Tíminn - 13.11.1963, Síða 8

Hann safnaði mestum au
FYRiR sléttum þremur öld-
um, 'ninn 13. nóvember 1663
fæddist presthjónunum að
Kvennabrekku í Breiðafjarðar-
dölum sonur, sem þau forlög
voru búin að safna tnestum
auði allra manna á íslandi. —
Hann var vatni ausinn o@
nefndur Árni. Faðir hans var
séra Magnús Jónsson, sem
missti prestskap fáum árum síð
ar, varð að sleppa Kvenna-
brekku og fór að búa á Sauða-
felli en varð síðar lögsagnari
í Dalasýslu lagamaður mikill
og virtur fyrir kunnáttu og
málafylgju svo að Alþin.gi kjöri
hann til utanfarar nokkrum ár
um síðar einn í nefnd þeirri,
sem vinna skyldi að umbótum
á kaupF.etmngunni.
Kona séra Magnúsar og móð
ir Áma var Guðrún dóttir séra
Ketils Jörundssonar prests í
Hvammi í Hvammssveit hins
merkilegasta fræðaþuls.
Hvort sem það hefur verið
vegna þess, að þessi missirin
skipti um hagi föður hans eða
af öðrum orsökum, þá var
sveinninn ungi fluttur fárra
vikna að Hvammi til móðurfor
eldra sinna, og þar ólst hann
upp. Séra Ketill afi hans var
mikill lærdómsmaður og kenn-
ari ágætur. enda er svo að
sjá, sem hann hafi furðulega
snemtma sveigt hug hins unga
fóstra síns til þess, sem verða
vildi. Sagt er, að Árni hafi
byrjað latmunámið sex vetra
og þá að sjálfsögðu orðinn
læs, enda mun hann hafa ver-
ið bráðger að andlegum og lík-
amlegum þroska. Árni naut þó
kennslu afa síns skamma hríð,
því séra Ketill andaðist 1670,
þegar Árni var á áttunda vetri.
En það varð íslandi og Árna
til láns, að séra Páll sonur Ket-
ils var þá heim kominn og
prestlærður og tók við brauði
föður síns og búi. Hélt séra
Páll þá áfram að kenna Árna
og virðist hafa unnið þar vel
að, enda bar Ámi jafnan síðan
hina mestu ást til hans.
Sagt er, að Árni hafi farið
að nema grísku og tölvísi tíu
ára og haldið námi áfram linnu
laust heima í Hvaimmi unz
hann var 17 ára, en haustið
1680 innritast hann í Skálholts
skóla og situr þar þrjá vetur
en útskrifast með ágætum vitn
isburði 1683. í umsögn rektors
er Árni talinn gáfaður og í
fremstu röð jafnaldra sinna í
öllu námi.
Að vísu erfði Árni Magnús-
son ekki mikinn veraldarauð,
en hann átti þó gilda að, og
þeir höfðu staðráðið að styðja
hann til mennta. Árni sigldi
til Kaupmannahafnar haustið
1683 og sezt þar í háskólann.
Sótti hann námið af kappi og
lauk guðfræðiprófi 1685 með
lofi og láði.
Að loknum fyrsta vetri Árna
í Höfn gerðust þeir atburðir,
sem vafalaust hafa ráðið miklu
um ævistarf Árna Magnússon-
ar. Hann kynntist Tómasi Bart
holin, prófessor, fornfræðingi
konungs. Gerðist Árni starfs-
maður Bartholins jafnhliða
némi og afritaði fyrir hann
forn rit og skjöl.
Árni mun hafa haft í hyggju
að hverfa til íslands og ger-
ast þar prestur að loknu námi,
en Bartholin prófessor hafði
þá fengið svo miklar mætur á
þessum unga starfsmanni sín-
um, að hann vildi ekki missa
hann, og lét hann Árna heita
sér því að koma aftur til Hafn-
ar samsumars.
Árni hugðist standa við það
heit, en þá var sem örlögin
gripu enn einu sinni í tauma.
Um haustið var hann kominn
til Reykjavíkur og að því kom-
inn að stíga á skipsfjöl, en þá
bar svo við, að skipið sleit upp
í ofsavcðri og brotnaði í spón
fyrir auguim hans. Gat hann
ekki fengið annað far til Hafn-
ar það haust og hvarf aftur
heim að Hvammi til vetursetu
hjá séra Páli móðurbróður
sínum.
f starfinu hjá Bartholin
hafði glæðzt og vaknað áhugi
hans á fornum handritum, og
þess vegna beindist hugur
hans að íslenzkum hand-
ritum þennan heimasetuvetur,
eftir því sem hann náði til. —
Mun hann þá þegar hafa byrj-
að að safna handritum og jafn-
vel afrita þau. En sumarið 1686
fór Árni aftur utan og hélt á-
fram að vinna hjá Bartholin,
og bar. riú ékKi téljandi tll tíð-
inda, fyrr en Árni gerir ferð
til Noregs ailt riorður í
Þrændalög 1689. Á heimleið
fpaðan hittir hann Þormóð
Torfason, sem heima átti í
Stangarlandi í Körmt og var
þá orðinn víðfrægur sagnrit-
ari. Hjá honum dvaldist Árni
ellefu vikur og grandskoðaði
handrit Þormóðs og afritaði
sum. Varð vinátta löng og
góð með þeim Þormóði og
Árna eftir þetta. Árni fór einn
ig til Lundar í handritakönn-
un, svo og til ýmissa annarra
safna á Norðurlöndum, einkum
á biskupsstólum, allt í þjón-
ustu og erindum Bartholins.
Árni ferðaðist einnig hin
næstu ár víða um Þýzkaland
o@ skoðaði bókasöfn og var fal
ið að vera fulltrúi háskólans í
Kaupcnannahöfn við kaup á
bókasöfnum. Sýnir það hve
bókfræðiþekking hans naut þá
þegar mikillar virðingar. Það
var árið 1694, sem hann ferð-
aðist mest um Þýzkaland og
meðan hann var í þeirri ferð,
eða 14. júlí 1694 var hann gerð
ur að „prófessor designatus“
við háskólann í Höfn. Er þetta
talin óveniuleg sæmd, þar sem
engin rit höfðu komið út eftir
Árna, er þetta gerðist. En
margir telja, að þá hafi hon-
um ekki þótt svo búið mega
standa lenpur og lætur prenta
fyrsta rit sitt, Danmerkur-
annál.
Laun hafði Árni engin af
prófessorsnafnbót sinni enn
sem kcmið var, og gekk svo
um hríð, að hann vann hjá
Matthías Moth yfirmanni kanzel
síins og miklum fornfræðingi,
og naut hjá honum vistar. En
1697 fær Árni launað starf
sem aðstoðarmaður í leyndar-
skjalasafni konungs, og 1701
er hann gei ður fullgildur próf-
essor í dönskum fornfræðum
með sæmilegum launum og
var fyrsti kennslustóll í dönsk-
um fræðum þar með stofnað-
ur og tengdur nafni Árna.
Þó að Árni væri talinn lítill
rithöfundur er talið, að hann
hafi unnið nokkuð að ritstörf-
um á árunum fyrir og um alda
mótin, enda var hann þá ekki
farinn að helga sig allan hand-
ritasöfnuninni. Harin samdi
m. a. og lét prenta rit um
galdramálin í Thisted, skarp-
legt rit og skýrt, sneytt hjátrú
og hindurvitnum, sem tröllriðu
svo að segja hverjum visinda-
manni þeirra tíma. Er talið að
Árni sé rneðal hinna fyrstu,
sem ræðst hiklaust gegn galdra
trú og galdraofsóknum í Dan-
mörku, og að rit hans hafi haft
veruleg áhrif til betrunar í
þessum efnum, jafnvel valdið
tímamótum
Um aldamótin 1700 var um-
boðsnefndin eða jarðamats-
nefndin svo nefnda stofnuð, og
kvaddi konungur í hana þá
Árna Magnússon og Pál Vída-
lín. Hófst þar með annar meg-
inþátlur lifsstarfs Árna, en það
starf varð um leið meginstyrk-
ur hans við handritasöfnunina.
Ætlunin vai að Ijúka í skyndi
að semja lýsingu hvers býlis
á landinu og gefa út jarðabók
um landið allt, en brátt kom
í ljós að þetta var miklu viða-
meira verk en svo og tók nokk
ur ár, og ekki þótti annað
fært en þeir nefndarimenn ferð
uðust um meginhluta landsins
og byggðu á eigin kynnum. —
Varð þetta til þess, að Árni
ferðaðist um svo að segja allt
land hin næstu sumur en dvald
ist um vetur í Skálholti. Dró
hann að séi handrit í sumar-
ferðunum en vann að lestri
þeirra, afritun og athugun á
vetrum eftir því, sem tími
vannst i.il og bjó þau til geymd
ar og flutnings til Hafnar síðar.
•farðabók sú, sem oftast er
kennd við Árna einan, er mið-
uð við árið 1703, þó að verkið
stæði allmiklu lengur. Er hún
hin merkilegasta heimild og í
raun og veru að ýmsu leyti
hliðstæð Landnámu að sögu-
legu gildi
Árni bjóst til íslandsferðar
frá Höfn í erindum jarðamats-
nefndar 29. maí 1702 og kom
út á Hofsósi en fór þaðan til
Alþingis ásamt Páli Vídalín,
þar sem tilkynning um fyrir-
hugað jarðamat þeirra var
gert iýðum kunnugt. Hér skulu
ekki rakin jarðamatsstörf
Árna, þó að merk séu, heldur
sá þáttui sem hann hafði í
hjáverkum — að safna hand-
ritum.
Árni fékk nokkuð af hand-
ritum Bavtholins að honum
látnum og átti þegar allgott
safn fyrir aldamótin 1700. en
við jaröamatsstörfin heima á
íslandi færðist söfnunin fyrst
í aukana. Árni spurðist ætíð
fyrir um það. hvar sem hann
kom, hvori eigi væru til forn-
ar bæKur og handrit og fékk
þau að gjöf eða láni, ellegar
galt við hátt verð, væru kjör
gripir ekki fáanlegir með öðr-
um hætti Þar sem hann fékk
ekki eigrarhald á merkum
handritum, réð hann mann til
afskriít.a og lét senda sér síðar.
Þessu safnaði hann öllu heim
í Skálholt Þá komst Árni
höndum undir leifarnar af
hinu mikla og merka hand-
ritasafni Brynjólfs Sveinsson-
ar biskups. Fékk hann það hjá
erfingjum Torfa Jónssonar
prests i Gaulverjabæ. Einnig
fékk hann sitthvað handrita úr
safni Þorláks biskups Skúla-
sonar. Var Oddur Sigurðsson,
lögmaður mikill greiðamaður
Árna við þessa söfnun alla. —
Þá er og talið, að Árni hafi
orðið allstórtækur í söfnum
biskupsstólanna beggja og
fengið fnrráðamenn þeirra
með ýmsum ráðum til þess að
láta þau föl við sig.
Árni héll brott af íslandi
að loknum jarðabókarstörfum
1712, en þá geisaði styrjöld
með Dönuro og Svíum, og var
ekki frítt á siglingaleiðum til
Hafnar. Handritasafn Árna
var þá geytnt í 55 kistlum og
kistum í Skálholti búið til flutn
ings, en Árni þorði ekki að
scofna dýrgripum sínum í tví-
sýnu og skildi þá eftir í vörzlu
Jóns biskups Vídalíns. Þar
voru handritin í átta ár, unz
Pétur stiftamtmaður Raben
flutti þau utan með sér 1720.
Vildi hann þó ekki fá Árna
þau í hendur öll, því að hann
taldi að Árni hefði ekki rétt-
mætt eignahald á þeim öllum,
sum væru að láni, önnur gefin
konungi, og mun þetta hafa
stafað af því, að kurr hafði
heyrzt heima á íslandi vegna
þess, að handritaeigendur
töldu sein skil Árna á gripum,
er þeir höfðu lánað honum til
skamms tíma. Vildi amtmaður
láta nokkuð af safninu fara í
konungssafn, og var konungur
þess fýsandi um sinn, en Árna
tókst að eyða þeirri ætlan og
fá konung til þess að láta safn-
ið í sínar hendur affallalaust.
Kom þar enn hvílíkur mála-
fylgjumaður Árni var og hver
áhrif hans voru á æðstu stöð-
um.
Eftir komuna til Kaup-
mannahafnar sat Árni öllum
stundum vio safn sitt, afritun
handrita, fiokkun þeirra, lestur
og greiningu. Hann hélt og
söfnun sleitulaust áfram, og
keypti m. a. 62 bindi dýrmætra
handrita af erfingjum Þormóðs
Torfasonar Var hann ekki
sínkur á fé við handritakaup,
og síðustu árin hafði hann
jafnan tvo fasta skrifara á laun
um við uppskriftir handrita.
Mátti heita, að þá væri sam-
an kominn í vörzlu Árna Magn-
ússonar meginauður íslendinga
i fornum handritum, eða þá
uppskriftir þeirra skinnhand-
rita, sem hann hafði ekki náð.
Söfnun þessara handrita og
hirðingu þeirra má telja ævi-
ítarf Árna Hann hafði ekki
aðeins flokkað þau o.g búið
þeim varðveizlu í aðgengilegri
geymd, heldur ritað niður á
lausa seðla mikinn vísindaleg-
an fróðleik um handritin og
skýringar á þeim. Ber það allt
órækt vitni um mikla kunn-
áttu, skarpskyggni og vísinda-
hyggju. Híns vegar er þar ekk;
um áberandi ritleikni að ræða,
enda er talið, að Árna hafi ver
ið mjög stirt um ritstörf og
fundið það sjálfur, að þau
stóðust ekki skarpa rannsókn-
sonar, prófessors, er í
T í MIN N , miðvikudaginn 13. nóv. 1963 —