Morgunblaðið - 23.09.1958, Blaðsíða 8

8
MORCT NfíL 4fílB
Þriðjudagur 23. sept. 1958
Próf. Halldór Hermannsson
DR. • HALLDÓR Hermannsson
fyrrum bókavörður Fiskesafns
og prófessor i norrænum málum
við Cornell háskóla í borginni
íþöku í New York lézt á sjúkra-
húsi þar í bæ, hinn 28. ágúst sl.
á áttugasta og fyrsta aldursári.
Hann var fæddur 6. jan., 1878,
sonur Hermanns (Hermanníusar)
Johnson sýslumanns. Er ætt hans
mjög kunn hérlendis. En sjálfur
var Halldór Hermannsson ein-
hver víðkunnasti íslendingur er-
lendis á þessari öld, því að rit
hans um islenzka bókfræði, bók-
menntir og sögu og útgáfur hans
á íslenzkum ritum handa útlend-
um mönnum hafa þegar haldið
nafni hans á lofti meðal mennt-
aðra manna um allan heim ■—
þeirra er láta sig ísland varða —
í meira en fimmtíu ár.
Halldór Hermannsson hafði ný-
byrjað laganám í Kaupmanna-
höfn 1899, er hann gekk í þjón-
ustu Willard Fiske, amerísks
prófessors og bókasafnara. Fiske
var þá sem óðast að koma sér upp
íslenzku bókasafni, er skyldi hafa
að geyma allar prentaðar íslenzk-
ar bækur frá fyrstu tíð og allar
þær erlendar bækur er varpa
mættu ljósi á íslenzk efni. Vahn
Halldór hjá Fiske næstu árin við
bókasöfnun og bókaskráningu og
dvaldj þá stundum í Flórenz, þar
sem Fiske hafði aðsetur. 1904
deyr Fiske, en hafði áður arfieitt
Cornell háskóla að meginhluta
bókasafns síns, íslenzkum og ít-
ölskum bókum. Var Halldór ráð-
inn bókavörður hinnar íslenzku
deildar safnsins og fór hann vest-
ur um haf til íþöku um vorið
1905. Auk bókavarðarstarfsins
skyldi hann kenna íslenzku og
önnur norræn mál við háskólann,
* þó að eigi hlyti hann prófessors-
stöðu fyrr en allmörgum árum
síðar. Fiskesafn óx nú jafnt og
þétt undir handleiðslu Halldórs
og lætur býsna nærri, að þar
megi nú finna allar íslenzkar
bækur, sem komið hafa út til
þessa dags og þorra erlendra
bóka, sem ísland varða. Smám
saman gaf Halldór út bókaskrá
safnsins, ailt til 1941 (aðaiskráin
1914 og tveir viðaukar seinna).
Er þessi skrá aðalheimild vor í
íslenzkri bókfræði. Ennfremur
gaf hann út í nærfellt fjöritíu
ár frá 1988 ársritið .Islandica á
vegum safnsins og reit mest af
því sjálfur. Hér verður ekki
reynt í þessum stuttu minningar-
orðum að gera yfirlit um ritverk
Halldórs eða lýsa Fiskesafni, því
að ég vonast eftir að fá betra tóm
til þess bráðlega. Mig langaði að-
eins til að fara nokkrum orðum
um Haildór eins og ég þekkti
hann bæði af viðkynningu og frá-
sögnum gamalla vina hans í
íþöku. Kynni mín af Halldóri
voru náin um skeið á efri árum
hans og ég met fáa menn jafn-
mikils, þá sem ég hefi kynnzt.
Þess vegna myndi ég illa launa
góða vináttu hans og margar vel-
gjörðir ef ég freistaðist til að bera
á hann oflof vísvitandi, Halldór
tortryggði lof, meðan hann lifði.
Vafalítið hefir honum „þótt lofið
gott“, eins og flestum mönnum,
en hann var bæði of stórlátur og
of raunsær til þess að finna ekki
skemmdarbragð oflofsins í flest-
um lofræðum. Þess konar stór-
læti og raunsæi voru aðalsmark
hans. Hann leit stórt á sig og
verk sín, þó að honum væri sjálf-
hælni fjarri skapi. Á hinn bóginn
var hann fús að ræða ágalla þá,
sem hann þóttist finna á verkum
sínum og gerði það af fullkomnu
lítillæti og óvílsemi. Og eftirmæli
sagði Halldór að ættu að segja
bæði kost og löst á mönnum og
sýndi þá skoðun í verki, ef hann
skrifaði eftir látna menn. Rit
Halldórs sjálfs eru að vísu óbrot—
gjarn minnisvarði um hann og
bera svip hans, jafnvel þau sem
þurrust eru að efni til eins og
bókaskrárnar, en það er lítíll
greiði við flesta menn, sem skilja
þegar bezt lætur lítið annað eftir
en einhverja minningu um per-
sónuleika, sem var ekki alveg
eins og annarra, að freista að má
út svip þeirra með óhóflegum og
ópersónulegum lofsyrðum. Ég
færi þetta í tal meðal annars, af
því að það getur minnt á, hve
glöggt auga Halldór sjálfur hafði
fyrir sérkennum manna, Hann
var gamansamur og háðskur og
sá fljótt það sem skoplegt var. En
hvort sem var í gamni eða alvöru,
var honum ákaflega lagið að
benda með fáum orðum á eitt-
hvað eftirminnilegt við menn.
Hann gat verið dómharður og
hann hafði ýmsa áberandi for-
dóma, en hann auðkenndi allt
sem hann sá í fari manna eða
verkum þeirra, í stað þess að
drepa því á dreif. Hann var ákaf-
lega skarpskyggn maður og hafði
ljósar og ákveðnar skoðanir á
flestu því, sem hann lét sig varða.
Hann var líka skapheitur maður,
og ljúfmannlegur og nærgætinn,
þar sem hann tók því. Hitt er svo
jafnsatt, að skarpskyggni hatis
takmarkaðist af því hve hún var
persónuleg, hún vár ekki í því
fólgin, að hann ætti svo ýkja
auðvelt fheð að setja sig inn í
sjónarmið og háttu annarra. Til
þess var persónuleiki hans of ó-
bilgjarn og of einmana. Og ókunn
ugum þótti hann nokkuð mikill
stórbokki.
Ég hitti Halldór Hermannsson
fyrst 1948 (ég var þá ráðinn bóka
vörður við Fiskesafn), þegar
hann var fyrir löngu orðinn eins
konar þjóðsagnahetja við háskól-
anri. Hann var þá að láta af störf-
um að fullu (prófessorembætti
hafði hann látið af 1942 65 ára,
eins og venja er til) og hafði
sóttu fræði þá var hitt alltaf
þægileg uppörvun að frétta, að
til væri prófessor í Cornell, sem
kveikti sér í vindli í kennslu-
stund, þegar honum sýndist, þvert
ofan í reglur háskólans.
Yfirvöldum háskólans hefir
víst aldrei dottið í hug að segja
Halldóri Hermannssyni fyrir
verkum, enda kom fljótt í ljós,
hvílkur afkastamaður hann var
legast í íslenzkri sögu og menn-
ingu. Þess vegna leyndist í ævi-
ferli hans neisti af harmsögu, en
einungis neisti, því að þessar efa-
semdir fengu aldrei lamað vitja
hans eða starfsþrek. Og því að
eins minni ég á þetta, að mér
er til efs, að menn geti gert sér
verðuga grein fyrir því, hve heil-
steyptur skapgerðarmaður Hali-
dór Hermannsson var, nema að
skilja þessa þrekraun.
Og víst var Halldór mikill ham
ingjumaður, af því að hann var
við fræðistörf. Þegar hann hafði J svo einstaklega fær um að vera
lokið hinni miklu bókaskrá Fiske sjálfráður. Það átti vel við skap
safns 1914, sagði þáverandi rektor. ^ans að vera konungur í ríki sínu
honum, að hann skyldi framvegis ' v*® Fiskesafn. Hann var hraust-
sjálfur ráða starfstíma sínum og. menni, skjótvirkur og ótvíráður,
j þar sem hann gekk að verki, og
vann í skorpum. Hann varð mjög
fljótt góður höfundur á enska
tungu og hefir snemma valið sér
fyrirmyndir, sem hentuðu hon-
um, því að stíll hans hélzt mjög
lítið breyttur frá fyrstu ritum
hans til hinna síðustu. Hann hefir
áreiðanlega lesið Addison og
Steele sér til góðs. Swift hafði
hann miklar mætur á og Hazlitt
ög má vel sjá merki þessa í stíl
hans. En þetta var fyrst og fremst
stíll hans sjálfs og lýsir honum
vel. Það var karlmannlegur stíll
eins og Snæbjörn Jónsson segir
réttilega í eítirmælum: afdráttar-
laus, jafn, rökfastur, hégómalaus
og oft háðskur. Ekki er trútt um,
að sumum finnist nokkur stór-
bokkasvipur yfir ýmsu því, sem
hann skrifaði hvort heldur var á
ensku eða íslenzku. Hugaróra eða
langsóttar getgátur um fræðileg
efni þoldi hann mjög illa og gat
þá verið miskunnarlaus, svo sem
þegar hann átti í höggi við al-
þýðlegar kenningar eða falska
fræðimennsku í sambandi við
Vínlandsferðirnar. Á hinn bóginn
var honum eðlilegt að viðurkenna
þegar þeir veittu honum próf- [ hiklaust það sem honum þótti vel
! i
Próf. Halldór Herrnannsson
fjarvistarleyfum. Og forráða-
menn háskólans sýndu i verki,
hve mikils þeir mátu Halldór,
gegnt embætti við Cornell einr.a essorsembætti 1920 og fengu hon- Sert og fann, að var unnið af
lengst þálifandi manna. íþaka er
lítill háskólabær og stúdentum og
nýjum prófessorum varð jafnan
starsýnt á hinn kempulega aldr-
aða prófessor, þegar hann gekk
um háskólagarðinn og lék for-
vitni á að heyra um hann. Hann
var þá farinn að finna mikið til
liðagiktar, sem átti eftir að gera
hann farlama síðustu fjögur árin,
sem hann lifði, en hann barsig vel
og það sópaði hvarvetna að hon-
um. Margt hafði þá breytzt við
háskólann frá því Halldór kom
þangað í byrjun aldarinnar, eigi
síður en annars staðar í veröld-
inni, en einkum þó á stríðsárun-
um síðari og eftir stríðið. Skólinn
hafði stækkað mjög mikið,
kennsluhættir breytzt og bók-
menntir, mál og saga orðið að
hliðra til fyrir raunvísindagrein-
um. Norrænudeildin hafði venð
lögð niður, þegar Halldór lét af
prófessorsembætti, þó að hann
kenndi eftir það nokkuð í auKa-
tímum En það sýnir æðruieysi
Halldórs, og raunsæi og frjáis-
lyndi, að hann leit svo á, að þetta
væri ekki nema eðlileg þróun, að
minnsta kosti um hríð, vegna
nýrra uppgötvana og mikillar út-
þennslu í ýmsum vísindagrein-
um
Mér varð bráðlega ljóst, að
Halldór Hermannsson var ekki
einungis stórbrotinn fulltrúi
fornrar íslenzkrar menntastéttar,
sem sótti menntun sína til Kaup-
mannahafnar og ól þar aldur smn
að nokkru eða öllu leyti síðan,
heldur var hann líka einn hinn
síðasti fulltrúi gamallar hefðar
við Cornell, hann og fáeinir
gamlir vinir hans minntu hina
yngri menn á þá daga, þegar
veldi hinna húmanistísku greina
var meira og prófessorar voru
sjálfráðari, óbilgjarnari og rrieiri
einstaklingshyggjumenn en nú
gerðist. Það var eitthvað í fasi
Halldórs og svip, sem minnti á
fyrri og betri eða að minnsta
kosti rómantískari tíma, og vakti
forvitni og eftirsjá. Og þó að
óreyndum nýsveinum kynni að
standa beygur af hinum dular-
fulla Fiskesafni og öllum þeim
ritum, sem bókavörðurinn var
sagður hafa skrifað um þau lang-
um til umráða sérstaka skandma- ^ heilum hug en ekki af vanþekk-
víska deild. Hins vegar er vist, að ing° eða yfirlæti. Háð hans sveið
Haildór fann til þess, að hann, mönnum þó að það væri oftast
nyti meiri virðingar en raun- | temprað kímni. Hann beitti því
verulegs skilnings heimafyrir við stundum skemmtilega, þegar
Cornell. Starfsbræður hans í.
hann skrifaði
öðrum greinum gengu þess auð- j eíni í íslenzk
um samtíðarmál-
blöð eða tímarit.
-i
vitað ekki duldir, að hann var að
vinna merkilegt starf og kunnu
að meta mannkosti hans, en fáir
eða engir þeirra vissu það mikið
í fræðum hans, að hann gæti rætt
þau að gagni við þá eða borið
undir þá viðfangsefni sín Hann
gat aftur á móti miðlað ýmsum
af þekkingu sínni í öðrum efnum, •
því að hann var mjöð fróður, t. a. j
m. í sögu og mannfræði, enskum !
og norrænum bókmenntum. j
Hann hafði sérstakt yndi af ensk-
um átjándu aldar bókmenntum,
og var það að líkum, að honum
geðjaðist rationalismi þeirra. Próf
essor nokkur í enskudeild sagði
einu sinni við mig: ,,Það eru ekki
að verða eftir neinir almennilega
menntaðir menn hér, nema Hall-
dór. Hitt eru allt saman sérfræð
ingar.“ Almenn þekking Halldórs ■
gerði honum auðvitað lífið á-
nægjulegra í akademískum félags
skap, en hann var einmana í ser-
grein sinni, Að sumu leyti var það
skaplyndi hans að kenna, því að
hann þoldi illa hvers konar háif- '
kunnáttu og kák, gerði sér lítið
far um að örva viðleitni þeirra,1
sem honum fannst skorta alvöru ‘
og hætti til að vantreysta áhuga
þeirra, sem ekki leituðu beinlínis
eftir sérþekkingu í ísletizkum
fræðum. Einmitt vegna þessa
bera hin miklu ritstörf hans enn-
þá merkilegra vitni en eila væri
um karlmennsku hans og vilja-
þrek. Hann lét áhuga sinn aldrei
dofna og slakaði aldrei á kröfum
til sjálfs sín, og þó að hann væri
sjálfráður freistaðist hann aldrei
til að dreifa kröftum sínum.
Ævistarf Halldórs Hermanns-
sonar var að miklu leyti í því
fólgið að fræða erlenda menn um
íslenzka menningu á einni af
höfuðtungum þjóðanna, en þó
virtist hann aldrei hafa verið
fyllilega sannfærður um að tak-
ast mætti að kenna öðrum þjóð-
um að meta að verðleikum það
sem mikilsverðast er og einkenni
Ættjarðarást hans stóð djúpum
rótum, eins og flestra íslendinga,
sem ala aldur sinn erlendis. Flest
um mönnum er svo farið, að þeir
fyllast móði, ef þeir eiga að
minnast á ættjörðina opinberlega,
þó að þeir séu sem betur fer ekki
alltaf að fleipra um ættjarðarást
í daglegu tali og geti þá haft
býsna margt út á land og þjóð
að setja. En Halldór var svo
skapi farinn, að honum var ó-
hægt um málskrúð, yfirlýsingar
eða tilfinningasemi, þegar hann
minntist á land sitt og þjóð opin-
berlega. Honum var tamara að
vanda um við landa sína, en þeir
þykktust við.
Að afloknu verki vildi Halldór
gera sér glaðan dag. Hann kunni
vel tilbreytni og ferðaðist mikið.
Til Evrópu fór hann oft á sumrin,
einkum um miðbik ævinnar, og
kom þá nokkrum sinnum heim
til Islands. Um Bandaríkin og
Kanada ferðaðist har,n líka, en
oft lét hann sér nægja að fara
ekki nema dagleiðina frá íþöku
til New York. Stórborgarlíf átti
vel við hann, hann sótti leikhús
og skemmtistaði og hélt sig vel
í klæðaburði, mat og drykk. Ég
minnist þess, að það kom fyrir,
að menn, sem heimsóttu hann í
fyrsta sinni, gátu ekki leynt undr
un sinni, að þessi frægj bóka-
maður skyldi ekki vera grúskara
legri, heldur veraldarmaður að
lífsskoðun og hátterni. Hann
hafði stundum við orð að flytja
til New York og setjast þar að
síðustu árin, þó að ekki yrði af
því. Til íslands langaði hann. en
hann treystist ekki til að fara
frá læknum sínum vestra, sem
höfðu stundað hann í giktveiki
hans. Auk þess var hann efins
um að sér tækist í elli sinni að
venjast hinu nýja íslandi tuttug-
ustu aldarinnar. Hann hafði að
vísu fylgzt betur með því, sem
gerðist á íslandi undanfarin 50
ár en flestir heimamenn og hafði
til þess hin beztu skilyrði, en
hann hafði ekki dvalizt langdvöl-
um þar síðan 1898. ísland Hall-
dórs að því leyti sem ættjöi-ðin
var honum eins og öðrum einka-
mál, var ísland nítjándu aldar,
enda þótt hann væri alltof raun-
sær til að láta sér koma til hugar
að það hefði verið betra land en
ísland nútímans.
Kristján Karlsson.
Verzlunarstarf
Stúlka óskast til verzlunarstarfa hálfan dáginn,
nú þegar eða 1. okt., í verzl. Hellas. Umsóknir með
upplýsingum um aldur, menntun og fyrri störf
(mynd æskileg) sendist Morgunbl. í dag eða á morg-
un, merktar: „Hellas — 7736“.
Hús fyrir fél&gsstarfssemi
óskast keypt
Húshluti kemur einnig til greina, þó ekki minni en
100 ferm. hæð.
Upplýsingar á skrifstofunni.
Einar Sigurðsson
Ingólfsstræti 4 — Sími 16767
íbúðir fii sölu
í húsi við Álfheima höfum við nú til sölu góðar 2ja, 3ja
og 5 herbergja íbúðir. íbúðirnar eru seldar uppsteyptar
með miðstöðvarlögn, húsið múrhúðað að utan, sameig-
inlegt inni í húsinu múrhúðað. Tvær stórar íbúðir eru að
verða tilbúnar undir málningu. I húsinu er húsvarðaríbúð.
Sanngjarnt verð. Ath. 2ja herbergja íbúðirnar eru m.a.
rúmgóðar og hentugar einstaklinga íbúðir.
Fasteigna & Verðbréfasalan,
(Lárus Jóhannesson, hri.)
Suðurgötu 4 — Símar: 13294 og 14314.