Tíminn - 23.12.1959, Blaðsíða 4

4
og málskjöl með fljótfærnis- og
klaufabrag; í dómstefnu málsins er
til dæmis öðrum þræði viðurkennt
margt af því, sem grunsemdir og
sakargiptir Nfagnusar byg'gðúst! á:.
Átti þettá líka eftir að korna illilega
í baksegl síðar meir. Má segja um
Á.M. eins og um suma merka menn
í sögunni, að hann var misvitur í
meira lagi, svo sem t.d. hinn illvígi
og fráleiti dómur hans og Páls gegn
Sigurði lögmanni ber vitni um, þar
sem lögmaður er m. a. dæmdur frá
embætti, enda þótt hann hefði þá
látið af embætti fyrir 3 árum (!!),
og iíkt má segja um, fleiri dóma og
stefnumál þeirra félaga.
Málarekstri þessum lauk þannig,
í héraði og á Alþingi, að Á.M. vann
málið og fékk Magnús í Bræðra-
tungu dæmdan í stórsektir og fjár-
útlát til sín, og ummæli hans í
bréfinu dauð og ómerk. Þess má
geta, að á Alþingi leiðrétti Magnús
þó sumt í bréfi sínu, en neitaði að
öðru leyti að mæta í málinu eða
halda uppi vörnum, án þess að
bókaðar séu ástæður fyrir því. Er
dómurinn birtur í nýútkomnu hefti
Alþingisbóka Sögufélagsins.
Þrátt fyrir þennan „sigur' Árna
Magnússonar voru þó ýmsir, og lík-
lega mikill þorri manna mótsnúnir
honum, enda voru þeir félagar Á.M.
og Páll Vídalín, ekki ýkja vinsælir.
Þeir þóttu helzt til „æstir og um-
svifamiklir", segir Jón Aðils, og var
beint undan því klagað, að þeir
„ofsæki menn stórum með stefnu-
gangi og ófriði“, og viðhafi m.a.
„lagakróka, málaflækjur og ósann-
indi“,( Jón Aðils: Oddur lögm.).
Var þetta sjálfsagt að einhverju
leyti stílað upp á aðfarir þeirra
gegn Bræðratungubónda, enda
segir Espolin berum orðum: „þótti
mönnum hann hart leikinn af
Árna Magnússyni“. Meira að segja
kemur sama fram hjá sumum
systkinum Þórdísar, sbr. síðar. Virð
ist almenningsálitið þannig hafa
verið frekar Magnúsi í vil í þessum
málum, þrátt fyrir allt. Múller
amtmaður segir Árna* Magnússon
„ískyggilegan mann‘, sem fari með
„hatursfullar rógákærur“, o.s.frv.,
en vitanlega er amtmaður ekki trú-
verðugt vitni, enda myndi ekki
til hans vitnað hér nema af því, að
hann kemur einmitt nokkuð við
við sögu Bræðratungumála, og
aldrei þessu vant heldur til góðs,
svo sem nú skal greint. •
Eftir uppkvaðningu sektardóms
Magnúsar, hefst Árni Magnús-
son þegar handa um innheimtu
sektarfjárins og gekk hart fram.
Var það áform hans þá og jafnan,
að ná undir sig Bræðratungunni,
og ganga þannig milli bols og höf-
uðs á andstæðingi, er nú stóð
höUum fæti. Eftir lát Magnúsar,
sbr. hér á eftir, — og áður en hæsta
réttardómur gengi, færðist Á. M.
enn í aukana og vill nú allt hvað
af tekur svæla undir sig Tunguna,
enda þótt það hlyti að þýða það,
eins og nú var komið málum, að
ekkjan yrði að hrekjast þaðan með
börnin (þau sem Stórabóla ekki
lagði í gröfina). Hefur Á. M. þann-
ig ekki verið hliðhollur Þórdísi
lengur né þótt vandgert við hana,
hvað svo sem áður var. Ef mönn-
um finnst þetta ekki trúlegt, þá
má fletta upp í ævisögu Á. M. eftir
F. J., en þar er beint frá því sagt,
að hann hafi hinn 29. ág. 1907
„viljað taka Bræðratunguna upp í
skuld Magnúsar", en Magnús var
þá nýlega látinn. Fyrir atbeina
Miillers amtmanns, og síðan hæsta
réttar, var þó komið í veg fyrir að
þetta þokkalega áform Á. M. næði
fram að ganga.
G. G. vill í grein sinni bera
skjöld fyrir Árna Magnússon í
þessu sambandi, og jafnvel beint
þakka honum, að Þórdís fékk að
halda Bræðratungunni. Að vísu
★ JÓLABLAÐ T
mun Á.M. eitthvað hafa dregið í
land með þessi áform, er hann sá
að þau náðu ekki fram að ganga.
Enda var Á. M. aðvaraður um það
héðan að: heimán, að „möhhum
segði þiingtLum þetta framferði“-,
og „hefðu samúð með ekkju Magn-
úsar, Þórdísi“, (A. M. Priv. Brev-
veksling, bls. 141). En hvernig sem
á þetta er litið, verður varla annað
sagt, en að framkoma Á. M. í þessu
sambandi hafi a. m. k. verið hon-
um til lítils sóma, svo ekki sé fast-
ar að orði kveðið.
VII.
Af málaferlum þessum er það
næsta að segja, að Magnúsi tökst
fyrir harðfylgi sitt, og líklega at-
Árni Magnússon.
beina Odds Sigurðssonar, að fá
sektardóminum skotið til hæsta-
réttar í Khöfn, enda tók hann sér
fari með Húsavíkurskipi þeirra er-
inda. Fékk hann stúdent einn, Jón
Torfason, sem „fengið hafði tals-
mennsku leyfi af konungi“, (Ald-
arfarsbók P. Vid.), í lið með sér um
málatilbúnaðinn, en sjálfur mun
hann hafa ætlaö að fylgja málinu
eftir, en hann var vel máli farinn
og lærður allvel, eins og áður er
sagt.
Áður en málum þessum lyki í
hæstarétti, andaðist Magnús Sig-
urðsson þar ytra, í marz 1707. Eru
ógreinilegar heimildir um það
hvernig dauða hans bar að hönd-
um; var því fleygt að hann hefði
lent i drykkjuslarki, en Espolin
getur þess eins, að hann hafi „dáið
í Khöfn í málum sínum“. Enginn
fótur mun fyrir því, að hann hafi
drukknað í borgarsýkjum eða ver-
ið myrtur, eins og látið er liggja
að í skáldsögunni. En þótt Magnús
„júngkæri“ lyki þannig sinni ó-
veðrasömu ævi i framandi landi,
án þess hann fyndi nokkru sinni
aftur sína „skrautlegu brúði“ eða
nyti hinnar „sætu vínþrúgu", né
heldur fengi af sér létt hinum ill-
víga ákærudómi Árna Magnússon-
ar, þá var nú samt tími hinnar
langþráðu uppreistar ekki langt
undan, er hér var komið, og fór
þar nokkuð á annan veg, en flestir
höfðu ætlað.
Dómur hæstaréttar féll hinn 18.
marz 1709 með þeim úrslitum, að
málarekstur Árna Magnússonar
var allur ónýttur frá upphafi, og
lá við sjálft, að Á. M. fengi enn
verri útreið. Tala dómendur um
„gálauslega umgengni“ Á. M. við
konu Mag'núsar, og meiri hluti
dómenda telja að hann hefði átt
að „fyrirlíta óorðið“ „og leita sér
uppreisnar fyrir það með vægara
móti, o. s. frv.“ Er af þessu ljóst, að
rétturinn hefur talið Á. M. gera sér
óþarflega títt um konuna, og að
Magnúsi væri því nokkur vorkunn,
þótt hann að sínu leyti hafi heldur
ekki stillt orðum sínum í það hóf,
sem skyldi.
Forsendur hæstaréttardómsins
MANS 1959 ★
munu nú glataðar (stórbruninn í
Khöfn 1728), en plögg Á.M. við-
víkjandi málinu munu hins vegar
flest til ennþá. Kunna því upplýs-
ingar þær, sem éhn erú tiltækar
varðándí' • hæstaréttármálið, að
vera eitthvað einhliða, og þá senni
lega Á. M. í vil. Til hliðsjónar eða
gamans, mætti tilfæra hér nokkr-
ar setningar úr „forsendunum“,
eins og skáldið hugsar sér þær,
þar sem einmitt má ætla að mjög
sé að efni til farið nærri hinu
rétta:
„ ... þar sagði í forsendum, að
sá stakkelsmaður Magnús Sivert-
sen hefði orðið fyrir harðri og
ókristilegri meðferð af actore
Arna Arneo og dómurum. Hann
hefði verið lögsóttur fyrir að
skrifa bréf vegna sinnar æru og
síðan annað til að lesa á kirkju-
stefnu, uppá að fá Arnæum til að
stemma að ósi þann kvitt og pata
sem uppi var, ekki alleinasta
Bræðratungumatrónu til prej u-
dice og hennar bónda, heldur ogsvo
biskupsstólnum í Skálholti, að
slíkur ff(llifnaöarorðrómur skyldi
þar í kristilegrar umvöndunar vagt
turni og góðra siða bólverki eiga
grundvöll uppá, o. s. frv.“
Fyrir Árna Magnússon var dóm-
ur þessi að sjálfsögðu hið mesta
áfall, enda grófur álitshnekkir og
óvinafagnaður, sem að líkum læt-
ur. Voru og ýmsir fleiri, svo sem
Jón Vídalín biskup, sem ákomur
hlutu af þessum óvæntu málsúr-
slitum. Eftir dóminn virðist Árna
Magnússon ekki hafa* fýst, að
ílengjast frekar hér á íslandi, né
heldur hefur hann viljað eiga á
hættu að vera bendlaður við fleiri
„vafasöm“ æfintýri. Hann giptist
um þessar mundir gamalli ekkju
danskri, nauðljótri en ríkri, og má
segja að nú sé ekki lengur mikill
glæsibragur yfir ,heimsmannin-
um Árna Magnússyni. Honum
fannst eftir brunann, lífsstarf sitt
vera hrunið 1 rúst, og dó mæddur
og óhamingj usamur maður.
Þórdís Jónsdóttir fluttist aftur
heim til Bræðratungu, er óveðrun-
um hafði slotað. Hún bjó þar til elli
daga við frið og sæmd, með börn-
um sínum, er upp komuzt, og sem
öll urðu merkir ættstofnar í land-
inu. Hún lézt 1741 sjötug að
aldri, og er grafin að Bræðra-
tungu.
VIII.
Hér er þá lokiö sögu Bræðra-
tungumála, eins og hún liggur fyrir
á ytra borðinu. En slík saga getur
þó verið aðeins hálfsögð saga,
enda er margt óljóst og umdeilan-
legt í sambandi við þessi mál og
aðdraganda þeirra, og heimildir
gloppóttar og sumpart ekki traust-
ar. Hvað raunverulega er satt og
rétt um þessa hluti verður því
mjög að byggjast á getgátum,
meira og minna sennilegum að
hverjum finnst. Menn hafa gjarn-
an velt því fyrir sér, hver hæfa
hafi verið í sakargiptum júngkær-
ans í Bræöratungu og hvort dómur
hæstaréttar hafi verið réttur og
sannleikanum samkvæmur. Það er
vitað, að úrslit málsins komu mönn
um mjög á óvart hérlendis. Hins
vegar mun almenningsálitið þö allt
að einu hafa talið þau rétt og
sanngjörn, eftir ummælum Esp-
olins að dæma. En fræðimenn
þeir, sem síðar hafa skrifað um
dóminn, Páll Eggert, Finnur Jóns-
son og Gils Guðmundsson, leggja
lítið upp úr dóminum og sanngildi
hans um þessa atburði. Þeir bera
blak af Árna Magnússyni, en
skella allri sök á drykkjuóra jung-
kærans og móðursjúka afbrýði, er
þeir kalla svo. Hafi vondir menn
með vélaþras og rógi fært mál Á.
M. af réttri leið í Hæstarétti, sér-
staklega íslandskaupmenn, sem
þannig hafi haft áhrif á afstöðu
réttarins. Þó viðurkennir Páll Egg-
ert, að Á. M. hafi ekki staðið alls-
kostar rétt að málum þessum, og
hefði hann betur tekið þau öðrum
gæthári tökum; Annáfs íæfÁ'sagn-
fræðingárnir engin- áltveðih fök
fyrir „sakleysi“ Á. M. gagnvart
áburði júngkærans, nema þau
helzt, að hann með sína „mögn-
uðu sómatilfinningu“ (F. J.) hafi
ekki, né þau Þórdís hvorugt, verið
þess konar fólk, að þau væru líkleg
til útundanhlaupa af slíku tagi, á
siðavandri öld, og beint undir
handarjaðri Jóns biskups Vídalín.
G. G. gerir nánari grein fyrir þess-
ari skoðun, og vill útiloka að fullu
þann möguleika, að nokkur fótur
hafi getað verið fyrir afbrýðisemi
og áburði Júngkærans.
En myndi nú varlegt að slá
nokkru föstu, þegar ekki er annað
traustara til að byggja á en þetta?
Reynslan sýnir þráfaldlega, að í
slikum efnum er bezt að fortaka
sem minnst eða fullyrða. Mann-
skepnan er jafnan söm við sig,
þótt aldir renni, og vissulega er
„sú von bæði völt og myrk, að voga
freklega á holdsins styrk“, eins og
segir í Passíusálmum, og gat þó
vel verið titt með fólki þessu, þótt
ekki færi í slíka sálma. Ég sé því
ekki, að mikið verði byggt á þess-
um almennu röksemdum sagn-
fræðinganna. Meira að segja
mætti með allt eins góðum „rök-
um“ geta sér til alveg gagnstæðr-
ar niðurstöðu, nfl. að þau Á. M. og
Bræðratungufrú hafi haft ýmsar
mannlegar, skiljanlegar, og í mesta
máta fyrirgefanlegar ástæður til
þess að fella hugi saman m. m.,
enda vissulega enginn glæpur þótt
svo hefði verið. Á. M. var maður á
bezta aldri, ógiptur, kvenhollur í
bezta lagi. „Veiztu þá ekki að þetta
er mesta kvennamannaætt í land-
inu“, lætur Laxness biskupsfrúna
segja við Snæfriði. Þetta er Á. M.
vitanlega ekki á neinn hátt til
lasts nema síður væri, en hitt er
svo verra, að hann gat verið beint
ófyriríeitinn í kvennamálum, svo
sem síðar kom betur fram, er hann
vílaði ekki fyrir sér að giptast bein-
línis til fjár, kerlingu miklu eldri
en hann var sjálfur. Vitanlega
sannar þetta ekkert hvorki til né
frá, en hitt er jafnfráleitt eins og
sagnfræðingarnir gera, að ætla að
hjúpa einhverri dýrlings gloríu um
Á. M. og hefja hann þannig yfir
mannlegan breyskleika og eðli.
Að Bræðratungufrú ólastaðri,
verður heldur ekki séð hvers vegna
það ætti endilega að vera útilokað,
að hún kunni eitthvað að hafa
verið í þingum viö Á.M. eða látið
það gott heita þótt hann stigi í
vænginn við hana. Hún var einnig
á bezta aldri, glæsilegasta skeiði
ævinnar, rúmlega þrítug, og vafa-
laust átt í ríkum mæli þá töfra,
sem „örvað fá hjartslátt karl-
manna“, eins og áður var sagt.
Árni Magnússon á hinn bóginn
gjörfulegasti maður, hámenntaður
og margsigldur, og vitanlega kunn-
að þá íþrótt að tala við konur, enda
öll háttsemi hans sjálfsagt með því
fágaða og framandi „heimsborg-
ara“-sniði, sem konur láta gjarn-
an heillast af. Þegar þess er auk
þess gætt, hverju atlæti frúin átti
að fagna í hjónabandinu á stund-
um, var ekkert eðlilegra en hún
færi að hugleiða aðra möguleika,
sem nú komu upp í hendur henn-
ar, því fremur sem fullvíst má
telja, að voldugt venslafólk henn-
ar hafi verið þess mjög fýsandi.
Nú má ekki skilja þetta svo, að
frúin í Bræðratungu hafi verið
það sem kallað er lauslát eða létt
til ásta. Það er engin ástæða til að
ætla það. Hins vegar verður þó
ekki gengið fram hjá því, að hún
hafi ekki með öllu þótt fráhverf
atlæti karlkynsins, sem auðvitað