Morgunblaðið - 29.06.1957, Side 13

Laugárdagur 2®. júní 1957
MORGUNBLAÐ1Ð
13
Adolf tók Munchen höfuðborg
landsins, og lagði meirihluta þess
undir sig, en kjörfurstinn af Baj-
ern flýði ríki sitt og leitaði á fund
Wallensteins, þótt eigi væru þeir
vinir.
Nú var Ferdinand keisari í
nauðum staddur. Hann var lið-
fár, menn hans höfðu týnt töl-
unni í orustum við Svía; hann
vantaði hershöfðingja, eftir að
Tilly var fallinn; Gústav Adolf
hafði yfirráð á öllu Norður- og
Vestur-Þýzkalandi og eigi var
annað sýnna, en að erfðalönd
keisarans og aðsetursstaður hans,
Vínarborg, væru í hershöndum,
er minnst varði. Hér voru engin
úrræði önnur, en að leita Wallen
steins. Um síðir gaf hann kost á
liðveizlu sinni, en með svo hörð-
um skilmálum, að heita mátti
að keisarinn héldi engu eftir
nema nafninu einu. Að fáum vik-
um liðnum hafði Wallenstein
40.000 manna undir vopnum, og
hið íyrsta, sem hann gerði var að
reka Saxa burt af Böhmen. Þar
næst hélt hánn vestur á Frank-
en, til þess að komast á milli
Gústavs Adolfs og bandamanna
hans á Norður-Þýzkalandi. í
Franken var borg sú, er Nurn-
berg hét: hún var á Suður-Þýzka-
landi, lík því, sem Magdeborg
hafði verið á Norður-Þýzkalandi,
stórauðug, sjálfri sér ráðandi og
vinveitt Gústav Adolf. Þeirri borg
vildi Wallenstein ná á vald sitt
en Gústav var kominn þar fyrir
og þá var Núrnberg borgið. Þar
sátu þeir konungur og Wallen-
stein lengi sumars, konungur í
borginni en Wallenstein utan-
borgar og varð ekki til tíðindi,
þangað til konungi bættist lið
nokkurt vestan frá Rín, en eftir
það réðst hann á Wallenstein;
börðust þeir þar heilan dag, hvor
ugur vann á öðrum, en mannfall-
ið varð mikið. Þar varð Jóhann
Banés sár en Lennart Thorsten-
son handtekinn. Sótt kom upp í
borginni og vistarskortur þrengdi
að? Var þar eigi lengur vært.
Hélt konungur þá liði sínu suður
og austur á leið og stefndi til
Austurríkis. Wallenstein tók sig
upp litlu síðan, og hélt norður á
Saxland, kom Pappenheim þar til
móts við hann' með nokkru liði.
Pappenheim var jafnaldri Gúst-
avs Adolfs og hinn mesti kappi.
Þegar Gústav Adolf frétti aðfarir
þeirra á Saxlandi, bregður hann
við og norður þangað til þess að
bjarga kjörfurstanum og trúar-
bræðrum sínum. Á leiðinni kom
Bernharð hertogi til móts við
konung með sína menn ,og var
þá konungsliðið, sem þar var
saman komið um 18.000 manna.
Wallenstein bjóst eigi við komu
Svíakonungs að svo stöddu, og
sendi Pappenheim með nokkuð
af liðinu vestur á sveitir. Þess-
vegna réð Gústav Adolf það af,
að koma Wallenstein á óvart, þar
sem hann sat við Lútzen, og held
ur liðfár; en færð var ill og yfir
torfærur að fara: seinkaði það
evo ferðinni fyrir konungi, að
Wallenstein komu njósnir, og
fékk hann safnað liði sínu og
haft viðbúnað og gert Pappen-
heim orð að koma sem fyrst.
Að morgni 6. nóv. 1632 var
þoka svo mikil, að eigi var víg-
ljóst. Undir hádegi létti af þok-
unni og þá þegar tókst orustan.
Konungsliðinu var skipað á líkan
hátt og verið hafði við Leipzig.
Konungur var sjálfur fyrir
hægra fylkingararmi, Bernharð
hertogi fyrir hinum vinstri, en
Nils Brahe fyrir fylkingarbrjósti
Á bak við þessar fremri fylking-
ar, stóðu hinar aftari og nokk-
urt bil á milli. Kniephausen hers-
höfðingi, þjóðverskur maður,
ítýrði öllum hinum aftari her-
sveitum. Á sama hátt hafði Wall-
enstein skipað liði sinu. Fyrir
framan hann lá þjóðvegur aust-
ur í landi og djúpir og breiðir
skurðir báðu megin við veginn:
skurðirnir voru þurrir og lét
Wallenstein skotmenn standa þar
niðri til þess að skjóta á Svía, ef
þeir vildu þar yfir fara; urðu
Svíar þannig að sækja yfir marga
elda. Þegar í fyrsta áhlaupi fékk
Nils Brahe með nokkrar sveitir afl til þess, að fjölda riddara
fótgönguliðs komizt yfir skurð- bar þar að, og spurði einn þeirra,
inn og tekið fallbyssur þær, er
þar voru fyrir, en riddaraliðinu
sænska gekk miður; skurðirnir
voru breiðir og skothríðin ógur-
ieg. Voru því hestarnir tregir til
framgöngu. Wallenstein lét ridd-
aralið koma sínum mönnum til
hjálpar og rétti við bardagann.
Konungur var kominn yfir skurð
ina, er hann fékk séð, að fylk-
ingarbrjóst sinna manna hopaði
fyrir Wallenstein. Keyrir þá
konungur hestinn sporum og ríð
ur þangað og gátu fáir fylgt hon-
um. í því seig þoka yfir vígvöll-
inn og sá konungur eigi glöggt,
hvað hann fór, fyrr en hann rak
sig á riddarasveitir Wallensteins.
í þeirri svipan fær hestur kon-
ungs skot gegnum, hálsinn, og
jafnskjótt kemur annað á konung
sjálfan og brýtur vinstri hand-
legginn: vildi konungur þá ríða
burt af vígvellinum, því að hann
ómæddi blóðrás, en í því bili fékk
hann skot í hrygginn og féll af
hestinum. Voru nú þeir, sem með
honum voru, flúnir eða fallnir,
nema einn ungur sveinn, þjóð-
verskur, Leubelfing að nafni:
hann var einn eftir hjá konungi,
er þetta gerðist, og hefir sagt svo
frá, að þegar konungur féll af
hestinum, hljóp hinn ungi maður
af baki og bauð honum sinn hest,
að konungur rétti báðar hendur
í móti Leubelfing, er reyndi að
setja konunginn á bak, en skorti
hver hinn særði maður var, að
sveinninn vildi eigi segja til
nafnsins, en konungur sagði það
sjálfur, og þá fékk hann banaskot
hríð. Pappenheim varð fyrir
tveim skotum og missti lífið. Við
komu Pappenheims fékk Wallen-
stein stöðvað herinn og fylkt lið-
inu: tókst nú af nýju hin grimm-
asta orrusta. Wallensteins menn
gegnum höfuðuð. Leubelfing dó náðu aftur fallbyssum sínum.
nokkrum dögum síðar af sárum.
Það var komið undir miðdegi,
er konungur féll, og barst sú
fregn þegar til Bernharðs her-
toga, en hann sagði Kniephausen.
Er mælt að Kniephausen hafi
viljan halda undan og sagt, að
hann skyldi ábyrgjast hernum
undankomu, enda var Kniep-
hausen dugandi maður, en Bern-
harð hafði svarað, að hér væri.
eigi um slíkt að ræða, heldur
um hefnd, sigur eða dauða. Tók
Bernharð samstundis yfirher-
stjórnina sér í hönd, og skipar
fyrir til nýrrar atlögu. Herinn
vissi nú, að konungur mundi
fallinn vera, eður handtekinn;
harmur og reiði fyllti hvers
manns brjóst. Gjörðu Svíar nú
svo harða atlögu að óvinum sín-
um, að ekki stóðst fyrir, fallbyss-
ur voru teknar, riddarar flýðu,
púðurvagnar flugu í loft upp,
herinn riðlaðist í höndum Wall-
ensteins, Svíar höfðu því nær
unnið sigur. Þá þeysti Pappen-
heim og riddaralið hans fram á
vígvöllinn. „Hvar er Svíakon
ungur?“, sagði hann, og réð á
hægri fylkingararm Svía, en þar
var Þorsteinn stálhanzki fyrir og
hans lið, og svöruðu með skot-
Nils Brahe. féll og margir af
höfðingjum Svía. Hinar fremri
fylkingar hopuðu á hæl til hinna
aftari, en fengu þar fótfestu, því
að þar stóð Kniephausen fyrir
sem hamraveggur. Bernharð varð
glaður við, er hann sá Kniep-
hausen og allt hans lið standa
föstum fótum, þar sem hann bjóst
við, að það væri allt á flótta snú-
ið. Litlu fyrir sólarlag birti aft-
ur upp þokunni, og er Bernharð
hafði litið yfir vígvöllinn, eggj-
aði hann liðið til nýrrar fram-
göngu og sótti þá fram allur
Svíaherinn. Við því áhlaupi
máttu Wallensteins menn eigi og
snerust á flótta og létu myrkrið
geyma sxn. Þannig endaði orr-
ustan við Lútzen, er staðið hafði
allt að 9 stundum. Tíu þúsundir
manna lágu fallnar á vígvellinum
og þar fundu menn lík Gústavs
Adolfs; hafði han verið særður
9 sárum, og öllu verið rænt, er
hann á sér bar. Svíar unnu hér
að vísu mikinn sigur, en engan
eins dýrt keyptan og þennan. Lík
konungs var flutt til Stokkhólms,
og hvílir þar í Riddarahólms-
kirkju, eins og hann hafði sjálf-
ur fyrir sagt áður en hann fór að
heiman.
Hreinskilin bók
FJÓRIR ÁRATUGIR er svo lang- hans er hún kom út fyrir jólin í
ur tími að á honum vaxa upp tvær
kynslóðir. En um það bil sá tími
er nú liðinn síðan Þorfinnur
Kristjánsson kvaddi ættjörð sína
og tók sér bólfestu í framandi
landi. Það eru því að vonum ekki
nema við gömlu mennirnir sem
munum hann í hóp prentaranna
í ísafoldarprentsmiðju og ekki
nema elztu Reykvikingar sem
minnast hans á meðal lítilla
drengja á uppvaxtarárum hans.
Óbrúaða sundið er orðið breitt og
því má ætla að færrum hafi leik-
ið hugur á að lesa minningabók
SKÁK
IN N A N skamms hefst hér í
Reykjavík fyrsta alþjáðlega skák
mótið, sem fslendingar halda, en
það er Alþjóðaskákþing stúdenta
1957. Hingað koma margir af
snjöllustu skákmönnum heimsins
bæði sem þátttakendur og að-
stoðarmenn. Þetta er skákvið-
burður sem allir, er skákíþrótt-
inni unna, verða að gefa sér tima
til að fylgjast með. En nóg um
það að sinni.
í Dublin var að ljúka svæða-
keppni með sigri L. Pachmans
14% (17) 2—3. S. Gligorxce og
Benkö 13. Þeir fá rétt til þátt-
töku í Kandidatakeppninni að
ári. Svæðakeppninni í Sofia lauk
með sigri dr. Filips 9V2. 2—4.
Neikirk, Matanovic og Sliva 8Vz.
Hollendingar töpuðu fyrir Þjóð
verjum í landskeppni 8:12.
Skákin, sem hér fer á eftir er
tefld af tveim sovézkum meistur-
um, og tekst hinum gamla, og
þrautþjálfaða Mikenas að leggja
andstæðing sinn að velli í
skemmtilegri fórnarskák.
Teflt í U.S.S.R. 1947.
Hvítt: Mikenas. Svart: Bannik
Karo-kann
1. e4 c6
(Þessari vörn er yfirleitt lítið
beitt á skákmótum nú til dags.
Einnig er hægt að leika 1. e4, d5
og á þann hátt komast í ofan-
greint afbrigði).
2. d4 d5
3. e5 ......
(Hér velja menn oftar 3. Rc3,
eða exd5 en Mikenas beitir gjarn
an sjaldgæfum afbrigðum/ og
jafnvel óhagstæðum).
S.... Bf5
4. Re2 ....
(Slæmt væri 4. g4, vegna Bd7.
Ekki 4......Bg6 því þá leikur
hvítur 5. e6!?, fxe6. 6.Bd3, Bxd3.
7. Dxd3 með allgóðum sóknar-
tækifærum)
4............... eG
5. Rf4 h6
(Betra var 5.....c5. Ef þá 6.
g4, Be4! 7. f3, Dh4f).
6. c3 e5
7. dxc5 ....
(Nákvæmara var 7. Bd3).
7.
Rc6
(Hér gat svartur hrifsað til sín
frumkvæðið með 7....Dc7! t.d.
8. Bb5f, Rc6. 9. O-O, Bxc5. 10.
De2, Re7).
8. Bd3! Dc7
(Ekki gat svartur leikið hér 8. ..
Rxe5 vegna 9. Bxf5 exf5 10. Rxd5,
Bxc5. 11. Bf4, Bd6. 12.0-0, Re7.
13.Hel, R5g6. 14. Rf6f, gxf6. 15.
Bxd6, O-O. 16. Bxe7, Dxdl. 17.
Hxdl, Rxe7. 18. Rd2 og hvítur
hefur yfirburðastóðu).
9. O-O! ....
(Auðvitað ekki 9. Bxf5, vegna
Dj?e5f. 10. De2, Dxf5. En ef
svartur leikur núna 9.Dxe5,
þá 10. Hel, Df6. 11. Rxd5 T.d.
9..... Bxd3. 10. Rxd3, Rxe5.
11. Bf4, f6 (þvingað). 12. Bxe5,
fxe5. 13. Dh5f).
9............. Be4
10. Rbd2 g5(?)
(Betri varnarmöguleika gaf 10.
.... Dxe5).
11. Bxe4, dxe4
(Eftir 11.... gxf4. 12. Bc2,
Rxe5. 13. Rf3! virðist hvítur
hafa yfirhöndina vegna hraðari
liösskipunar).
12. Rh5 ....
ABCDEFGH
(í staðinn fyrir 12. Rh5 kom til
greina 12. Rxe4, gxf4. (Ekki
Dxe5 vegna 13. Hel!) 13. Rd6f,
Bxd6, 14. cxd6, Da5. 15. Bxf4,
O-O-O. 16. De2).
12............. Dxe5
13. Rc4! Dxc5
14. De2 ....
(Hvítur hótar nú 15. Be3, De7,
16. b4 síðan Bc5, t.d. 14. ..
Re5, 15. Rxe5, Dxe5. 16. f4!).
14.... g4
15. Rg3 f5
(Öruggara var 15.... Re5!).
16. Hdl!
(Sterkara en 16. b4, De7. 17. b5
Rd8. 18. Ba3, Df7. Hvítur hótar
17. b4, De7, 18. Rd6f).
16.......... Re5?
(Hér fór síðasti möguleikinn til
björgunar 16...b5! 17. Ra3,
a6, 18. Be3, De5! 19. Rh5, Hh7,
20. Bf4, Dc5).
17. Rxe5 Dxe5
18. Dc4! ....
(Hótar 19. Bf4, Dxf4. 20. Dxe6r
og Rxf5).
18........... Re7
19. Rh5 ....
ABCDEFGH
m........... jkw
áB H |§f É §tf
A B C D E F G H
(Skemmtilegur möguleiki var
Bf4!, Dxf4. 20. Dxe6, Dg5.
Hd5, Dg6. 22. Dd7f, Kf7.
Hxf5f, Kg8. 24. Hf4, h5.
Rxe4).
19 Í4
20. Rxf4 Kfl
21. Be3 b5
22. De2 Df5
23. Hd2 Bg7
24. Hadl a6
25. g3 Be5
26. Hd7 Kf6
27. Rg2! ....
(Hvitur hyggst nú þrengja
svörtu drottningunni).
27 Rd5
28. Rh4 Dh5
29. Bcl De8
30. Hdlxd5! ! exd5
31. Dxg4 og svartur gaf.
25.
að
Ingi R. Jóh.
vetur en raun hefði á orðið ef
sundið hefði verið mjórra. Afchug-
ull maður, sem allvel mun vita
um söluna, sagði mér að hún
mundi hafa orðið þolanleg, en þó
minni en bókin átti skilið. En um
bókina mundi ég segja að hún
hefði átt skilið að vera nú uppseld.
Hvers vegna? mun lesarinn
spyrja. Fyrst og fremst sökum
þess- að hún gefur margan þann
fróðleik, sem hvergi er á öðrum
stað að finna í prentuðum heim-
ildum, en er þess maklegur að
geymast. I öðru lagi fyrir það, hve
óvenjulega hreinskilin hún er og
opinská. 1 þriðja lagi fyrir það,
að bersýnilega leitast höfundurinn
við að segja ávállt sannleikann,
um hvern sem hann ræðir og um
hvað sem hann ræðir. Og að lok-
um fyrir það, að frásögnin er ná-
lega aldrei þreytandi. Eini kaflinn,
sem komst nálægt því, að vera
það, er frásögnin um togstreituna
og óheilindin innan íslenzku félag-
anna í Kaupmamiahöfn. En er það
þá ekki réttmætt að fylgja gamla
boðorðinu um aö segja hverja sögu
eins og hún gengur, og líka hitt,
að lofa þjóðareinkennum okkar,
illum sem góðum, að koma fram
í dagsljósið? Sá sem ekki vill
hræsna, segir jú við þeirri spurn-
ingu.
Eitt er víst: Ef Þorfinnur hlífir
á stundum ekki náunganum við
því, að láta Ijósið falla á hinar
veikari hliðar hans, þá hlífir hann
þó miklu síður sjálfum sér við
hinu sama. Og það er miklu fá-
tíðara um höfunda. Það er engu
líkara en að þarna sé kominn
James Boswell eða Símon Dala-
skáld. En nú þykir orðið að hvor-
ugum þeirra skömm.
Bók sína —1 sem ekki er neitt
smásmíði, á fimmta hundrað síð-
ur auk fjölda mynda — nefnir
Þorfinnur í útlegð. Það er varla
nema að hálfu leyti rétt, því hann
segir svo margt og mikið af fólki,
venjum og atburðum hér heima.
Sérstaka þætti ritar hann um all
marga menn sem hann hefir kynzt
j á lífsleiðinni, þar á meðal Björn
Jónsson, Svein Björnsson, Svein-
björn Sveinbjörnsson, Boga Mel-
steð, Þorvald Thoroddsen, og
marga sem ég þekkti aldrei. Þess-
ar mannlýsingar virðast mér sann
gjarnar og þær sýna glöggan
skilning. Ég sakna þess hve lítið
hann segir af þeim góða manni
Ólafi Björnssyni, sem honum hlýt
ur þó að hafa þótt vænt um, og í
honum átti hann góðan vin.
Um eitt skeið vann ég undir
sama þaki og Þorfinnur Kristjáns-
son, en þó við önnur störf. Ekki
urðu kynnin mikil, en nóg til þess,
að í þann hálfan fimmta áratug
sem liðinn er síðan leiðirnar
skildu, hefir mér ávallt verið hlýtt
til hans. Ég þekkti hann að engu
nema góðu. Hann vildi í öllu
koma fram til góðs og hann hik-
aði víst aldrei við að sýna þá
vináttu, er sagði til vamms. En
það- er bezta vináttan. Og hvað
sem líður sölr á bók hans, er ég
sannfærður um eitt: sannfærður
um, að svo lengi sem hún er les-
in, verða þeir menn til sem
hugsa hlýtt til Þorfinns Krist-
jánssonar.
Þeim árangri tekst ekki öllum
að ná með bókum sínum.
Gráskeggur.