Morgunblaðið - 03.11.1955, Page 6

22
MORGUNBLAÐIÐ
Fimmtudagur 3. nóv. 1955
Vladlmli* Pelrovs
tvíadame KoSíontay undir rússneskri smásjá
ALÐREI í sogu mannkynsins
hefir nokkurri ríkissíjórn
heppnazí að nneppa alla þegna
sína í svo þéttriðió ag fiókið
net efthiits :>g vantrausts :,em
stjórn Scvétríkjaima, segir
rússneski ílóttamaðurinn
| Vladimír Fetrov, — sem var
j sovét rússnes'kur njósnaforingi
í Ástral u 'og æðsíi maður
I rússnesku leynilógregiannar
—, i fimrnta kafla greinar-
gerðar sinnar um atburði, :;em
hann haiði iii’að sem rússaesk-
ur njónafcringi. Ifann geíur
' taiað af reynslu. í mörg ár
heíii' iiann sjállur að miklu
leyti einrr.i U íjaliað um sllka
eftirllíssiarfsemi hæði Snnan
lanlar.íía.a Rússlands og er-
lendis. Enginn fer öruggur
ferða sinaa. Petrov getur
skýrt frá því, hvernig iafn-
þekktur kommúnisti og
madame KoIIontay var settur
unöir slíkt eítirlit og komst
með naumindum undan því að
falla í ór.áð í r.íos.tvu.
Þetfa máí er goit dæmi um
það, hvílíkt effirlit Sovét-
stjórnin hefir með eigin sendi-
njósnurum sínum samhliða
hinni raunverulegii njósna-
starfsemi erlendis, segir
Petrov. í'síta mál hefir til
þessa verið varðveitt í _' |ala-
safni rússnesku leyniiögregl-
unnar, og fer frásögn Peírovs
hér á eftir.
EG rannsakaði málskjöl
madame Kollontays þegar í
Moskvu, og var farinn að þekkja
þau í smáatriðum, áður en ég
fór til Svíþjóðar 1943. Fáir dipló-
xnatar Sovétríkjanna áttu að baki
sér jafnlangan og árangursríkan
starfsferil í þágu byltingarinnar
sem madame Kollontay. Nafn
hennar var skráð í „Sögu Komm-
únistaflokks Ráðstjómarríkj-j
anna“, og við hjónin bæði biðum
þess með ákefð að hitta þessa
gráhærðu konu, sem var orðin
72 ára og sat, er hér var komið,
lömuð í hjólastól, en hélt sér
svo vel að andlegu atgervi og
dugnaði
Hún hafði verið náisin vinur
Lenins og umtöluð persóna frá
fyrstu bvltingarárunum, frá því
er hún gekk í ílokkinn sem ung
Stúlka. Hún hafði verið félags-
málaráðberra í stjórn Lenins og
síðan verið útnefnd sendiherra
Sovétríkjanna í Noregi og því
næst í Sviþjóð. Þegar við kom-
um, hafði bún stió,'nað sendiráð-
inu í Svíþjóð í 18 ár.
....© ... I
Sem sendiráðherra sýndi
madame Kollontay frábæra skipu
iags- og iuiitrúaiiæfiieika. Hún
gaí mil.inn gau.n að veilerð und- ‘
irmannu sinna, og þegar hún
hitti mig, spurði hún mig með
hiutte.iiiingu 'orn hrnu væccuiegu 1
ferð okkar. Við nöí'ðum orðið
fyrir íur.áurskeytaá-ás á eiðinni
:rá Kairo íii jJur.nan og bjarg-1
azt með naumindum i cjörgun- j
arbátana. II ..n hvatti mig til að
nota tækifærið cg borða vel,!
í.ieðan ég 'væri i Sv.þjóð. Hið:
hiukkócta andlit her.nar varj
larnað öðrum :negin, en augun |
neistuðu af : jörí cg gá'um.
„.ig cið yður, Petrov, að gera;
ekki eins cg maigl aí ,‘úiki ckkar
hír, se.n neitar sír um allt til
.3 geta keypt hér ýrnsa rnuni og
haft me'5 Ȏr heirn. Heiisan skipt-
ir rnestu máli; Ilugst'ð ura að
gæta hennar, me'ðan þér eruð
hér“.
Jafnmikla umhyggju bar hún
fyrir/öllum, sem ráonir voru hjá
sendiráðinu H n gekk m. a. s.!
eftir þvi, a'3 scenski lcgreglu-;
þj-ónninn. sern stó'ð vörð við garð- .
hlið sendiráðsins, fengi hressingu
regiubundið. Jafnvei þegar hún
varð að iáta í Ijúa cánægju sína
við einhvern starfsmann sinn,:
var hún ávallt kurteis og sann- j
gjörn.
......... !
Enda þótt ég hefði ekki dipló-
mat’ska stöðu sjá’fur. höfðum við
i iéyniþjónustunni aðstoðarmenn
innan sendiráðsins, sem gáfu
okkur með leynd afrit af öllum
hinum dipiómat'sku bréfavið-
skiptum. Yfirmaður rmnn, Razin,
og ég vorum vanir að lesa skýrsl-
ur madame Koliontays með undr-
un og aðdáun, og ég minnist
þess, að einu sir.ni skrapp út úr
Razin:
„Hvernig í skollanum fer
gömul kona að útvega aðrar eins
upolýsingar og bessar!“
Það var umhugsunarverð
áminning um það, hverju hægt j
var að ná neð /ináttusambönd-1
um cg kerfis’’undinni, opinni
’inplýsingastarfsemi, svo ól'k sem
hún var okkar '/igin upplýsinga- j
þiónustu. sem var fiokið bak-;
tjaldamakk.
*T/*.rrOF GÓ9 SAMBÖNÐ
Aðgerðarleysi' var sú ásökun,
sem Moskva gat s'zt af öllu heint
df'-,n ov
erfitt að hu°sa sér nokku’m at-
hafnasamari :■ hennar stöðu. En
samt varð h’'’n tortrvegð r.mám
saman. t uppha'i var það einungis
binn langi t'mi, sem hún hafði
verið erlendis oe hin nánu,
Madame Kollontay, fyrsta rússneska konan og jaínframt sú
fyrsta í heiminum, sem gerð var sendiráðherra. I lok starfsferils
síns í Stokkhólmi var hún höfuðsetin af rússnesku njósnurunum
í sendiráðinu.
persónulegu vináttusambönd sem
hún hafði bundið í Svíþjóð, er
ollu þessari tortryggni. En þegar
hún var vakin, fundust brátt
fleiri ástæður. Að hve miklu
leyti persónuleg sjónarmið höfðu
áhrif á þetta — hið djúpa van-
traust Stalins á öllum vinum
Lenins — get ég ekki um sagt,
en að öllum líkindum hafa þau
einnig átt þátt í þessu.
í skjalasafni rússnesku leyni-
lögreglunnar hafði ég komizt að j
því, að á fyrstu byltingarárunum í
hafði madame Kollontay búið
með liðsíoringja einum háttsett-
um, Dvbenko, yfirmanni hernað-
arumdæmis Leningradborgar, og
átti með honum son. Dybenko
hafði verið tekinn fastur og skot-
inn sem fylgismaður Trotskys j
1936 ásamt öðrum gömlum for-
sprökkum bolsévika.
Stjórnin í Moskvu ótíaðist
nú, að madame Kollontay
væn oiðiii alltof góður Sví-!
þjóðar- os Svíavinur og gerði I
ráðstafanir til að kalla hana
heim, þar sem hægt var að
setja hana undir strangara
Gesíamóítökur madame Kollontays drógu æííð að sér hástéttarfólk. Hér sjást Branting mála-
færslumaður (íil vinstri) og Fredrík Ström á tali við rússneska sendiráðherrann í einu af fjölmörg-
um gestaboðum í rússneska sendiráðinu á stríðsárunum eftir orrustuna um Stalingrad.
eftirlit, en án þess að ráða-
breytnin vekti á nokkurn hátt
óhagstæða eftirtekt í Svíþjóð.
Fyrsta aðgerðin var að gefa út
almenna fyrirskipun um það,
að öll sendiráð erlendis skyldu
segja upp útlendum, fastráðn-
um starfsmönmun og fá rúss-
neska ríkisborgara til að skipa
stöður þeirra í staðinn.
Hinn trúi sænski bílstjóri
madame Kollontays, sem hún
hafði haft mörg ár í þjónustu
sinni, varð að fara. Hann grét,
þegar hann íékk tilkynninguna.
Annar dyggur þjónn, norsk
vinnukona, fékk einnig uppsögn.
Þegar röðin kom að sænska
einkaritaranum hennar og vin-
konu, fór maaame Kohontay hins
vegar í kringum fyrirskipunina
og hélt henni með því að greiða
henni laun úr eigin vasa. Hinum
unga rússneska einkaritara, Lenu
Kondakova, sem send var frá
Moskvu, tók hún meo hæverskri
varkárni. Lena var í rauninni
þjálfaður foringi í rússnesku
leyniþjónustunni og hafði íengið
það hlutverk að hafa umsjón með
einkabréfaviðskiptum madame
Kollontays. Lena fékk ekki tæki-
færi til að gera öllu meira en
hafa umsjón með gestum madame
Kollontays og gefa ckkur skýrsl-
ur um bær glepsur, sem hún gat
náð úr samtölunum.
Næsta skipun, sem við fengum
frá Moskvu, var að útvega afrit
af þeim drögum til endurminn-
inga, sem vitað var, að madame
Kollontay var að skrifa. Viðfangs
efnið fól að vísu ekki í sér neina
raunverulega áhættu, en varnógu
erfitt samt, þar eð Moskva mælti
svo fvrir, að madame Kollontay
mætti ekki fá nokkurt hugboð
um, að við rannsökuðum minnis-
blöð hennar.
PFNINGASKÁPUR
KOLLONTAYS
DÝRK^DTJR TIPP
Að lokum tókst okkur með
aðstcð Lenu og í fjarveru
senJiherrans að dýrka upp
skr'n eitt í íbúð madame
KcIIentays, þar sem hún varð
veitti handrit itt. Minnisblöð-
in re^ndust há svo vioimikil,
að við vorum þrjár nætur að
fara yfir þau og Ijósmynda
hvert um sig. Myndatökuna
annaðist sérfræðingur okkar,
Vassíliev, sem opinberlega
var næiurvörður í sendiráð-
irsu. Moskva lét í ljós mikla
áncogju yíir hinni velheppn-
ugk tilraun okkar.
Á minnisblöðunum hafði
madame Koliontay lýst sorg
sinni og gremju yfir aftöku
Dybenkos cg efasemdum sínum
um það, aö hann hafi raunveru-
lega gecað verið svikari við mál-
stað byltingarinnar.
ALÞJÓHAORDSTÍR BJARGAÐI
MADAME KOLLONTAY
Skömmu síðar var hún kölluð
heim, og Tjernytjev varð eftir-
maður hemiai. Vinkona herinar
og læknir, A.da Nielsson, heimtaði
að fá að fyigja henni, og bæði
hún og sænski einicaritarinn
hennar fengu lanclgönguleyfi.
Moskva hafði aðallega áhuga á
því að fá madame Ko.lontay aft-
ur á rússneskt landssvæði. Við
heimkomuna fékk madame
Kollontay ríkisíbúð, opinber heiS
ursmorki og stöðu sem ráðgjafi
um sænsk málefni. Hnn andaðist
9. marz 1952 og var jarðsett með
heiðursmerkjum ríkisins. Að öll-
um líkinaum hafa bjargað
henni að jafnmiklu leyti vin-
sældir hennar erlendis og sá
ómöguleiki að fá fram nokkrar
sannanir henni til áfellis. Ef hún
hefði verið yngri og minna þekkt
á alpjóðavGttvangi,, hefði hún
líklega verið handtekia eða a. m.
k. flutt í áhrifalausa stöðu, þar
sem hún hefði alveg fallið í
skuggann
Þ'tturinn um eldabusku
madame Kollontays varð sorg-
Jegur eftirieikur.
Anna Ivanovna var feitlagin,
vingjarnleg og blátt áfram ög
ágæt matselja, sem hafði verið
17 ár í þjónustu madame Kollon-
tays, þegar við komum til Sví-
þjóðar. Hún var mur.aðarlaus, en
átti systur í Leningrad, og draum
ur hennar var að fá að koma einu
sinni til Rússlands. Hún hafði
sparað saman a’ilmikla peninga
og ætlaði með tímanum að opna
eigið veitingahús í Stokkhólmi.
MATSFLJAN OSJALFRATT
GRUNTF)
Þar eð hún hafði verið lang-
dvölaxn erlendis, varð hún tor-
tryggð persóna sjálfkrafa, og
við höfðum nákvæmt eftirlit
með henni langan tíraa, Eftir
að madame Kollontay hafði
verið kölíuð heim til Rúss-
laTids, koiiAst NKVD-st* órnin
að þelrri niðarstöðu, að crugg-
ast væri, ao jaínvel Anna
Ivarovna sneri lieim, ) ;r eð
s(jó"iina grunaði, að hún
væri í þjónustu sænsku gagn-
njósnanna og tókst rð fá
;iue Kollontay ti! að
skri i henm ovéí og lofa hcnni
stöðu.
Anna fór, en ég heyrði srinna,
að henni hefði ald.rei verið leyft
að fa s'.öðu hjá madame Kcllon-
tay, heldur varð hún að koma
sér fyrir í Leningrad hjá systur
sinni. Henni hlýtur að hafa
fundizt lífið hart í Rússlandi eft-
ir þau þægindi og það öryggi,
sem hún hafði notið í Svíþjóð.
Það er trúa mín, að hún hafi
aldrei verið gagnnjósnari, held-
ur matseja og ekkert annað.
HUMLEGÁÍIÐEN FUNDAR-
STADUR FYRIR KYRRSETT-
AN SOVÉTERINDREKA
Ábyrgðarmesta hlutverk mitt
utan sendiráðsins, er ég starfaði
sem leynilegur lögreglueftirlits-
maður meðal rússneskra ríkis-
borgar í Svíþjóð, var að vera
tengiliður við erindrekann
„Misja“. Ég hitti Misja einu sinni
í mánuði um þriggja ára skeið,
og cg vissi, að í Mcs.cvu var hann
tali.m afarmikilsverður erindreki
á sínu rviði.
Frh. á bls. 23