Morgunblaðið - 05.03.1983, Blaðsíða 15
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 5. MARZ 1983
15
Það sem snart mig helst í
þeim goðsagnaveruleika sem
liggur að baki fyrrgreindum efn-
isþræði var sú áhersla sem Æsk-
ýlos leggur á hybris — eða
ofdrambið. Kemur þetta atriði
vel fram í verkinu er Agamemn-
on kemur heim frá stríðshaldinu
og kona hans lætur breiða
purrpuradúk heim að húsi. Fyrst
neitar hann að ganga eftir dúkn-
um minnugur þeirrar bölvunar
er fylgir ofdrambinu — því að
storka guðunum — lætur loks
undan eftir að hafa dregið skó af
fótum. Þetta kemur og fyrir und-
ir lokin er Orestes biðum um
réttlátan dóm. Raunar má
kannski segja að hybris sé enn sú
synd sem leiðir flesta í glötun,
nægir hér að nefna sýnileg dæmi
úr okkar þjóðfélagi er blasa við í
Seðlabankagrunni og húsi Fram-
kvæmdastofnunar — þar ræður
ofdramb ríkjum. Einnig í þeirri
ákvörðun valdsmanna hérlendra
að útdeila smánarlegum lág-
launabótum á sama tíma og þeir
sjálfir hirða blygðunarlaust
fúlgur fjár í formi vísitölubóta.
Því miður er goðsögnin ekki
eins nálæg okkur nútíma íslend-
ingum og forngrikkjum og því
getum við ekki kallað guðina til
vitnis um framferði þessara
manna. Máski er okkar öld,
vegna þessa, fátækari að siðferði
en þau mannlífsskeið er guðir og
refsinornir vöktu yfir hverju
spori? Og ég verð því miður að
lýsa yfir að ekki snart mig fram-
ganga guðanna í þessu verki. Ég
held að að því leyti sé goðsagan
frá tímum Æskýlosar næsta
bragðlaus. Við getum ómögulega
þefað af Apollon og Pallas-
Aþenu og fundist þar persónur
af holdi og blóði gæddar lífs-
magni á við dauðlega menn — en
svo fannst kynslóð Æskýlosar.
Guðirnir voru þá sem heima-
gangar og jafn óaðskiljanlegur
hluti daglegs lífs og verðbólgan
er nú hér hjá okkur. Enda ber að
líta á hina fornu harmleiki sem
einskonar lokaþátt í guðsþjón-
ustu þess tíma. Þar gátu menn
séð svart á hvítu hver var staða
mannsins og hver staða guðsins.
Hér er því verið að ræða hinstu
rök mannlegrar tilvistar af alls-
gáðri skynsemi. Menn eru að
jafna sig eftir æði Dionýsusar-
hátíðarinnar þegar guð gróand-
innar tók sér bólfestu í dýrkend-
unum. Hið gríska borgríki stend-
ur öðrum fæti í fornlegri frjó-
semisdýrkun en hinn hvílir á
þeim grunni sem vestræn sam-
félög standa enn í dag. Hér á því
vel við eftirfarandi fullyrðing
Þorsteins Gylfasonar í ritgerð-
inni „Að hugsa á íslensku", en
þar segir Þorsteinn: „Eins og
fagur skáldskapur er skynsam-
legur, en skynsemin skáldleg."
Ég held að ekki sé hægt að
lýsa skáldskap Æskýlosar betur.
Þar fer fram rökræða en jafn-
framt er þar tekist á um tilfinn-
ingar. Og nú kemur að „stílbrot-
inu“. Að mínu mati er það ekki
fólgið í því að skeyta inn í sýn-
inguna tveim atriðum þar sem
hinar forngrísku persónur klæð-
ast nútímabúningum og hoppa
þannig inn í goðsagnaveruleika
núsins. Stílbrotið kemur að mínu
viti fram í því að hrært er saman
tilfinningaþrunginni túlkun og
yfirvegaðri. Þetta kemur vel
fram í lokaatriðinu þegar Pall-
as-Aþena vegur og metur af
stillingu rökin í máli Oresteu en
hann sjálfur synir merki mikill-
ar innri spennu. Einnig kemur
þetta fram í sundurgerðarlegum
klæðnaði leikendanna. Hér hefði
verið nær að stilla saman hvítu,
svörtu og gráu og jafnframt ein-
falda leikmynd Sigurjóns Jó-
hannssonar. Raunar gæti ég tínt
endalaust til atriði í hinum sjón-
ræna þætti sýningarinnar sem
hefði mátt einfalda og færa nær
því markmiði að færa upp leik-
verk þar sem skynsamleg rök-
ræða um hinstu rök mannlegrar
tilvistar fer fram en ekki er ver-
ið að færa upp æsilegt saka-
máladrama í shakespírskum stíl.
Ég sá nefnilega lausnina ljós-
lifandi á sviðinu — hún birtist í
gerfi refsinornanna. Þar birtist
hinn rammi forni seiður í öllu
sínu veldi. Snilldarlegar grímur
þessarra norna vöktu með manni
ugg. Og hreyfimynstrið hannað
af hinni finnskættuðu Marjo
Kuusela bar með sér myrkar
hugsanir og tilfinningar. Það er
nefnilega einu sinni svo að það
þarf ekki að grípa til „stílbrots"
til að endurvekja þá veröld sem
lýst er í Oresteiu. Enn í dag bítur
sök sekan og það er næsta bros-
legt að sjá refsinornir allra tíma
stinga sér í diskódans þegar
hæst ber. Var kannski Orestes í
Broadway? En þessi ógreinilega
framsetning hins sígilda efnis
nær einnig til hinna fornu bún-
inga í ríkara mæli en áður er
lýst, þannig er engu líkara en
Hákon Waage í hlutverki Ægist-
osar sé fornrómverskur keisari.
Mál er að linni nöldri, því þott
uppfærsla þessa háklassíska
verks hafi fremur einkennst af
sundurgerð og tilfinningasemi
en hreinleika og agaðri fram-
setningu hinnar skynsamlegu en
skáldlegu hugsunar þá bætti
mikið frábær frammistaða leik-
hópsins. Hér á leikstjórinn
Sveinn Einarsson stóran hlut að
máli því hlutverkaskipanin er
óaðfínnanleg. Það er einsog leik-
endur njóti sín til fullnustu hver
í sínu afmarkaða hlutverki.
Orestes er í öruggum höndum
Hjalta Rögnvaldssonar en leik-
sigur vinnst fyrst og fremst af
Helgu Bachmann er leikur Klýt-
emestreu. Þar sjáum við kald-
hamraðan veruleika Æskýlosar
ómengaðan tilfinningasemi. Há-
kon Waage í hlutverki Ægistos-
ar er einnig fullkomlega á valdi
þess örlagavefs sem þarna er
spunninn af goðum og mönnum.
Vissulega mætti telja upp fleiri
leikara einsog Önnu Kristínu
Arngrímsdóttur í hlutverki
Kassöndru — en hér verður að
linna hóli.
Aðeins er eftir að minnast á
leikhljóð Þorkels Sigurbjörns-
sonar sem voru í sparsamara
lagi en rímuðu þó oft býsna vel
við hinn forna seið. Búningar
Helgu Björnsson voru ansi mis-
jafnir að gæðum einsog áður
greindi en þar hefur hún ekki
ráðið ein ferðinni. Lýsing Árna
Baldurssonar var og nokkuð háð
hinum forákvarðaða túlkunar-
máta. Þýðing Helga Hálfdanar-
sonar er hins vegar líkt og frum-
texti Æskýlosar — óháð tíma,
rúmi og hvers kyns „stílbrotum".
Þar er um klassískt verk að ræða
sem eiginlega tekur ekki síður
mið af íslenskri málhugsun en
hugsun frumtextans. Hitt er svo
aftur annað mál hvort sú stein-
blökk sem texti Oresteiu var upp-
haflega meitlaður í sé ekki farin
að molna. En þeir hafa greini-
lega gaman af að blása ryki af
fornminjum í Þjóðleikhúsinu
þessa dagana. Slíkt er svo sem
góðra gjalda vert svo fremi sem
rykið fýkur ekki framan í áhorf-
endur. Hver og einn verður að
dæma um hvort hann sér í gegn-
um það kóf en mönnum er ráð-
lagt að hafa með sér hlífðargler-
augu, það er — lesa sér svolítið
til um baksvið Oresteiu áður en
þeir fara til fundar við þetta
ágæta verk sem sýnir stórhug
fráfarandi Þjóðleikhússtjora.
Vonandi að sá sem við tekur sé
jafn óhræddur við stórvirkin á
sviði leikbókmennta.
þætti. Emile Zola, ljósmyndari/
Lífið í Verneuil/Emile Zola, nat-
úralisti/Emilie Zola í út-
legð/Heimssýningin árið
1900/Andlitsmyndir/Lífið í
Médan/ og loks, Meira af heims-
sýningunni árið 1900 ...
Ef við ályktum sem svo, að
ljósmyndarans sé ekki að líkja
eftir viðfangsefninu, því að vélin
sjái um það, þá hefur Zola vissu-
lega lifað sig á réttan hátt inn í
hlutverk sitt sem ljósmyndari.
Innlifun hans er einmitt mjög
rík, hann er eiginlega allsstaðar
nálægur og þar er samkennd
hans gagnvart sínum nánustu,
umhverfi, náttúru, mannlífi og
undrum heimssýningarinnar,
sem er hér ríkasti þátturinn.
Hann skynjaði, að ný öld var að
kveða sér hljóðs, öld mikilla
tækniframfara og mikilla ör-
laga. Sagt hefur verið, að Zola
hafi uppgötvað ástina, reiðhjólið
og ljósmyndavélina samtímis,
og er það í réttri röð mjög eðli-
leg keðjuverkun. Það tekur að
sjálfsögðu skemmri tíma að
hjóla burt með ástinni sinni en
ganga og svo er upplagt að festa
ævintýrið á myndplötu ...
Við fáum að sjá ástkonu hans
og börnin, er hann eignaðist
með henni, í ótal útgáfum, en
ástin hans nofndist Jeanne Roz-
erot og mun upprunalega hafa
verið þvottakona þeirra hjóna,
Alexandrine og Zola. Söguna
þekkjum við hér, svo að óþarfi
er að fara nánar í saumana á
einkalífi listamannsins, — hér
eru það ljosmyndirnar, sem
gilda ásamt heitum tilfinning-
um Emile Zola.
Börnin hans fallegu, þau Den-
ise og Jaques, voru ekki síður
óviðjafnanleg náma myndefnis
fyrir Zola en ástkonan, náttúr-
an, hvunndagurinn, heimsborg-
irnar London og París, lands-
byggðin og svo margræðar furð-
ur heimssýningarinnar. Það er
einhver upphafin friðsæld í
mörgum myndanna, þær eru
mettaðar töfrum löngu liðinna
daga aldahvarfanna, — fin du
siécle.
Það er farsælast að hver og
einn lifi sig inn í myndirnar svo
sem hann hefur upplag til því að
þær eru í þeim mæli gersemi, að
fræðilegar afhjúpanir eiga hér
ekki heima. Ekki í stuttum list-
dómi því að slíkar gætu jafnvel
grómað stemmninguna, sem er í
kringum myndirnar. Farsælast
er að vera auðmjúkur þiggjandi
þeirrar veraldar er Emile Zola
miðlar skoðendunum með sjá-
andi auga sínu og næmum til-
finningum. Það er alveg nóg.
Mér þykir að lokum rétt að
minnast á eitt í sambandi við
þessa minnisstæðu sýningu og
það er hve menningarlega er að
henni staðið af hálfu Daniel
Charbonniers og Jean Dieuz-
aide. í salnum eru kynntar bæk-
ur um fremstu ljósmyndara
frönsku þjóðarinnar, sem eru
einnig falar til kaups.
Hið eina sem hægt er að gagn-
rýna er eintóna upphengingin
en vegna sömu stærðar allra
ramma hefði verið nauðsynlegt
að rjufa hana á stöku stað. Ann-
að, sem verður að gagnrýna, sem
þó er sýningunni algjörlega
óviðkomandi, er að það skuli
innheimtur söluskattur af bók-
unum þannig að þær verða stór-
um dýrari en í búðum ytra. Er
ekki tími kominn til að íslenzka
ríkið ráði svo sem einn menn-
ingarfulltrúa til að kynna ís-
lenzka list erlendis og skili þar
með broti af þeim ágóða aftur er
það hirðir vegna listiðkana og
listneyzlu þegna sinna?
— Svo ber að þakka öllum er
hér lögðu hönd að.