Tíminn - 23.12.1959, Blaðsíða 3

JDLABLAÐ TIMANS 1959
3
★
★
Gamla dómkirkjan í Skálholti.
lands 1702 til jarðabókarstarfa m.
I m. (ásamt Páli Vídalín lögm.), og
. lenti þá í þessum illvígu og lang-
dregnu málaferlum, sem hann átti
eftir að hafa mikla skapraun af og
miska.
Árna Magnússon þarf að sjálf-
sögðu ekki að kynna hér, svo stórt
rúm sem hann skipar í íslandssög-
unni. Að sjálfsögðu var margt vel
um hann og stórvel, enda þótt því
verði vart neitað, að hann væri ó-
fyrirleitinn nokkuð, — bæði um
handrit og kvenfólk —, og að því
er mér finnst sem leikmanni,
■ reyndar alls ekki sá aufúsumaður
íslenzkri þjóð, sem venjulega er
talið og mjög af látið. Er meir en
. vafasamt, að þótt Á. M. hafi „bjarg-
að“ miklu af okkar gömlu handrit-
um þá geri það mikið betur en að
vega á móti því, sem brann í Khöfn
eða glataðist með öðrum hætti, á
hans vegum. Auk þess sem „ráðstöf-
' un“ hans á handritunum eftir sinn
dag ber ekki vitni um mikla rækt
eða tillitssemi gagnvart íslandi,
sögu þess og menningararfleifðum,
ef hann hefur þá verið fullkomlega
ábyrgur gerða sinna, sem mjög
verður reyndar að draga í efa er
þar var komið. Eftir að Bræðra-
' tunguæfintýrið var úr sögunni sá
’ Á. M. sér út gamla ekkju, sem hann
giftist til fjár, og kom ekki til ís-
' lands meir. Hann virðist aldrei hafa
borið sitt barr eftir þetta, og þegar
eldhaíið er að ná húsi hans metur
hann meir að antvistast tvær
danskar kerlingar heldur en að
• ganga í að bjarga handritunum,
■ meðan enn var tími.
. t IV.
Eins og áður var sagt virðist sam-
búð Eræðratunguhjóna hafa verið
góð fyrstu árin, og eignuðust þau
mannvænleg börn, — sem reyndar
dóu þrjú þeirra i bólunni 1707, —
j en önnur náðu fullorðinsaldri. En
, er frá leið tóku að rísa úfar með
j þeim fajónum, og var drykkjuskap
j ■ Magnúsar um kennt, enda var hann
j óstýrilátur við vín, og átti það þá
[ til, áð íeggja hendur á konu sína
( og virðist þannig ekki hafa verið
, sjálfrátt í slíku ástandi. En
j hvorttveggj a var, að öllum ber
! saman um að Magnús unni konu
}• sinni mjög, en hún hins vegar blíð-
j lát kona og sáttfús, og virðast þess-
j ir brestir Magnúsar því ekki hafa
j komið verulega að sök lengi vel,
énda tök hann sig nokkuð á öðru
hverju, og leið oft langt á milli
, drykkjúkastanna. En þó kom þar,
að béra tók á afbrýðisemi hjá
Magnúsi, sem með vaxandi
drykkjuskap varð ofsafengin og ó-
viðráffanleg, allt að því. Ekki er þó
vitað, að Þórdís gæfi neitt sérstakt
• tilefni, þótt margur hafi sjálfsagt
.verið fús til að stíga í vænginn við
■ hina glæsilegu húsfreyju. „Fóru þá
hégómámál ok rógr í milli sem opt
kann verda“ segir Espolin. Gekk
afbrýði Magnúsar svo langt, að Þór-
dís neyddist til að fría sig með synj-
unareiði af öllum óleyfilegum tíð-
leikum við aðra menn. Voru slíkar
eiðtökur áll álgengar á þeim tím-
um, þegar hefðarfólk átti í hlut,
svo sem eiður Ragnheiðar biskups-
dóttur er frægt dæmi um, og voru
þó varla leyfðar nema einhverjar
ákveðnar grunsemdir þættu íiggja
fyrir.
Ekki virðist eiðvinning Þórdísar
ihafa breytt háttum Magnúsar til
hins betra er frá leið, og kom þar
loks, að hún hljóp brott frá Bræðra-
tungu, einu sinni eða jafnvel tvisv-
ar, til systur sinnar í Skálholti og
þeirra biskupshjóna. Kom hún þó
heim aftur fljótlega, en mjög tók
nú að kólna milli Magnúsar og
SkálholtSfólks, þar sem hann taldi
þá og jafnan; að Jón Vídalín esp-
aði haria til mótþróa og brott-
hlaups.
ý Sumárið l702 kom Árni Magnús-
son til Islands, sem kunnugt er. Tók
hann sér vetursetu í Skálholti. Tel-
ur G. G. að allt hafi verið tíðinda-
laust í Bræðratungu og húsfreyja
unað hjá manni sínum hið bezta,
enda hafi hann verið með gæfasta
móti þá undanfarin missiri. Um
nýjárið kemur Á. M. í heimsókn að
Bræðratungu. Virðist hafa farið vel
á með þeim Magnúsi, er lánaöi Á.
M. bækur og skjöl. Er þá mælt, að
Magnús hafi beöið Á. M. að beita
sér fyrir því við biskup, aö hann léti
af mótgangi við sig i sambandi við
hjónabandsmálefni hans, og kæmi
sér í fulla sátt við Skálholtsfólk, og
virðist Á. M. hafa lofað þessu.
V.
Nú er það, aö snögglega dregur
blikur á loft yfir hefðarbýlunum
tveimur milli „hinna „skelfilegu
vatna Suðurlands“. Verða nú a’.ger
þáttaskil í þessum málum, og dreg-
ur senn til meiri tíöinda.
Skömmu eftir heimsókn Árna
Magnússonar til Bræðratungu
hleypur Þórdís enn til Skálholts, í
þetta sinn „með nokkra gripi sína“,
(Espolin). Síðar kom upp að hún
hafði áður skrifað til Skálholts, og
sagzt nú ekki vilja fyrir neinn mun
vera lengur samvistum við mann
sinn. Kemur hér fram í fyrsta sinni
vilji eða ákvörðun Þórdísar um
skilnað við Magnús bónda sinn, en
þess hafði ekki áður orðið vart,
enda þótt á ýmsu hafi gengið um
sambúðina. Gerði hún Magnúsi þau
orð frá Skálholti, að hún myndi alls
ekki hverfa heim aftur og neitaði
þvert að svo mikið sem tala við
mann sinn. Settist hún nú upp í
Skálho’.ti hjá biskupshjónunum,
þar sem hún var samvistum viö
Arna Magnússon um lengri tíma,
sem síðan varö tilefni umtals og
illra grunsemda.
Það fer ekki milli mála, að þessi
snöggu sinnaskipti húsfreyjunnar í
Bræöratungu verður með einhverj-
um hætti að setja í samband við
heimsókn Á. M., hvað sem þeim
annars kann að hafa farið á milli
að því sinni.
Þegar hér var komið gerir Magnús
ítrekaðar og örvæntingarfurar til-
raunir til þess að ná sáttum við
konu sína, en alfeerlega án árang-
urs, enda gaf hún eða þau biskups-
hjón honum ekkert færi á að hitta
hana hvað þá tala við hana. Bloss-
ar nú upp afbrýðisemi Magnúsar,
sem grunnt var á fyrir. Að vonum
setti hann hið breytta hugai-þel
Þórdisar í samband við Árna Magn-
ússon, sem hann þóttist viss um að
léki tveim skjöldum, og væri að
leiða konu sína á villistigu, í stað
þess að efna loforð sitt frá heim-
sókninni í Bræðratungu, auk þess
sem nú !á ljóst fyrir, sem hann
hafði lengi grunað, að biskupshjón-
in unnu að því beinlínis, að spilla
Þórdísi í hans garð, og telja hana á
að leita fulls skilnaðar.
í þessu tilefni skrifar Magnús
biskupi all harðort bréf (14. okt.
’03) og skorar á hann að telja um
fyrir Þórdísi, og umfram allt verði
hann að afstýra því hneyksli, að
hún sé áfram í Skálholti eins og
komið sé, enda hljóti hún óorð af
og almennt ámæli, og allir sem hlut
eigi að þeim málum. Bréf þetta las
Magnús síðan upp í kirkjudyrum
í Skálho’ti að lokinni embættisgerð
í dómkirkjunni, aö biskupi o. fl.
stórmenni áheyrandi, þ. á m.
(væntanlega) Árna Magnússyni.
Var þetta óvænt og skörulega af sér
vikið, og virðist þeim biskupi hafa
fallizt hendur, eða ekki gefizt ráð-
rúm eða kjarkur til að rísa til and-
mæla á stað og stundu. Ef 'til viT
hefur þeim farið líkt og Jósef í
Bib’íuljóðum sr. Þorleifs, er Pótifar
bar á hann tíðleika við frú sína, „þá
kom sem von var Jósef vöflur á ...
etc Hins vegar reyndu þeir að ná
sér niður á Magnúsi með því að láta
amtmann birta á Alþingi um sum-
arið yfirlýsing eða áðvörun varðandi
forræði Magnúsar um morgungjaf-
arjarðir Þórdísar (sjá nýútkomið
hefti Alþb.), og var þeita sjálfsagt
gert meir til svívirðu Magnúsi
heldur en af varúðarástæðum.
Lágu nú mál þessi niðri um tíma,
enda dvaldi Þórdís nokkra hríð á
Leirá hjá móður sinni. Um haustið
flytur hún aftur ti’. Skálholts, þar
sem Árni Magnússon var enn til
húsa. Að afliðnu nýiár (1704) tekur
Magnús í Bræðratungu sig til og
skrifar Á. M. siálfum, og er það bréf
slcorincrt heldur en ekki. Ber hann
það á Á. M , — sem og í síðari bréf-
um, sem hér verða ekki rakin, —
að hann sé að færa konu sína af-
leiðis, hann sé valdandi „hennar
mótvilja“ við sig, o. s. frv. Ekki er
þó beint sveigt að Þórdísi eða þeim
Á. M. um líkamleg mök beinlínis,
heldur einhvers konar „blíðskapar
atvik og heimuleg viðmæli”, eins
og það er orðað í bréfinu. Þó er þess
auðvitað ekki að dyljast, að látið er
liggja að þessu, enda var bréfiö
þannig skilið út í frá. Jafnframt er
í bréfum þessum sveigt meir ög meir
að biskupshjónum um samsæri og
samsekt með Á. M. í þessum efnum.
Sárindi Magnúsar eru auðsjáan-
lega enn meiri fyrir það, að barni
þeirra Þórdisar er haldið fyrir hon-
um, eítir að hann í grandaleysi og
góði’i trú leyfði Á. M. aö taka það
með sér til Skálholts, er hann kom
í Bræðratungu árið áður, eins og
frá var sagt. Barn þetta dó úr Stóru
bólu, og mun Magnús aldrei hafa
fengið að sjá það eftir að hann lét
það Á. M. í hendur.
Jafnhliða þessum skrifum Magn-
úsar til Á. M., og jafnvel eftir að
málaferli þeirra eru í fullum gangi,
reyndi Magnús hvað eftir annað
að skrifa konu sinni til þess að
blíðka hana og reyna að fá hana til
sín aftur. Bera bréf þessi með sér
hvei’su mjög hann sá eftir henni og
harmaöi þau meinlegu örlög, sem
nú urðu til þess að skilja hana frá
honum. Hann rifjar nú upp
fyrri daga, er honum var gefin hin
„skrautlega brúður“, sem „sæt vín-
þrúga“, en sem nú sé fyrir vondra
manna vélaráð orðin að „beisku og
villtu víntré”, og hjarta hennar
fullt af frosti og hún sjálf í trölla-
höndum. „Ég trúi á eilifan Guð en
ekki á biskupinn eða monsieur
Árna“ segir Magnús (sjá nánar
G. G. bls. 51—52). Ekki viröast
bréfaskriftir þessar þó hafa komið
í neinn stað niður, enda alls ekki
víst, að þær hafi allar eða yfirleitt
komizt til skila.
VI.
Nú er þar komið sögu, er hin eig-
inlegu Bræðratungumál, er svo
voru kölluð, koma til kasta dóm-
stóla, og harðnar nú heldur á daln
um. Eftir að Árna Magnússyni
haföi box-izt fyrrgreint bréf, dags.
8. apríl 1704, brá hann á það ráð,
að stefna Magnúsi í Bræöratungu,
til refsingar og fjárupptekta út af
áburði þeim og sakargiptum, sem
tiann taldi bréfið hafa inni að
halda. Hefur Á. M., hinn konung-
legi commissarius, sennilega þótzt
báðum fótum í jötu standa, með
fulltingi þeirra frænda. Jóns bisk-
ups og Páls Vídalín, og fleira stór-
mennis, en Magnúsi hins vegar
fylgisvant orðið og því lítt vandgert
yið hann eins og nú var komið. Það
Hefðarkona.
verður þó að segiast, að þrátt fyrir
gáfur og mikla hæfileika Á.M., þá
báru stefnumál þessi fremur lélegt
vitni urn það, svo sem síðar átti
eftir að koma betur fram. Finnur
Jónsson segir i ævisögu Á.M. að
hann hafi farið í málaferli þessi
vegria þess, að sómatilfinning hans
hafi verlð svo „mögnuð“ (!!) Vel,
má svo verá, en hitt mun þö
nær 'Sánni, aö til málssóknarinnár
var stofixað áf ofStopá’og fljótræði,
éndá vár óg tnálatilbúnaður allur