grísku. Kandídatsprófi lauk hann
1932 og var næstu árin stundakenn-
ari við ýmsa skóla í Danmörku. I há-
skólanum kynntist hann Grethe
Kyhl og þau gengu í hjónaband árið
1936, sama ár og hún lauk
kandídatsprófi í fornleifafræði.
Grethe var alla tíð nánasti sam-
verkamaður Jakobs og þau hjón ein-
staklega samrýnd, samband þeirra
byggt á gagnkvæmri virðingu, djúpri
umhyggju og ástúð. Þau voru sam-
stillt í áhuga sínum á fræðum og
góðum bókmenntum, fagurri tónlist,
skemmtilegu fólki og lifandi sam-
ræðu og jafn einhuga í fullkomnu
áhugaleysi um veraldleg gæði og
dægurflugur.
Fyrstu árin eftir námslok fékkst
Jakob m.a. við útgáfu fornra grískra
texta en tók líka, fyrir hvatningu
Jóns Helgasonar prófessors, að
þau Grethe fluttust til íslands
var Jakob forstjóri Máls og
menningar í tvö ár. Árið 1948
varð hann forstöðumaður
Orðabókar Háskóla Islands og
gegndi því starfí til 1977. Af
öðrum störfum Jakobs má
nefna að hann var ritstjóri
tímaritsins Fróns (1-3) í Kaup-
mannahöfn, ritstjóri Tímarits
Máls og menningar um áratugi
og meðritstjóri af íslands hálfu
fyrir Kulturhistorisk Leksikon.
Hann gaf út fjölda rita, þeirra á
meðal Jarðabók Árna Magnús-
sonar og Páls Vídalíns, VII, X
og XI bindi 1940-43; Arngrimi
Jonae Opera Latine conscripta
I-IV 1950-57 og Landnámabók
og fslendingabók 1968. Dokt-
orsrit Jakobs er Arngrímur
Jónsson and his works (Kbh.
1957). Um ritstörf Jakobs má fá
glöggt yfírlit í Lærdómslistum,
riti sem gefíð var út honum til
heiðurs áttræðum. Titlar rita
hans munu vera á sjöunda
hundrað. Jakob hlaut stúdenta-
stjörnuna 1969 og var gerður
heiðursdoktor við fimm há-
skóla. Ótalin eru félagsstörf af
ýmsu tagi. Hann var formaður
útvarpsráðs 1946-49, formaður
Kínversk-íslenska menningar-
félagsins 1953-75 og Félags ís-
lenskra fræða 1954-57; for-
maður Islenskrar málnefndar
1966-77; í stjórn Vísindasjóðs
1968-74 og í stjórn Orðabókar
Háskóla íslands frá 1970, og er
þá fátt eitt talið. Hann var mik-
ill áhugamaður um tónlist og
voru þau hjón mikilvægur bak-
hjarl Kammermúsikklúbbsins
áratugum saman.
Minningarathöfn um dr. Jak-
ob fer fram í Fossvogskirkju
mánudaginn 1. febrúar kl.
13.30.
beina sjónum að íslenskum latínu-
textum. Fyrsta bók Jakobs var út-
gáfa á verkum Gísla Magnússonar
árið 1939, og síðan fylgdu margar í
kjölfarið. Höfuðverk hans á þessu
sviði er útgáfa á verkum Arngríms
Jónssonar lærða í þremur bindum
1950-52 og skýringarbindi 1957, en
hluti þess var jafnframt doktorsrit-
gerð Jakobs frá Hafnarháskóla.
Jakob bjó í Kaupmannahöfn í tutt-
ugu ár og fékkst við fjölbreytileg við-
fangsefni: hann hóf að þýða bækur
Halldórs Laxness á dönsku 1935 og
þýddi tíu verk hans, hið síðasta var
Atómstöðin sem út kom 1952 og Jak-
ob vann í félagi við Grethe konu sína.
Hann ritstýrði tímaritinu Fróni
1943-45, vann að undirbúningi forn-
íslenskrar orðabókar, var styrkþegi
Amanefndar 1939-46 og bókavörður
á Háskólasafninu 1943-46.
Þegar Jakobi bauðst árið 1946 að
leysa Kristin E. Andrésson af við
stjórnvöl Máls og menningar fékk
hann leyfi frá bókavarðarskyldum og
hélt heim. Ái'ið 1948 var hann síðan
ráðinn aðalritstjóri Orðabókar Há-
skólans og því starfi gegndi hann til
ársins 1977 þegar hann fór á eftir-
laun. Meginverkefni Orðabókarinnar
á þeim árum var skráning orða úr
bókum og handritum, og söfnun úr
talmáli með tilstyrk útvarpsþáttanna
íslenskt mál. Þá orðtók Jakob elstu
Biblíur okkar og skráði á seðla tor-
læsilegt orðabókarhandrit Jóns
Ólafssonar úr Grunnavík í níu stór-
um bindum og gerði með þeim hætti
aðgengilega einstaka heimild um ís-
lenskt mál við upphaf átjándu aldar.
Jakob var formaður Islenskrar mál-
nefndar um árabil og ritaði fjölmarg-
ar greinar um sögu orðaforðans,
málfar og málstefnu.
Meðal viðameiri verkefna Jakobs
eftir heimkomu var að ritstýra í félagi
við aðra fræðimenn stórri menningar-
sögulegri orðabók um norrænar mið-
aldir, Kulturhistorisk leksikon for
nordisk middelalder, sem kom út í 22
bindum á árunum 1956-78. Jakob
skrifaði þar um 300 greinar auk þess
að vera lengstum höfuðritstjóri um
málefni tengd íslandi. Af öðrum við-
fangsefnum hans á þessum árum má
nefna undirstöðuútgáfu á Landnámu
og íslendingabók sem hann vann fyr-
ir Fomritafélagið og út kom 1968.
Eftir að Jakob fór á eftirlaun tók
hann að sér að ritstýra handbókinni
Hugtök og heiti í bókmenntafræði
sem út kom 1983. Hann skrifaði raun-
ar sjálfur langflestar greinar í þá bók
og sýndi þar enn yfirburðaþekkingu
sína og einstakan hæfíleika til að
greina kjama frá hismi og gera svo
grein fyrir flóknum fræðum að allir
skildu án þess að slaka á kröfum.
Jakob var heiðursdoktor frá fimm
háskólum og tvö afmælisrit hafa
komið út honum til heiðurs; hið fyrra
með sjötíu ritgerðum eftir jafnmarga
fræðimenn á sjötugsafmæli hans, hið
seinna tíu árum síðar með ritgerðum
eftir hann sjálfan og ítarlegri skrá
580 ritverka hans, stórra og smárra.
Þessa skrá hélt hann áfram að lengja
framundir hið síðasta, að sjónin hafði
daprast svo að hann átti erfitt um
lestur. Jakob var af og til stunda-
kennari við Háskóla Islands og alla
tíð óþreytandi við menntun sam-
ferðamanna sinna; ötull og vinsæll
fyrirlesari, jákvæður og gagnrýninn
yfirlesari á verk annarra fræði-
manna, hann sat í fjölmörgum dóm-
nefndum og átti margvísleg sam-
skipti við fræðimenn um allan heim.
Jakob var hjartahlýr maður og fé-
lagslyndur, kunni betur en aðrir
menn að njóta lífsins. Hann tók
hverjum manni af fullkomnu yfirlæt-
isleysi og talaði við ungt fólk sem var
að hefja sína fræðagöngu einsog
jafningja, forvitnaðist um sjónamið
og ný viðhorf af opnum huga. Þannig
tók hann mér þegar ég kom fyrst á
heimili þeirra hjóna fyrir rúmum
tveimur áratugum. Þá höfðu bæði að
mestu lokið sinni formlegu starfsævi
og gátu helgað sig frjóum lífsnautn-
um: lesið og spjallað langt inn í nótt-
ina, hlustað á góða tónlist, sofið
frameftir á morgnana. Bækur og
tímarit voru í hverju horni og mér
fannst andrúmsloftið þrungið
mennta- og menningarangan, sem
kannski var vegna þess að hann
reykti pípu og hún vindla og þau
voru lítið fyrir að rífa upp glugga.
Heimsóknirnar urðu margar og ég
vil þakka fyrir þær, tebollana alla og
kexið, sögumar og staupin sem
skemmtilegra var að stinga útúr með
Jakobi og Grethe en öðru fólki.
Eg var líka svo lánsamur að vinna
tvisvar undir leiðsögn Jakobs, fyrst
sem sumarstrákur á Orðabókinni og
seinna að Hugtökum og heitum í
bókmenntafræði. Þar komst maður í
tæri við meistara Jakob, lærdóms-
manninn sem aldrei féll verk úr
hendi en hafði þó endalausan tíma til
að spjalla um þau viðfangsefni sem
fáfróðum strák þóttu mikilsverð.
Engum manni hef ég átt samleið
með sem hefur kennt mér meira og
sat ég þó aldrei tíma hjá honum. Ég
vil þakka Jakobi fyrir uppeldið og
þeim hjónum ómetanlega vináttu.
Ornólfur Thorsson.
Jakob var að fyrra nafni skírður
eftir öfum sínum. Sigurðarnafnið
festist þó ekki við hann, en Jakobs-
nafnið hefur verið Benedikt föður
hans kært. Bróðir Benedikts hét því
nafni og lést tvítugur að aldri árið
1880 meðan hann var við nám í Lat-
ínuskólanum. Föðurbróðir Bene-
dikts var séra Jakob Benediktsson,
síðast prestur í Glaumbæ, og kenndi
hann frænda sínum Benedikt ýmis
bókleg fræði. Börn sr. Jakobs voru
mjög tónelsk og mun Benedikt hafa
fengið tilsögn hjá þeim í söng og org-
elleik. Líf hans og heimili hefur
þannig mótast af kynnum við þetta
frændólk sitt. Einn sona sr. Jakobs
var Halldór og drukknaði ungur. Svo
virðist sem Benedikt hafi látið skíra
yngri son sinn eftir honum.
Mér finnst Jakob frændi minn alla
tíð hafa verið mér nálægur þó að oft
hafi liðið langt á milli funda. Ég
þekkti líka fólkið hans fyrir norðan.
Þegar ég kom lítill kaupstaðarstrák-
ur að Fjalli árið 1956 var sú mikla
öðlingskona Sigurlaug Sigurðardótt-
ir, móðir Jakobs, orðin ekkja fyrir
allmörgum árum og var ,í horninu“
hjá Halldóri syni sínum og konu
hans, þóru. Gamla konan gekk þó í
öll verk enda annáluð dugnaðar-
manneskja. Á austurveggnum í litlu
stofunni hjá þeim Halldóri og þóru
var mynd af henni ungri og önnur af
Benedikt manni hennar. Á milli
þeirra var mynd af syninum Jakobi
við skrifborðið sitt í Kaupmannahöfn
og bókastaflarnir allt í kring. Þarna í
stofunni var líka orgelið sem Bene-
dikt hafði m.a. kennt bróðursyni
konu sinnar, Pétri Sigurðssyni, að
spila á. Þessir tveir, tónskáldið Pétur
og Benedikt, bassinn hreimfagri,
stofnuðu Bændakórinn og sungu
með honum á árunum 1917-1927 eins
og Kristmundur á Sjávarborg grein-
ir skilmerkilega frá í bókinni Stilltir
strengir. Um þennan tvöfalda kvar-
tett var enn talað í Skagafirði ára-
tugum síðar. I þeim litla hóp voru
auk eiginmanns Sigurlaugar tveir
bræður hennar og tveir bróðursynir.
Þeir bræður, Halldór og Jakob, hafa
þannig fengið tónlistargáfuna úr
báðum ættum. Halldór var einn af
stofnendum karlakórsins Heimis og
söng með honum í meira en hálfa
öld. Jakob varð manna fróðastur um
tónlist og gat spilað að því er virtist
áreynslulaust eftir nótum. I Seyðis-
fjarðarkirkju spilaði hann eitt sinn
undir hjá Sigurði Skagfield á tón-
leikum sem efnt vai' til í snatri í
stuttri viðdvöl snemma á fjórða ára-
tug þessarar aldar. Og á Hafnarár-
unum mun hann hafa sungið_ dúett
með sveitunga sínum Stefáni Islandi
á góðra vina fundi. Ógleymanlega
stund átti ég með Jakobi á haust-
mánuðum þegar hann rifjaði upp
þessi gömlu atvik, nýfluttur inn á
dvalar- og hjúkrunarheimilið í Skóg-
arbæ í Reykjavík.
Mér þótti það einkennilegt í æsku
að foreldrar þeirra bræðra, Jakobs
og Halldórs á Fjalli, skyldu bæði
vera Sigurðarbörn og fædd á sama
bæ, Stóra- Vatnsskarði. Bamsvitið
skildi þetta ekki. Reyndar var Bene-
dikt fluttur frá Vatnsskarði áður en
Sigurlaug fæddist. En atvikin hög-
uðu því svo að þau eignuðust fram-
tíðarbólstað á Éjalli, næsta bæ við
Vatnsskarð. Jarðirnar liggja saman
og ná m.a. yfir mikinn hluta Grísa-
fells, þess dulmagnaða fjalls. Vett-
vangur þessa ættfólks hélt áfram að
vera á báðum jörðunum því systir
þeirra bræðra, Margrét, giftist til
Vatnsskarðs og gekk að eiga Bene-
dikt Pétursson. Hún lést ung að aldri
árið 1942. Synir hennar, þeir Bene-
dikt og Grétar ólust svo upp hvor á
sinni jörðinni, Benedikt hjá fóður
sínum á Vatnsskarði og Grétar hjá
Sigurlaugu ömmu sinni á Fjalli.
Benedikt býr nú á Vatnsskarði en
Grétar á Akureyri. Það vantaði bara
að hann settist að á Fjalli! En þar
tók Halldór við búi meðan Grétar
var enn ungur að árum. Þeir Bene-
dikt og Grétar eru einu nánu ætt-
ingjar Jakobs af sinni kynslóð. Mar-
grét, dóttir Halldórs, lést árið 1991,
langt um aldur fram. Það var þeim
Jakobi og Grethe vissulega mikið
áfall enda hafði Margrét búið hjá
þeim á skólaárum sínum og verið
þeim stoð og stytta eftir að ellin
knúði dyra. En áfram nutu þau hjón
frábærrar hjálpsemi Ólafs þ. Ólafs-
sonar, eiginmanns Möggu.
Jakob hélt lengra en systkini
hans, og í Kaupmannahöfn kynntist
hann Grethe sem hann löngu síðar
fluttist með til íslands. Jakob kom á
hverju sumri norður í Skagafjörð á
þessum miklu annaárum sínum, og
oftast var Grethe með honum í fór.
Þess var beðið með eftirvæntingu að
rútan skilaði þeim á leiðarenda. Sér-
stakur svipur var yfir heimilinu þann
tíma sem þau stóðu við. Andagtugur
fylgdist maður með þessu fólki og
skynjaði þyt heimsmenningarinnar.
Og hlý hönd var lögð á koll drengs-
ins. Oftar en einu sinni kom Steffen,
systursonur Grethe, með þeim á
æskuslóðir Jakobs. Þá heyrði maður
dönsku óma um bæinn. Steffen var
Jakobi alla tíð mjög kær, og margoft
kom hann til íslands til að vera sam-
vistum við þau Grethe.
Eftir á að hyggja var merkilegt að
fylgjast með þeim bræðrum við
vinnu. Þeir fóru að engu óðslega, en
furðulegt var hve vel þeim vannst.
Eitt sinn munaði reyndar mjóu að
illa færi. Þeir voni að moka af vagn-
inum í súreysgryfjuna með forláta
heykvíslum. Það var fullþröngt fyrir
tvo og Halldór rispaði gagnaugað á
bróður sínum. Jakob lét sér hvergi
bregða og hélt mokstrium áfram,
sagði að sár greru fljótt á höfði.
Hann færði heimilinu ævinlega
lesefni. Eitt sinn kom hann með rit-
gerðir þórbergs í tveimur stórum
bindum. Dagana á eftir tók Halldór
sér óvenjulanga matartíma _ og
sofnaði ekki við lesturinn eins og
hann gerði stundum þegar efnið var
þynnra.
Nú eru þau góðu hjón, Jakob og
Grethe, bæði horfin sjónum. Maður