Morgunblaðið - 09.01.1954, Qupperneq 9

Laugardagur 9. janúar 1954
MORGUNBLAÐIÐ
9
Tungli
NÆSTI granni jarSarinnar íj
geimnum er tunglið. Meðal- [
fjarlægð þess frá jörðu er um
384.000 km, dálitið mislöng,j
vegna þess að braut þess er
ekki hringur, heldur dálítið
ílöng sporbraut. Ljósið sem'
fer um 300.000 km vegalengd
á hverri sekúndu er um það
bil 1.3 sek. að fara frá tungl-
inu til jarðarinnar. Til sam-
anburðar má geta þess, að ljós
ið er dálítið meir en 8 mín.
að fara frá sólinni til jarðar,
en rúmlega 3!4 ár frá næstu
næsti nágranni okkar
r er nóttin 336 stundir og
næturfrostið allt að 150 gráður
, aldir búnir að brjóta heilann um
I það, hvað þetta væri, áður en
! þeir komust að niðurstöðu. Sá
eða úrkoma. Þetta stöðuga sól-
skin hitar yfirborð tunglsins upp,
og það svo geysilega að okkur
þætti nóg um, ef við værum þar. | er fyrstur sá einstök atriði á
Því hitinn er yfir 125°C. Og ekki
tekur betra við þegar nóttin
langa færist yfir, því vegna þess
Hálft tungl. Myndin snýr eins og tunglið sést í stjörnukíki, þ. e.
ófugt við það, sem sést með berum augam. Suður er því upp en
norður niður. Á suðurhlutanum sést fjöldi af hringfjöllum (gíg
um). Dökku flekkirnir eru sléttur (,,höfin“).
fastastjörnu. Frá Síríusi er
það 12 ár á leiðinni.
Tunglið snýr alltaf sömu hlið-
inni að jörðinni, en það má sjá
á því að skyggðu og ljósu flekk-
srnir sem sjást á því eru, héðan
séð, alltaf á sama stað. Tunglið
fer eina umferð umhverfis jörð-
ina á tæpum mánuði, 29 dögum,
<og snýst um leið einn hring um
sjálft sig. Þess vegna sézt allt-
af sama hliðin héðan.
Til þess að skýra þetta nánar,
mætti hugsa sér, að maður hefði
hlut sem í væri bundið band, og
sveiflaði honum umhverfis sig.
Sá staður hlutarins, sem band-
ið væri fest í myndi þá ávallt
snúa að manninum. Annar mað-
ur, er stæði álengdar, myndi aft-
ur á móti sjá hlutinn frá „báðum
hliðum“, eftir hendinni sem hann
sveiflaðist. Maðurinn sem held-
ur í bandið svarar til jarðarinn-
ar, hluturinn til tunglsins, en
hinn maðurinn er stæði álengdar
til sólarinnar.
DAGURINN ÞAR ER
HÁLFUR MÁNUÐUR
Sólin lýsir upp þá hlið tungls-
ins er snýr að henni, þá er dag-
ur þar, en hin hliðin, er frá henni
snýr er í skugga, þá er nótt þar.
En vegna þess að tunglið er upp
ur.dir mánuð að snúast eina um-
ferð um sjálft sig, er sólarhring-
urinn þar svona langur. M. ö. o.
dagurinn á tunglinu er nærri
hálfur mánúður og nóttin jafn
löng. Og allan þennan „guðs
endilangan dag“ er glaða sól-
skin, þvi eins og siðar verður
útskýrt er ekkert loftslag á tungl-
inu og af þeim sökum engin ský
að ekki er neinn lofthjúpur til
að halda hitanum, varna örri
útgeislun, fellur hitastigið ákaf-
lega ört, og kemst niður í —150 C
(150 stig niður fyrir frostmark).
Þegar nótt er á tunglinu fær
það nokkuð endurskin frá jörð-
inni, svo jörðin er einskonar
tungl tunglsins, þó harðla frá-
brugðið því þaðan séð. Fyrst og
fremst af því að jörðin er miklu
stærri en tunglið eða fjórum sinn
um breiðari en það er.
SVARTUR HIMINN
Einkennilegt þætti okkur að
líta út í geyminn frá tunglinu.
Himininn er ekki blár þaðan
séð, heldur svartur, og stjörnur
sjást um hábjartan dag. Þær
blika ekki, en eru stöðugir ljósir
deplar á svörtum himninum, rétt
við skæra sólina, þegar svo ber
undir.
Að himinninn er svona einkenni
legur stafar af því að ekkert
loft (gufuhvolf) er á tunglinu.
Blái litur himinsins hér hjá okk-
ur stafar af því að ljósið brotnar
við að fara í gegnum gufuhvolf
jarðarjnnar. Blik' stjarnanna hjá
okkur stafar af sömu orsökum.
Önnur orsök loftleysisins á tungl-
inu er sú, að þar heyrist alls
ekkert hljóð. Hljóðið er „öldu-
hreyfing" í lofti og flyzt því með
því. Þar sem ekkert loft er,
heyrist ekkert hljóð.
„KALINN í TUNGLINU“
Þegar horft er á tunglið héð-
an, sjást dökkir flekkir á bjartri
skífunni. Ekki þarf ýkja mikið
hugmyndaflug til að sjá manns-
andlit í tunglinu — karlinn í
tunglinu. Menn voru um margar
tunglinu greinilegar en hægt er
að sjá þau með berum augum,
var hinn heimsfrægi ítalski eðlis-
fræðingur Galileo. Það var árið
1609 að hann smíðaði sjálfur
fyrsta stjörnukíkinn, sem stækk-
aði eítthvað tim 30 sinnum. Hann
sá strax aS Jjósu partar tungls-
skífunnar eru alsettir fjöllum, en
Fyrií grein
dökku fWfcKirriir <eru flatneskjur.
Galileo gerbi á naestu árum kort
af því scna vhann æá á tunglinu.
Að vísu er k-ort 'petta ófullkom-
ið og ónáfcræmt, en er þó fyrsti
vísir sS turrglfrseSi nútímans.
Hann reyrsöi jáfnvel að mæla
hæð sunsra TjaTIaima en bæði
voru aðfer@irríar sem hann við-
hafði og sv\s ahölörn ófullkomin,
svo að 4tkorrr an varð nokkuð
langt frá saziTfi.
Eftir LH urSti stjörnukíkar
Galileos þé TiokkuS algengir víða
um lönd ag fasmst tjú skriður á
tunglathugaasrÍT. Á næstu 30 árum
voru mörg k'Grt gerð, en þau
þykja yfirfeitt lííils virði, sakir
ónákvæmni, þar tffi bæjarráðs-
maður eiim í Uaarzig, Hevelius
að nafni, ge-rSi fcart eitt gott
árið 1647,
HÁLENDIB Á TUNGLINU
Landslagseinkenni sem mest
ber á á tunglinu eru hálendið
(bjartari hlutinn) og dökkar
slétturnar. Þær voru snemma
nefndar höf og gefin ýms skáld-
leg nöfn á latínu, svo sem Mare
Serenitatis (haf alvörunnar),
Mare Nectaris (haf ódáinsvökv-
ans). Það er álitið að Galileo
sjálfur hafi ekki verið þeirrar
skoðunar, að um höf væri að
SKYNDILEGA og óvænt
beindist athygli allra að
tuRglinu, er frétt barst um
það að fjöldi stjörnufr. hefði
þar séð brú eina mikla, sem
virtist gerð af lifandi verum
(Mbl. 23. des. s.l.). — Um
aldaraðir hafa menn horft
á tunglið, sem á ýmsum
stundum hefur gert tilveru
sumr« íbúa jarðarinna róm-
antíska og un^ðslega. En
aldrei hafa menn haldið að
þar væru lifandi verur, enda
eru þar fyrir þau lífsskil-
yrði, sem við myndum ekki
getað lifað við.
Hér birtist
iyrri hluti
greinar, er
Gunnar
Bjarnason
hefur tekið
saman. —
Gunnar er
stærð- og
eðlisfræði-
kennari
við Vél-
skólann og
mikill á-
hugamaður
um stjörnufræði. í fyrri
greininni lýsir hann ýmsum
staðháttum á tunglinu, eins
og stjörnufræðingar segja
að þeir séu. Hin síðari grein
hans fjallar um það á hvaða
stigi geimflug er nú og
möguleika á því, að menn
fari í heimsókn til tungls-
ins.
Gunnar
Bjarnason
ræða, en flestir stjörnufræðingar
þeirra tíma og næstu á eftir álitu
að tunglið væri smækkuð útgáfa
af jörðinni, með höfum, stöðu-
vötnum og sennilegast manna-!
byggð.
Síðan Galileo beindi fyrstur
manna kíki sínum að tunglinu
hefur það verið undir stöðugri
rannsókn og verið kortlagt mjög
nákvæmlega. Nöfnum einstakra
fyrirbæra hefur fjölgað sí og æ
og eru nú talin yfir 700 nöfn í
Fjallgarðar og sléttur á tunglinu. Appenínafjöllin (að neðan) og
Kákasusfjöllin (að ofan) ná nærri saman og aðskilja Mare Imbrium
(regnhafið) til vinstri og Mare Serenitatis (haf alvörunnar) til
hægri. — Stærsti gígurinn er Archimedes. Hann er 80 km í þver-
mál og rís aðeins 1200 m.
gildi. Enda þótt enginn stjörnu-
fræðingur telji lengur að nokk-
urt vatn sé á tunglinu er haldið
áfram að kalla slétturnar höf og
vötn. Sem dæmi má nefna: Maro
Frigores (kalda hafið) Maro
Imbrium (regnhafið), Maro
Crisium (haf þrætu) Mare Nubi-
um (haf skýjanna) Lacus Morti
(stöðuvatn dauðans) Sinus Iridi-
um (regnbogaflói), Alpafjöll,
Apenninafjöll, Júrafjöll, Pyta-
goras, Anaxagoras, Democritus,
Aristarcus, Arkimedes, Tycho,
Newton, Darwin, Copernicus,
Kepler, Ptolomeus o. s. frv.
Eins og fyrr getur er bjartari
hluti tunglskífunnar hálendið.
Þetta hálendi er alsett hringlaga
fjöllum eða gígum eins og þeir
eru oftast nefndir. Ekki eru menn.
sammála um hvernig þessir gíg-
ar eru til orðnir í upphafi en.
helztu kenningar um það eru að
þetta séu gamlir gosgígar eða ör
eftir loftsteina. Gerð þessara
fjalla er margvísleg og mætti
skipta þeim í marga flokka eftir
útliti. Stór hringfjöll slétt í botn-
inum, stór hringfjöll með fjalls-
tindi inni í miðjum hringnum og
smá hringfjöll, sem við myndum
kalla gíga.
Arkimedes er dæmi um fyrst-
nefndu gerðina. Þvermál þessa
fjalls er 80 km en hæð umgjarð-
arinnar er frekar lítil, eða 4000 fet
(um 1300). Arkimedes rís upp
af Mare Imbrium (regnhafinu)
norðan og vestan (norður= upp,
vestur = til vinstri) við Appenn-
ínafjöllin. Plato, norðan við sama
,,haf“ er dálítið stærra og hærra.
Hringurinn felur í sér fjölda
greinilegra tinda, og sléttan inn-
an hans er dekkri heldur en al-
mennt á tunglfletinum. Á slétt-
unni sjást ógreinilega fjöldi smá-
díla, en svo ógreinilega að ekki
er vitað hvað þap er.
Sem dæmi um næst nefndu.
fjöllin eru tilnefnd Tycho og
Copernicus, sern báðir eru 80—
100 km víðir, en umgjörðin um
12000 fet (um 3900 m) á hæð.
í umgjörðinni sjást stallar, en
miðijöllin eru frekar þy rping
tinda heldur en stakt fjall. TychP
er sunnarlega í fjallaþyrpingu og
er sá allra hringfjalla tunglsins,
sem bezt verður greindum þegar
tungl er í fyllingu.
Copernicus er ofan við miðju,
heldur til vesturs, rétt við Karp-
atafjöll Þriðja gerðin hinir eig-
inlegu gígar krefjast ekki sér-
stakrar skýringar. Fjöldi þeirra
sjást á myndunum, sumir líkj-
ast stærri frændum sínum 1
smækkaðri mynd, en aðrir eru
til að sjá eins og smáholur 1
höfunum (Maria).
ELDGOS
Ef spurt væri hvort eldgos séu
tíður viðburður á tunglinu enn-
þá, yrði svar flestra athugenda
sennilega nei. Þó vita menn fyr-
ir víst um a. m. k. eitt atvik, sem
gæti bent til að tunglið sé ekki
eins útdautt og margir halda, at-
vik, sem olli verulegri breytingu
á yfirborði þess.
Svo er mál með vexti að í
Mare Serenitatis er fjall eitt sem
nefnt er Linné, í höfuð á sænsk-
um brautryðjenda á sviði grasa-
fræði. Svo vel vill til að gígur
þessi var mikið skoðaður af áreið-
anlegustu stjörnufræðingum á
ofanverðri öldinni, sem leið.
Linné var þannig lýst að „hann
sé annar athyglisverðasti gígur
sléttunnar .... hann er 6 mílur
(9.6 km) í þvermál, er mjög djúp-
ur og sýnilegur við öll ljósaskil-
yrði“.
Annar athugandi ritar um
sama mund: „Dýpt þessa gígs
hlýtur að vera talsverð, því ég
hefi greint innanskugga við 30*
sólarhæð. Ég hefi aldrei' séð mið-
fjall í gígnurn".
Báðir þessir athugendur
merktu Linhé á kort sín Og not-
Framh. á bls. 12