Morgunblaðið - 15.09.1944, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ
Föstudagur 15. sept. 1944.
- KÆLING BRÆÐ8LIJ8ÍLDAR —
í áliti nefndar þeirrar er
ríkisstjórnin skipaði 1942
Eftir Gísla Halldórsson
i.
EKKI ALLS fyrir löngu er
út komin bók, sem nefnist:
,,Rannsókn á rekstri síldar-
verksmiðja ríkisins. Alit nefnd
ar þeirrar, er ríkisstjórnin skip
aði 12. nóv. 1942“. Er hún gef-
in út af stjórn og framkvæmda
stjóra síldarverksmiðja ríkis-
ins í samráði við atvinnumála-
ráðuneytið. Hefir bók þessi
mikinn fróðleik að geyma fyr-
ir þá, sem áhuga hafa fyrir
rékstri síldarvefksmiðja og
mun bókin fáanleg í bókaversl-
un Sigfúsar Eymundssonar og
kostar kr. 25.00.
Með því að fram kemur í
bók þessari hlutlaus álitsgjörð
um kælingu bræðslusíldar, sem
fram að þessu hefir um 7 ára
skeið alment verið rædd meira
af striti en viti, þá þótti mjer
rjett að draga saman úr skýrsl-
unni — sem aðeins mun koma
fyrir fárra manna sjónir —
þær helstu niðurstöður, er
nefndin komst að, og er þessi
útdráttur, er jeg skrifaði í vor,
birtur í nýútkomnu 2. hefti
tímarits Verkfræðingafjelags-
ins.
Eftir að hafa athugað og rök
rætt hvaða árangri mætti ná
með kælingu síldar, kemst
nefndin að þeirri niðurstöðu,
að það sje „mjög miður farið
að ríkisverksmiðjurnar skuli
ekki hafa gefið máli þessu frek
ari gaum, en raun hefir á orð-
ið“ I áliti nefndarinnar segir
m. a. svo:
„Hjer að framan hafa verið
leidd rök að því, að veiðitöp
skipaflotans s.l. sumars, vegna
ónógra vinslu- og móttökuskil
yrða, 'hafi ekki verið langt frá
550 þús. málum þann mánaðar-
tíma, sem veiðihrotan stóð. Þó
var skipastóllinn ekki helming
ur þess, sem telja verður eðli-
legt, ef venjulegt ástand ríkir.
Svipaða sögu má segja frá öðr-
um árum, þegar vel hefir
veiðst.
Það verður að telja útilok-
að, að bygðar verði svo afkasta
miklar verksmiðjur í hlutfalli
við skipastól, að trygð sje stöð-
ug móttaka í veiðihrotum. Og
jafnvel í ljelegum veiðiárum
hafa komið fyrir hrotur, sem
orsakað hafa biðtíma hjá skip-
um og þar með veiðitap.
Það er yfirleitt viðurkent,
að hægt sje að geyma síld lítt
eða óskemda á framangreind-
an hátt (í kæliþró) nægilega
langan tíma, til þess að gagn
megi verða að fyrir síldarverk-
smiðjur, en þó verður tæplega
sagt, að full vitneskja hafi feng
ist um það, hve mikið þurfi að
nota af salti og snjó, ef geyma
á t. d. alt að tveimur mánuð-
um, en á því getur verið full
þörf.
Því hefir verið haldið fram,
að ódýrara sje að reisa nýjar
verksmiðjur, en að byggja
kæliþrær, til þess að bjarga
sömu verðmætunum, en við
teljum, að þar komi svo margt
til greina, að því máli hafi ekki
verið gerð full skil með því,
sem um það hefir verið ritað.
Til þess að verksmiðjur komi
að sömu notum og þrærnar,
mega sildarhrotur t. d. ekki
vera mjög langar, heldur þurfa
þær að vera dreifðar nokkuð
jafnt yfir veiðitímann.
Það virðist heldur ekki nóg
að bera saman stofnkostnað
einan. Reksturskostnaður kem
ur vitanlega einnig til greina,
og má benda á, að það er dýrt
að halda verksmiðjur með full
um mannafla og öðru tilheyr-
andi, ef lítið sem ekkert veið-
ist.
Þótt allar síldarverksmiðjur
á landinu hefðu verið reknar
s.l. sumar, virðist að á hafi
vantað um 28% afkastaaukn-
ingu til þess, að móttaka síld-
ar hefði ekki stöðvast í aðal-
veiðihrotunni. Hefðu þá verk-
smiðjuafköstin verið nálægt 50
þús. málum á sólarhring.
Árin 1937 og 1939 áætlum við,
að burðarmagn skipastólsins
hafi verið um tvöfalt meira en
s.l. sumar. Hefði svipaður
skipastóll og árin 1937 og 1939
stundað veiðar s.l. sumar, eru
því líkur til þess, að verk-
smiðjuafköstin hefðu þurft að
vera alt að 100 þús. málum á
sólarhring, til þess að ekki
hefði orðið losunarstöðvun. Nú
er talað um 30—40 þús. mála
aukningu, og mun mörgum
þykja um miklar fyrirætlanir
að ræða. En hvenær verða þess
ar aukningar fullgerðar, og hve
stór verður skipastóllinn þá
orðinn? Þessu mun enginn geta
svarað með nokkurri vissu. En
aðgætandi er, að enda þótt alt
þetta hefði verið komið til
framkvæmda, þá hefði senni-
lega vantað enn á um 20 þús.
mála afköst á sólarhring, til
þess að hægt hefði verið í sum-
ar að fullnægja jafnstórum
skipastóli og veiðar stunduðu
1937 og 1939.
Nefndin telur útilokað, að
svo mikill verksmiðjukostur
komi nokkurntíma til mála í
hlutfalli við skipastólinn, að
trygð sje þrotlaus móttaka í
veiðihrotum. Þess muni langt
að bíða, að nokkuð í þá átt eigi
sjer stað. Vill hún því benda á,
að full nauðsyn sje til þess að
athuga vandlega alla mögu-
leika til bættra móttökuskil-
yrða við síldarverksmiðjurnar.
Það getur ekki hjá því far-
ið, að stóraukning á verksmiðj
um eða bygging kæliþróa, ef
ráðlegt þykir, hafi kostnað í
för með sjer, sem ekki er trygt
að endurgreiddur fáist í ljeleg-
um veiðiárum. En þær eru líka
ótaldar þær miljónir, sem ekki
hafa komið til skila vegna
skorts á móttökugetu hin góðu
árin. Vandinn er sá að rata
meðalveginn með byggingu
verksmiðja og aðrar aðgerðir,
sem til mála korpa.
Menn virðast ekki á eitt sátt
ir um það, hvort kæliaðferðin
eigi rjett á sjer kostnaðarins
vegna. Nefndin telur, að úr
þessu verði að fá skorið á
tryggan hátt af hæfum, óvil-
höllum mönnum. Eðlilegast
hefði verið, að ríkisverksmiðj-
urnar hefðu haft þar forystu á
hendi, í framhaldi þess, sem
þegar var byrjað.
Nefndin telur rjett að geta
þess, að síðan Gísli Halldórsson
ljet af starfi sínu sem fram-
kvæmdastjóri ríkisverksmiðj-
anna hefir enginn af.stjórnar-
meðlimum S. R. borið fram
neina tillögu um framhald á
kælitilraun þeirri, sem G. H.
gerði árið 1937.
Hver svo sem niðurstaðan
kynni að hafa orðið, telur
nefndin það mjög miður far-
ið, að ríkisverksmiðjurnar
skuli ekki hafa gefið máli
þessu frekari gaum en raun
hefir á orðið“.
II.
Framanrituð ummæli nefnd
arinnar skýra sig sjálf.
I greinargerð frá stjórn
verksmiðjanna, er var send rík
isstjórninni, segir enn fremur
svo:
„Enda þótt afköst verksmiðj
anna hafi vaxið svona mikið,
hefir komið greinilega í ljós,
að ennþá vantar mjög mikið á,
að nægilegur verksmiðjukost-
ur sje fyrir hendi til þess að
taka við bræðslusíldarafla flot
ans í góðum veiðiárum“.
„Samkvæmt útreikningi Jóns
Gunnarssonar framkvæmda-
stjóra hefði afli síldveiðiflot-
ans sumarið 1940 getað orðið
a.m.k. 75% meiri, hefði hann
ekki tafist frá veiðum sökum
losunarbiða og veiðibanna.
Síðar í sömu skýrslu segir
svo:
„Fram til ágúst teljum við að
afli viðskiftaskipa síldarverk-
smiðja ríkisins, sem eru með
71 síldarnót, hefði getað orðið
80—100% meiri en hann er
orðinn, ef skipin hefðu haft
tafarlausa löndun.
Afurðir úr því magni, sem
síldarverksmiðjur ríkisins voru
búnar að taka á móti 8. ágúst,
námu 8900 tonnum af mjöli og
9500 tonnum af lýsi, eða að
útflutningsverðmæti rúmum
12 miljónum króna.
Vegna skorts á síldarverk-
smiðjum (eða þróm? innskot
G. H.) hafa því verðmæti, sem
nema alt að þessari upphæð,
gengið úr greipum síldarverk-
smiðja ríkisins og viðskifta-
manna þeirra á þeim 4 vikum,
sem liðnar eru af síldveiðitím-
anum.
Þar sem veiðin er ennþá í
fullum gangi og verksmiðjurn-
ar hafa ekki undan að taka á
móti, má búast við að tapið af
þeim sökum muni nema miklu
hærri upphæð í vertíðarlok".
Verksmiðjustjórnin talar að-
eins um auknar verksmiðjur,
en minnist ekki þá möguleika
að veita síldarhrotunum mót-
töku í hagkvæmar geymslu-
þrær.
Menn veiti því athygli, að
stjórnin telur, að veiðin hefði
orðið 80—100% meiri, ef ekki
hefði sökum plássleysis orðið
að stöðva uppskipun síldarinn-
ar. Telur stjórnin þetta veiði-
tap á 4 vikum nema alt að 12
milj. króna!
Ef skoðun sú er rjett, sem
jeg hefi árum saman rökstutt,
að. hægt sje að auka móttöku-
getu síldarverksmiðjanna alt
að því 50% með því að gera
verksmiðjunum fært að liggja
með 1—2 mánaða birgðir af
bræðslusíld í einföldum þróm,
eða jafnvel bingjum, einangr-
uðum aðeins fyrir sól og úr-
komu, þá er það óafsakanlegt
sinnuleysi, svo að ekki sje
meira sagt, af verksmiðjustjórn
inni að hagnýta ekki þessa að-
ferð. (Sbr. Ægir 9. blað, 33.
árg. 1940).
Sje skoðun mín hinsvegar
röng, þá er jafn ófyrirgefanlegt
að reyna ekki að afsanna
hana“.
III.
Síldarverksmiðjur ríkisins
eru stærsta og þýðingarmesta
iðjufyrirtæki landsmanna. Um
þetta fyrirtæki hafa löngum
staðið harðvítug átök og stjórn
þess sætt margskonar árásum
og stundum órjettmætum. Svo
er hinsvegar að sjá, sem meiri
friður sje nú um þetta fyrir-
tæki en oft áður og væri ósk-
andi, að hann gæti haldist sem
lengst. Til þess að svo megi
verða þarf stjórn fyrirtækisins
og framkvæmdastjóri að hafa
augun opin fyrir hverskonar
umbótum, sem að gagni geta
komið og takast á hendur að
hafa forgöngu í þeim rannsókn
um og tilraunum, sem vitan-
lega hljóta ætíð að kosta nókk-
uð fje, en sem e.t.v. geta gefið
þjóðinni margfaldan arð.
Ein af þessum tilraunum á
að vera kæling bræðslusíldar.
Ef takast má að kæla og geyma
síld t. d. í 2 mánuði í ódýrum
þróm með góðum árangri, eins
og tilraunin frá 1937 benti fast
lega til, þá á að athuga þá
möguleika út í æsar. Að þrærn
ar þurfi að vera dýrar, held jeg
að sje mesti misskilningur, og
hefi jeg jafnvel látið mjer
detta í hug, að hægt væri að
komast af án nokkurra þróar-
bygginga — en hauga síldinni
upp líkt og kolum í kolabing,
með þar til gerðum krana, jafn
framt og hún væri ísuð. Yrði
þá að sjá þessum bing fyrir
einhverri yfirbreiðslu til vernd
ar gegn sól og úrkomu. En
ýmsir aðrir möguleikar kunna
og að vera fyrir hendi.
I þeirri von, að stjórn síld-
arverksmiðjanna láti nú verða
af því næsta sumar að gera
víðtækar tilraunir um kæli-
geymslu síldar — en undirbún
ing að þeim- tilraunum þarf að
hefja nú þegar — vil jeg ljúka
máli mínu með því að óska
hinum nýja framkvæmdastjóra
síldarverksmiðjanna, Magnúsi
Blöndal, alls góðs í því starfi,
er hann nú tekur við. Yeit jeg,
að undir þá ósk mína taka all-
ir viðskiftavinir verksmiðjanna
og aðrir þeir, er þekkja Magn-
ús.
Reykjavík, 8. sept. 1944.
Fínmuldum ís blásið yfir síldina í forþró kæliþróarinnar, árið
1937.
Gísli Halldórsson
verkfr.
Þannig var síldin söltuð í hauga — óvarin fyrir sól og regni —
sumarið 1942.