Tíminn - 20.09.1960, Blaðsíða 7

TÍMINN, þriðjudaginn 20. september 1960.
7
Er sálin
í Morgunblaðinu í apríl s.l. eru
ir a. tvær merkilegar greinar
eftir þá, séra Jóhann Hannesson
prófessor og séra Jón Auðuns
dómprófast. Ánægjulegt var að
dómprófasturinn skyldi slá á þann
hroka réttrúnaðarins, að setja sig
á háan hest yfir einhverjum þeim
sannasta lífemiskristindómi, sem
nútíminn beíur af að státa og Al-
bert Schweitzer er fulltrúi fyrir.
Grein prófessorsins um útstrik-
un sálar og ástar úr lífi samtíðar-
innar, vekur smá bárugjálfur á
mínum lognkyrra sálarsævi. Og
verða þessar línur árangur þeirrar
hreyfingar, þó fleira kynni að
koma til. Þökk sé annars hverjum
þeim er hrærir dálítið upp í hug-
anum; því eins og bylgjur og
siraumar skapa aukin skilyrði
fyrir lífið í sjónum, svo eru um-
brot fjölbreyttra viðhorfa nauð-
syn í andlega lífinu, ef þokast á
fram á við. H. Hafstein segir: „höft
við þurfum, við þurfum bað — að
þvo burtu dáðleysis mollu kóf‘“
o s. frv.
Prófessorinn fer með sýnishorn
aC ummælum innlends og erlends
skálds, til sönnunar fullyrðingar
þeirrar er aðux var drepið á. En ég
held að í öllum skáldaflaumnum
megi finna líkur, eða sannanir, ef
svo er metíð, fyrir svo að segja
liverjum þerm viðhorfum sem
r.öfnum tjáir að nefna, og því
varla hægt að taka þau rök full-
gild.
Enda segir próf sjálfur um ís-
lenzka sýnishomið, að skáldið
gangi fram hjá þeim ramma, er
það þykist smíða sér í upphafi
skáldverksins og sýnishornið er af,
svo úr skáldskapnum varð aðeins
saga ljósra aaga.
Hins vegar langar mig að drepa
á sumt það er próf. segir fi'á eigin
bijósti. Hann virðist telja full
þáttaskil i uppeldinu um ferming-
ur.a: „Fram að fermingunni teljum
vér sjálfsagt að kenna barninu að
til sé guð, til sé sál og til séu boð-
orð, sem ber að halda og að kær-
kikurinn sc hið æðsta af öllu. Eft-
:r þann tíma er blaðinu snúið við
i uppeldi þióðarinnar," o. s. frv.
Einnig segir próf.: Upplýstur ung-
bngur veit meira um fætur skor-
dyra en f.íria eigin sál og sam-
vizku.“
Og enn: „í stað sálar setur nú-
tirr.amaðurinn skilyrðisbundin and-
svör, eða viðbrigði og í stað ástar
etur hann Kynhvöt----------Verði
maður leiður á konu sinni, þá
fmnst honum skynsamlegast að
taka aðra girnilegri og gerir það“,
o. s. frv.
Ég ætla að byrja á athugasemd
v.'ð það síðasta hjá prófessornum,
þetta um ásiina og kynhvötina. Og
hún er ekki fólgin : því að mér
detti í hug að mæla bót öllum
þeim mistökum er eiga sér stað ó
vegum ástar og siðferðis í dag. En
ég sé hvorki sannanir, né ster'kar
likur fyrir þvi, að þessir djörfu og
hraðfæru tímar séu lakari í sið-
ferði og misþyrmingu ástar, en
nokkrir aðrir undangengriir tímar:
ekki sízt sé tillit tekið til almennr
ar kynningar nú og áður. — Það
er langt síðsn gefið var boðorðið:
Þú skalt ekki hórdóm drýgja. En
„Guðsorð“ segir frá æði mörgum
slaandi dæmum um siðferðið ó
þ.eim góða gömlu dögum. Mætti
j.ar margt nefna, en ætti að nægja
r6 minna ? skartandi höfuð Gyð-
ir.gaþjóðarmnar, þá konungana
Davíð og Snrómon. Báðir áttu þeir
álitlegan hóp eiginkvenna og ekki
siðri hjákver.na. Þó þurfti Davíð
að fremja ódæðisverk til að kom-
ast yfir Baisebu. Og eftirtektar-
Orðið er frjálst
að tvnast úr skjóðunni?
verð eru viðbrögðin þegar hann
er orðinn gamall og kulvís, þá er
enn sent út til að velja honum
fegurstu yngismey til þjónustu og
frásöguvert þykir það að hann
kcnndi hennar ekki.
Og uppeldið virðist ekki hafa
tekið nútíðaruppeldinu fram, jafn-
vei í konungsfjölskyldunni. Það
sýna viðskipti annars sonar Davíðs
við Tamar systur sína o. fl. o. fl.
En þrátt fyrir þessar staðreynd-
ir hef ég ekki séð á það bent að
þeir, höfundar sálmanna og Orðs-
kviðanna hafi stuðlað að útrým-
ingu ástar og sálar samtíðar þeirra,
eða tramfíðar. Enda mundi nú
orðið litið i hjarta og heila, ef þá
hefði byrjað að mást og svo fram-
baldið.
Hitt hygg ég sanni nær að
hvorki sé ástin, né sálin áhrifa-
núnni né ógöfugri nú en þá. Mundi
það líka ekki ofrausn að ætla
riokkru tirnabili að má út þessi
hugtök. Því þrátt fyrir öll mistök-
in er hver cinstaklingur guðs ríki
út af fyrir sig og fyrr eða síðar
bólar á guilið upp úr soranum hjá
okkur öllum
Fermingin: Ég get ekki, eins og
prófessorinn komið auga á hin
þverbrotnu umskipti í uppeldinu
um ferminguna. Ég hygg að i lang-
flestum tilfellum muni áhrifin frá
heimili, skóla og kirkju, mjög á
sömu línu beggja megin við þá
athöfn. Og eins hitt að fermingar-
börn muni mjög oft farin að kynn-
ast lakari háðunum á lífinu þá
þegar, t. d. : gegnum illt fordæmi
fullorðinna og félaga, í sælgætis-
sölum, í kvikmyrdum og jafnvel í
lélegu lesmali, reyk og drykkju.
Hitt er réct að upp úr fermingunni
kemur meíra rót á allt líf ung-
mennanna. Og hvort það er æski-
legt eða ekki, þá er það ólijá-
kvæmilegt, því þá ná manndómsár-
in meiri tökum með nýjum og
þróttmiklum kröfum frá lífinu
siálfu, t. d kynlífinu, og enginn
kemst hjá að taka þessum kröfum
eihhvem veginn.
Fyrir löngu skrifaði ég smá-
grein um íerminguna, í Mennta-
mál, og hélt því fram, sem ég álit
tnn að sé rét't, að eigi fermingar-
■alhöfnin ið hafa nokkurt gildi al
; mennt, veröur að færa hana aflur
| nm mörg áf. Allt þar til að maður-
• ir.n hefur r.áð fullum þroska og
| skilningi á þeirri skyldu er hann
undirgengst með fermingarheítinu.
Og auðvitað eiga allir að vera sjálf-
, ráðir að því hvort þeir vinna heitið
í eða ekki.
1 Fermingarheitið er stærsta
spor mannsæíinnar ef í alvöru er
stigið og hlutaðeigendur þurfa
v*ssulega aiia staðfestu sína mann-
dóm og skitning fil að bera það
; uppi. Eins og nú er aðfarið, er ver-
ið að leika str að helgustu hugsun
rnannsins, nránni að vera fullkom-
inn, guði líkur, bví að reynslan
sannar, að oörnin vita ekki hvað
þau gjöra i þessu tilfelli. Og það
er engin sar.ngirni að ætlast til
þess af þeim að þau viti það, því
é þeim aidr: hafa þau enn ekki
'ifkkt sjálf sig, nema að litlu
leyti.
Sálræn starfsfræðsla: Prófessor
Jóhann gerir raunar bessu við-
horfi mínu g.ögg ski! er hann seg-
ir. „Upplýitur unglhigur veit
r. eira um fætur skordýra en um
sitia eigin sál og samvizku". Og
þessi orð rians, eða það í þeim,
sem rétt er, eru alvöruþrungin
ádeila á starfsárangur helztu upp-
eldisaðilanna, heimilis, kirkju og
skóla. Sérstaklega þó á tvo þá síð-
! ari. Því eins og nú er högum hátt-
1 að um heimilishagi og fræðslu-
skyldu, taka skóli og kirkja alla
fræðsluforystu, strax og barnið
rær fræðsluþroska. Helzta aðstoð
heimilanna úi því er að stuðla að
þvr eftir mætti, að barnið ástundi
lærdóminn samvizkusamlega, Iendi
ekki í slarki og sjá því fyrir dag-
legum þörfum.
En af hverju næst ekki betri
órangur en þetta? Hjá kirkjunni
af því að kennimennirnir hafa yfir-
leitt ekki getað uppfyllt þá skyldu
sina nógu vel að „greiða veg
d'-'ottni og gera beinar brautir
hans“ í sáli.* safnaðarmeðlimanna.
En það dæmist of langt mál að
tí.la nánar um það — Hjá skólun-
um af því ?ö hjá þeim vantar sál-
ræna starfsixæðslu, í hlutfalli við
þá verklegu starfsfræðslu sem nú
er góðu heilli að ryðja sér til rúms,
og hefur e. i. v. nokkur áhrif í þá
átt að auka andlegt atgerfi einnig
—- „sauma þú hönd þína haga —
syng huga þinn ríkan með Ijóð —
þá áttu þann flugham sem fellir —
ei fjaðrir á is eða glóð“.
Áður en nýju fræðslulögin
gengu í gildi um 1946, voru send
ar spurningar til skólanefnda úti á
h.ndi viðvÍKjandi viðhorfi þeirra
til skólamáianna. Ég vissi til þess
að ein skólanefnd bar þá fram
uppástungu, jafnframt svörum sín-
um, um að i skólakerfið yrði bætt
námsgrein, er hefði það markmið
að auka hja nemendum andlegt
I víðsýni, skapgerðarþroska, dreng-
jlyndi, sjálfsþekkingu og ábyrgðar-
I tilfinningu gagnvart lífi sjálfs sín
og annarra. Þessu hugsaði nefnd-
in sér að yrði náð með leslri og
0“ útskýmgum heppilegra bók-
n.ennta, sem gjarnan yrði kjarni
c’reginn úr tii kennslu og benti á
tii að skýra viðhorf sitt bækur
eins og Eiutr.lt líf og Manndáð G.
: Vv'agns. Skapgerðarlisf E. Woods.
I Bók æskunnar, S. Petersen, Við
fótskör merstsrans, Alcyone, Mark-
jnWð og leiðir, A. Huxley og þá
i n.ætti ekki .-íður minna á innlenda
liöfunda ein? og dr Helga Péturss,
Harald Nielsson, Einar Benedikts-
son og m. *n. fl. mætti nefna. —
Ein mesta vöntun hjá yngra
fóiki, sýmst mér koma fram í
áoyrgðar og sfaðfestuleysi. Að
j telja sjálfsagt að apa eftir öðrum
; og tízkunni, ep veigra sér við að
mynda sér sjálfstæða skoðun um
hiutina og hafa eigin mat á þeim
að ltiðarijósi. Heilbrigð mann-
dómskrafa eínstaklingsins er hins
' ftgar sú, að setja sitt mót á allt
a.inað, en 'til þess þarf einstaklings-
n.ótið vitaskuld að vera til.
j Annað sfórt glappaskot er að
leita hamingjunnar i sem fjöl-
jbreyttustum og fyrirferðarmestum
hfnaðarháttum, þó sannleikurinn
j um þessa hluti sé sá að bví færri
þarfir, sem maðurinn temur sér,
hyi meiri skilyrði hefur hann til
j hamingju. Mórgurn þeim sem leika
við duttlur.ga sína, endist ekki æv-
in til að hlaupa í kring og elta
. skottið á -jálfum sér.
I Það gæti orðið töfraorð til lausn-
ar efnahagsmálaöngþveiti íslenzku
þjóðarinnar að taka til athugunar
1 og eftirbreytni svar útlendu kon-
unnar er birtist í blaðaviðtali.
í-purningu um, hvort ekki væri erf
i'i að efnast eins og henni hafði
!ekizt eftir að hún kom til lands-
ins, s'varaði frúin: „Það er erfitt
j r.ð spara ekki.“
j Það er mikið talað um ýrnis
sp'lliöfl í þjóðfélaginu, t. d. áfengi,
óriollt lesmá] og kvikmyndir o. m.
I fl og það ekki að ófyrirsynju, því
j vicanlega garga unglingarnir ekki
i framhjá siífc.im tálbeitum, án þess
' 'td gefa þeim auga.
I En uppeidið og menntunin verða
að skapa mótvægi gegn þessum
sxaðvöldum. Æskan er stórhuga
og hrifnæm, og þá kosti hennar
þarf að nota meðan tími er til og
benda henni sem lengst og hæst.
Er það líka ekki fegursta og ann-
asta trúin að sjá óendanlega
þroskabraut framundan og finna
köllun sína í því, að hjálpa til
að nema burt björgin, bymana og
myrkrið af'þeirri leið. Nema burt
jatningarnar og kennisetningarnar,
sem unnið hafa sér til óhelgis,
með því að skipa mönnum í ótal
andstæða flokka, er oft hafa beitt
hver anr.an grimmúðugustu og
svívirðilegustu verkum og gert
þau í nafni guðs. — Nema burt
vantrúna á manninn og vantrúna
á guð. — Það er tæpast hægt að
benda of hátl. Einhver vitur mað-
ur hefur sagt að teygji maðurinn
sig ekki síferW lengra en hann nær,
muni hann lúta að því lága. Ef að
menntunin skapar ekki verulega
h.ugarfyllingu af þekkingarþrá og
góðum áformum, þá er hún mis-
heppnuð hvað sem einkunnarbæk-
urnar sína. En sé ekki hugarfyll-
ing fyrir her.di, þá mun ljótleik-
ir.r> virka meir til aðvörunar og
fcrdæmingar en eftirbreytni. —
Loks laxgar mig að víkja aftur
ofurlítið að grein prófessorsins.
Því miður skortir mig dómgreind,
til að skilja vel við hvað prófess-
erinn á er hann segir að í stað
sáiar setjum við skilyrðislaus and-
svör og viðbrygði.
Eg hélt, að hvað fegnir sem við
vildum, gætum við ekki tekið sál-
ir.a út og sett eitthvað annað í
síaðinn, og öll okkar andsvör og
i \ .ðbrygði hljóta frá henni að koma.
j \ ið geíum ao vísu hlaðið hana af
börfum og óþörfum viðfangsefn-
j um, Ijótu og fögru og það hafa
menn gert á öllum tímum, en ég
j sé enga sanngirni í að álíta, að
! meira sé r.m hið Ijóta í hugum
' n anna nú á tímum en þeim um-
liðnu, þvert á móti.
Með hverjcm sigri vísindanna,
fáum við i raun og veru ofurlítið
meiri þekkingu á guði. Færir það
okkur ekKi nær honum að vita t. d.
að blómin og grösin hafa svo mikla
sál að þau þroskast miklum mun
betur fái þau að njóta hl.iómlis'tar.
Að skyldleiki lífsþáttanna er svo
t.kmarkaiaus: a'ð hægt er að
lvey'ta hljómum i liti, og þá senni-
lega eftir að uppgötva að einnig
sé hægt að breyta litum í hljóma.
Vildu Kennimennirnir okkar
göfga vísind n með því að leitast
vio að sjá í framþróun þeirra til-
gang guðs og túlka hann svo fyrir
fólkinu. Vildu þeir ekki líka beita
sér á raunhæfari hátt, en nú gera
þeir gegn mesta þjóðfélagsböli
okkar, áfengmu. Eða er það kristi-
!eg starfsemi að skapa, oft lítt bæt-
ar.legt böl með áfengissölu. —
Líkur finnast mér fyrir því, að
prófessorinn telji sál mannsins
betz borgið með því að játa ákveðn
ar tr'úfræðilegar formúlur og gjöra
það að föstum sið að hlusta á
sálmasöng, bænalestur og ákaflega
misjafnar stólræður i kirkjunum.
Og þetta er að því leyti gott sem
það nær til að göíga óg vfðsýna
hugann.
Hitt hygg ég þó miklu réttara,
að Þróttur sálarinnar birtist bezt
í því að hugsa sjálfstætt, víðsýnt
og hátt og í því að sjóta sér ekki
! undan neinni ábyrgð gerða sinna,
eða ekoðana, því rétt sýnist mér
það sem Sig. Nordal segir: „Eng-
inn maður getur verið heill og ein-
lægur í trú sinni, nema hann láti
skynsemina lýsa sér, svo langt
sem hún nær.“ —
Prófessornum finnst manninum
lítt sæina sem andlegri veru, að
telja mjög til skyldleika við dýrin.
Staðreynd er það þó að dýrin eru
sköpuð af efni og anda eins og
maðurinn, þó sál mannsins virðist
geta verið stórum víðfeðmari, og
því meira í ætt við guð. Þeir sem
umgangast skepnur, verða þó varir
við að maðurinn getur mar'gt a
þcim lært, eins og Kristur líka
benti á, t.d. þolinmæði og áhyggju
leysi, og oft virðist eðlisávísun
dýranna, taka mannanna langt
fram. En ég er sammála prófess-
ornum um að auðvelt sé fyrir
manninn, að falla niðurfyrir sið-
venjur dýranna. Til að sannfærast
um það, þarf ekki annað en horfa
og hlusta á drukkinn mann.
Vafalaust reynist það manninum
mikill ofmetnaður, detti honum í
hugð að hann sé eina lífveran hér,
með eilífðargildi. —
Bjargar listin því, sem enn kann
að leynast í skjóðunni af sál og
ást Mér skilst að próf. sé ekki
vonlaus um það, þó auðvitað
hvarfli það að horium að sálarlaus
maður hafi lítið með list að gera.
Ég hef nú meiri trú á vísindun-
um, en listunum til gagns á öll-
umframfara vettvangi. Yfir list-
greinarnar sýnast mér ganga tízku
bylgjur, ekki ósvipað og í klæðn-
aðartískunni, sem sennilega má
telja til listgreina, og sýnár í
stækkaðri mynd kosti og ókosti list
arinnar yfirleitt. Þar er eitt í dag
og annað á morgun, ef svo má
segja, og fjöldinn lagar sig eftir
tízkunni í stað þess að laga hana
eftir sér.
í slíkri afstöðu getur ekki fal-
izt nein varanleg uppbyggnig, því
tízkan er líka viss með að telja
allskyns afskræmi list, í hvaða list-
grein sem er.
Klæknaðartizkan minnir t.d. á
þetta nú, með mjóum tám og
þvengmjóum háum hæium, sem
hvorttveggja er til óþurftar en þó
elt.
En einstök snilldarverk í öHum
listgreinum hefja ,sig hátt uppúr
hrærigraut tízkuvenjanna.
Verk þrungin íegurð og göfgi
hins frjálsa, víðfeðma anda, sem
allar kynslóðir geta teygað, sannar
guðaveigar úr. Því er það, það
gáfulegasta sem ég hef séð sagt
um listina, að listamaður sé sá,
sem skapar það sem er fagurt.
Fegurð og göfgi kalla alltaf hvor
á aðra.
Mér fyndist heilbrigðast að þeir
einir væru taldir listamenn, sem
tvímælalaust efla það fagra og
góða með persónulegum áhrifum
sínum í hvaða blæbrigðum lífsins
sem þau birtast. Hvort heldur í
e.'nföldu dagfari mannsins, eða ein-
hverju því frá hans hendi, sem
venjulega er talið til listgreina.
í apríl 1960.
Páll H. Ámason
frá Geitaskarði.
Skólaföt
Drengioiakkaföt frá 6—14
ára.
Stakir drengjajakkar og
buxur.
Enska Pattons ullargarnið
heimsfræga t litaúrvali.
Æðarcfúnssængur
3. stærðir.
Æðardúnn
Hálfdúnn.
Vesturgötu 12. Sími 13570.