Morgunblaðið - 19.05.1955, Blaðsíða 10

26
tUORGUNBLAÐIÐ
Fimmtudagur 19. maí 1955
Stutt greinargerð um ¥ aStaskjöiin
Fulltrúar vestrænna þjóða höfðu ekki á takteinum
ákveðnar tillögur um örlög Þýzkalands
tn
ÞANN 16. marz s. 1. voru sam- 1
kvæmt fyrirmælum banda-
ríska utanríkisráðuneytisins birt •
þau skjöl frá Yalta-ráðstefnunni,
er Bandaríkjamenn höfðu undir j
höndum. Skjöl þessi v«u all
viðamikil — um 500 þús. orð —
og er ómögulegt að gera slíku
plaggi full skil í biaðagrein, en
leitast verður við að drepa á
aðalatriði Yalta-samþykktarinn-:
ar og gefa nokkra hugmynd um
þann anda, er ríkti á ráðstefn-
unni, og um aðdragandann að
'þeim málum, er þar voru rædd
og útkljúð.
Eftir nokkurra daga tilþrifa-
’miklar deilur og gustmikil ítök
‘ bæði á alþjóða vettvangi og
"heima fyrir í Bandaríkjunum
voru skjölin skyndilega gerð op-
inber, eftir að öldungadeildar-
'þingmenn repúblikanafiokksins
'höfðu sent utanríkisráðuneytinu
hátíðlega fullyrðingu þess efnis,
’"að stórblaðið New York Times
''' hefði í fórum sínum afrit af þess-1
Um umdeildu leyniskjölum.
jtl-
★ STALÍN SELT
SJÁLFDÆMI
Þrátt fyrir þær miklu deilur,
fer staðið höfðu um, hvað birting
skjalanna myndi leiða í ljós og
1 hvað þau myndu sanna, var það
■ almennt álit þeirra manna, er
rannsakað höfðu skjölin, að birt-'
ing þeirra myndi ekki skýra gang
málanna á ráðstefnunni til mik-
illa muna.
Þau skjöl, er birt voru,
leiddu í sjáifu sér ekkert nýtt
í ljós, en hinsvegar sýna þau
greinilega og í fullu samhengi,!
að fulltrúar Vesturveldanna |
lögðu sig í framkróka við;
samningaborðið til að koma
sínum áformum í framkvæmd
— þeir allt að þvi seldu Stalín
sjálfdæmi.
1 Sagan um, hvernig Roosevelt,
' Churchill og Stalín reyndu að
endurskipuleggja heiminn á einni
viku — frá 4.—11. febr. 1945 —
í borginni Yalta suðaustan til á
Krímskaganum, er næsta furðu-
leg.
* SKJÖL BOHLENS —
— HLUTLAUS FKÁSÖGN
Winston Churchill mun þó hafa
rennt grun í af sinni venjulegu
skarpskyggni, hvað tæki við að
styrjöldinni lokinni. Á þessu ári
,sigursins — 1945 — sagði hann
j í leynilegu símskeyti til Roose-
velts: — Ég hygg, að endalok
þessarar styrjaldar eigi eftir að
valda mönnum enn meiri von-
brigða en lok fyrri heimsstyrj-
aldarinnar. — Þetta reyndist
rétt. Og hvergi kemur eins ljóst
fram og í Yalta-skjölunum, en
engin von var um frið í heimin-
um, þó að bundinn yrði endi á
styrjöldina.
Heimildirnar fyrir þeim frá-
sögnum, er birtar voru af Yalta-
ráðstefnunni, eru einkaskjöl'
þriggja manna: Charles E. Bohl- '
en, aðstoðarutaríkisráðherra (nú
sendiherra Bandaríkjanna í
Moskvu). Hann var jafnframt
túlkur Roosevelts forseta á ráð-
stefnunni, og bandaríska utanrík- ■
isráðuneytið álítur lipra frásögn
hans komast næst því af öllum
heimildunum að vera hlutlaus
frásögn. H. Freeman Matthews,
þá skrifstofustjóri Evrópu-mála-
deildar utanríkisráðunevtisins
(nú sendiherra í Hollandi), og
Alger Hiss, sem fór til Yalta tii
að leggja á ráðin um stofnsetn-j
ingu SÞ. Skjöl Hiss eru óná- j
kvæm og veita litlar upplýsing- j
ar um ráðstefnuna. Skjöl Harri-
mans hafa einnig verið birt að
nokkru leyti og eru einkar Ijós
og bera vott um mikla framsýni.
•—•—#
Verður nú gerð í stuttu máli
; grein fyrir þeim tillögum, er i
, komu fram á ráðstefnunni, og
Stalín var allt að því selt sjálfdæmi — FVrirhafnarlaust fékk hann
framgengt kröfum sínum um aukin yfirráð í A.-Asíu — Svigrúm
til aukins áhrifavalds i i ýzkalandi — Pólland varð
kommúniskt leppríki
r EDEN — ENGIN ÞORF A
UNDANLÁTSSEMI ViÐ
RÚSSA
Bandaríska utanríkisráðuneyt-
A hinum myrku dögum ársins
1941 hafði Anthony Eden —
framsýnn að vanda — gert grein
fyrir þeirri skoðun sinni, að efna-
hagslíf Þýzkalands mætti ekki
hrynja til grunna, þar sem slíkt
gæti valdið efnahagslegum
glundroða í nágrannalöndum
Þýzkalands. En í Yalta varð Ed-
en að játa, að brezka ráðuneytið
hafði ekki rætt að neinu ráði
hver skyldu verða örlög Þýzka-
ið gaf þessum kröfum Stalíns ]ands ag styrjöldinni lokinni
hornauga og reyndi að koma til
leiðar nokkrum breytingartillög-
um, svo sem að Rússar færu að-
eins með umboðsstjórn yfir
Kúríleyjum og Suður-Sakhalín,
Bandaríska utanríkisráðuneyt-
ið hafði tjáð sig samþykkt áliti
Edens Fjármálaráðherrann,
Henry Morgenthau, og hans
hægri hönd, Harry Dexter
landsvæði þessi yrðu ekki white> er síðar varð uppvís að
innlimuð í Ráðstjórnarríkin.
Eden hélt því fram, er Roose
velt og Churchill ræddust við á
njósnum í þágu kommúnista,
voru hinsvegar mjög andvígir
j stefnu utanríkisráðuneytisins.
Malta fjórum dögum áður en. Báðir vildu gera Þýzkaland að
Yalta-ráðstefnan hófst, að engin landbúnaðarríki. Roosevelt gat
þörf væri á því að veita Ráð- j ehhi gert upp með ser> hvort
stjórnarríkjunum þessar miklu|hann ætti að fylgja tillögUm
þeim
voru:
Churchill, Roosevelt cg Stalin á Yaltaráðstefnunni.
ákvörðunum, er
teknar ward Stettinius áttu með sér, að
j á þessu stigi málsins álitu þeir,
I að fyrirhugað alþjóðabandalag
CHURCIIILL VARDI RÉTT : lífetist fremur þriveldabandalagi
SMÁÞJÓÐANNA |en þeirri alþjóðastofnun, er
Öllum kom saman um að koma hyggja átti á fullri viðurkenn
yrði á fót alþjóðastofnun til að
varðveita friðinn. Af rökræðun-
um um einstök atriði í stofnskrá
SÞ, verður ljóst, að Roosevelt og
Stalín lögðu áherzlu á, að stór-
veldin mættu sín þar mest, en
hinsvegar kom það í hlut Chur-
chills að verja — stundum af
talsverðum hita — réttindi
smærri þjóðanna. Miklar deilur
urðu um, hvernig atkvæða-
greiðsla skyldi fara fram í SÞ,
en einmitt af þessum deilum varð
ljóst, hve mikil nauðsyn var á
fullri samvinnu þessara þriggja
stórvelda til að slík stofnun
mætti sín einhvers.
Það hafði verið draumur
Roosevelts forseta að koma á
laggirnar alþjóða stofnun til að
varðveita frið og öryggi i heim-
inum. Hve rriikið áhrifavald áttu
smærri þjóðirnar að fá í sínar
hendur? Churchill vitnaði góð-
látlega í Shakespeare: „Örninn
ætti að leyfa smáfuglunum að
ingu á sjálfstæði og sjálfsákvörð-
unarrétti allra ríkja.
•—®—•
Á árinu 1943 hafði Stalín heit-
ið Roosevelt því — án þess að
fara fram á nokkurt endurgjald
— að Rússar skyldu segja Japön-
um stríð á hendur, er styrjöldin
við Þýzkaland væri til lykta
leidd. Stalín fór síðar fram á
þóknun fyrir þetta, og hann átti
ekki einn frumkvæðið að því,
heldur einnig Roosevelt.
* ROOSEVELT
UR STALIN -
FÁSKIPTINN
Á Yalta-ráðstefnunni
kröfur Stalíns ekki einu
ræddar. Hann kom sínu
HLIÐHOLL-
CHURCHILL
voru
sinni
fram
fyrirhafnarlaust. Roosevelt virt-
ist fagna auknu áhrifavaldi
Rússa á vestanverðu Kyrrahafi.
Án þess að ráðfæra sig við
Churchill bauð Roosevelt Stalín
ívilnanir, sem þóknun fyrir þátt-
töku þeirra í styrjöldinni við
Japani.
Roosevelt lét þessi skarplegu
orð sem vind um eyrun þjóta,
og Stalín stóð með pálmann í
höndunum. Samþykktin, er veitti
Stalín uppfyllingu óska sinna,
var undirrituð 14. ágúst 1945 —
daginn sem Japanir gáfust upp.
Afritið af skjalinu var
Morgenthaus eða Hulls, utanrík-
isráðherra, og tók því nokkuð
ábyrgðarlausa afstöðu í Þýzka-
landsmálunum.
★ BRETAR OG BANDA-
RÍKJAMENN
ÚRRÆÐALAUSIR
Á Yalta höfðu Bandaríkjamenn
og Bretar engar ákveðnar tillög-
ur á takteinum, og Stalín hafði
geymt undir las og loku ásamt þvi nægt svigrúm til að hamra
öðrum leyniskjolum í Hvíta d kröfum um stríðsskaðabætur
húsinu. Forsetinn minntist; — er hann vildi að næmu alls
ekki á samþykktina við neinn um 10 billjónum dollara. Chur-
- jafnvel sérstökum ráðgjafa|chi]] mótmælti; Ef hestur
hans, James Byrnes, var al- d ag draga vagnhlass, verður
gjorlega okunnugt um hana,'ekki hjá því komizt að fóðra
enda neitaði hann opinberiega , hann vel «
Stalín svaraði því til, að fyrst
og fremst yrði að gæta þess, að
hesturinn ysi ekki og sparkaði
frá sér. Auðsjáanlega grunuðu
Rússar Breta um þá græsku að
vilja hlífa Þýzkalandi við
greiðslu stríðsskaðabóta til að
geta sem fyrst endurreist efna-
hagslíf landsins.
Endanleg skjöl Yalta-ráð-
sex mánuðum eftir að hann
varð utanríkisráðherra, að
slík samþykkt væri til.
* LITIÐ VARÐ UR
EFNDUM
Er samþykktin var undirrituð
viðurkenndi Stalín yfirráð Kín-
verja yfir Mansjúríu og lofaði
Chiang Kai-shek hernaðarlegri
og efnahagslegri aðstoð. En lítið
varð úr efndum, og á næstu fjór-
um árum studdu Ráðstjórnarrík-
in kínverska kommúnista við að
koma upp öflugum herjum í
Mansjúríu, og á árinu 1949,
tveim dögum eftir að Mao Tse-
tung hafði lýst yfir stofnsetningu
kínverska alþýðulýðveldisins,
viðurkenndi Stalín stjórn komm-
únista.
•—•—•
Ákvörðunin um, hver skyldu!
stefnunnar um Þýzkalands-
málin gerðu ráð fyrir stofn-
setningu nefndar, er stórveld-
in þrjú stæðu að — í nefnd
þessari skyldu fyrst og fremst
ræddar tillögur Rússa um þær
stríðsskaðabætur, er Þ.jóðverj-
ar skyldu greiða. Og öll eftir-
stríðsárin var Þýzkaland
sundrað og Rússum gefið á-
gætt svigrúm til að efla yfir-
ráð sín.
•-•—•
Ekki varð hjá því komizt að
syngja, en kæra sig kollóttan um aðild að umboðsstjórn, er fara verða örlög Þýzkalands, var viða- j
hvað þeir syngja. skyldi með málefni Kóreu. Vildi mesta og örðugasta viðfangsefnið,1 ákveða örlög Póllands — og Vest-
! Roosevelt helzt útiloka Breta frá er lá fyrir fulltrúum Banda- j urveldin vildu koma þar á fót
ic STALÍN KÆRÐI SIG þessari stjórn — en Stalín beit manna til úrlausnar. Samt var, löglega kosinni stjórn. Af um-
KOLLÓTTAN UM j ekki á agnið. i Roosevelt engan veginn reiðu -1 mælum Roosevelts verður að
SPAKMÆLI ! Roosevelt lét þá skoðun í Ijós búinn til alvarlegra umræðna um ætla, að honum hafi verið efst
En Stalín marskálkur hafði við Stalín, að óreiðan á innan- Þýzkalandsmálin, er hann kom í huga, að hann átti sjálfur hags-
engan áhuga fyrir spakmælum landsmálum Kína væri fremur til Yalta. Á Quebeck-ráðstefn-
eða smáfuglakvaki. Hann lagði sök Kuomintang-stjórnarinnar en j unni í september 1944 hafði han.i
hvað eftir annað áherzlu á, að hinna svokölluðu kommúnista. j tjáð sig fylgjandi tillögu Morg-
stórveldin þrjú, er borið höfðu Stalín hreyfði ekki mótbárum, I enthaus um að gera Þýzkaland
hita og þunga stríðsins og frelsað enda myndi þessi afstaða Banda-! að landbúnaðarríki, en í Malta
smærri ríkin undan áþján naz- ríkjanna koma sér vel, þegar var hann þó kominn á þá skoð-
ista hefðu tvímælalausan rétt til rauðliðar tækju að herja á lands-1 smærri ríki fengju nokkurt á-
að „varðveita" friðinn í heim- svæði Chiang Kai-sheks í un, að hagkvæmara væri að
Mansjúríu. i skipta Þýzkalandi „í fimm eða
Churchill lét sig mál Aust- jafnvel sjö hluta.“ Hinsvegar
ur-Asíu litlu skipta á ráð- hafði hann sagt við Cordell Hull,
stefnunni, svo a3 Stalín og utanríkisráðherra, fáeinum mán-
ínum.
Churchill og Roosevelt voru
honum að vissu leyti sammála.
Mestar deilur risu um, hvort
stórveldin ættu að fá rétt til að
beita neitunarvaldi í SÞ. Chur-
chill hélt því fast fram, að
hrifavald í þessum eínum, þó að
það yrði nokkuð takmarkað.
F.n að lokum varð samkomu-
lag um, að stórveldin heíðu
rétí til að beita neiíunarvaidi
— að öðrum kosti hefði stofn-
setning SÞ ekki náð fram að
ganga, en neitunarvaldið gerði
Jafnframt ólileift að leggja
hömlur á þau riki, er ein
höfðu boimagn til að hefja og
heyja styrjöld.
Ljóst varð af viðræðum er þeir
Eden, Harriman, Bohlen og Ed-
muna að gæta meðal pólskra
kjósenda í heimalandi sínu —
en ekki sú staðreynd, að Vestur-
veldin höfðu farið í stríð til að
vernda sjálfstæði Póllands.
* LAUSN PÓLLANDSMÁLA
— BRÝN NAUÐSYN
Umræðurnar um Pólland sýna
ljósar en nokkuð annað það sem
fulltrúarnir í Yalta vildu ekki
hcrfast í augu við — það hyl-
Roosevelt sáíu einir að krás- uðum áður, að ómögulegt væri, dýpi, er stóð milli kommúnisku
Japani, vildi hann ekki lofa
Hðstyrk sínum, fyrr en honum
höfðu verið heitin yfirráð yfir
Kúríleyjunum, Suður-Sakha-
lin. Hann fór eimúg fram á
og fékk á Icigu hafnarborg-
irnar Port Arthur og Dairen
unum. Þó að Síalín hafi í að gera út um örlög Þýzkalands,'
fyrstu látið i það skína, að fyrr en „við erum komnir inn í
Rússar gerðu ekki landvinn- Þýzkaland — og þangað erum
inga í Asiu að skilyrði fyrir við ekki komnir enn.“
þátttöku í styrjöldinni við
★ SVIGRÚM TIL AUKINS
ÁHRIFAVALDS
Vafalaust hefðu Rússar fram-
ast öllu viljað leggja allt Þýzka-
land undir sig, en þar sem þeir þjóða í milli og er gerzta dæmi
vissu, að slíkt myndi reynast — í smáum stíl — um, hversu
þeim ókleift, tóku þeir þann vestrænum þjóðum tókst ekki
í Mansjúríu og fékk einnig kostinn að reyna að skapa sérjað leggja grundvöll að friði í
heimiH til að starfrækja iárn- svigrúm íil aukins áhrifavalds. i heiminum.
brautarkerfi Mansjúríu og full Og Stalín reyndist auðvelt að fá j Póíverjar hafa um aldaraðir
yfirráð yfir Norður-Mongolíu. sínu framgengt á Yalta. I Framh. á bls. 27.
ríkjanna og lýðræðisríkjanna.
Það var hægt að slá á frest lausn
Þýzkalandsmálanna og leysa A-
Asíu málin með því að láta und-
an landvinningastefnu Stalíns og
stofnskrá SÞ var hægt að semja
með fögrum fyrirheitum, hverjar
svo sem efndir yrðu. En Pólland
hafði þegar vakið miklar deilur