Morgunblaðið - 22.04.1959, Blaðsíða 10

10
MORGIJTSBLAÐIÐ
Miðvikudagur 22. apríl 1959
— Kjördæmamálid
Framh. af bls. 1.
Jcoma saman til fundar, jafn-
skjótt og einhver einn nefndar-
maður óskaði. Sú ósk hefur ekki
Iborizt til þessa dags. Samkomu-
lagið um, að nefndin skyldi
hætta störfum, var staðfest af
Steingrími Steinþórssyni, þáver-
[ andi forsætisráðherra, með því
að hann tilnefndi engan mann í
stað Ólafs prófessors Jóhannes-
sonar, sem sagði sig úr nefnd-
inni um áramótin 1952 og 1953.
Þetta var síðan enn viðurkennt
við stjórnarmyndun Hermanns
Jónassonar í júlí 1956, þegar
stuðningsflokkar hennar ákváðu,
að þeir skyldu reyna að leysa
málið með samningum sín á
milli.
Kosningaaðferðin eina
ágreiningsatriðið
Kjördæmamálið er því þaul-
rætt í stjórnmálaflokkunum og á
milli þeirra. Fulltrúar allra nú-
verandi þingflokka hafa árum
saman reynt að ná samkomulagi
sín á milli, og síðan ýmist milli
tveggja eða þriggja þeirra inn-
byrðis, en aldrei tekizt fyrr en '
nú. Það er fyrst eftir að Sjálf-
stæðisflokkur, Alþýðuflokkur og
Alþýðubandalag hófu samninga
sín á milli án þátttöku Fram-
sóknarflokksins, sem samkomu-
lag fékkst.
Ágreiningsatriðin milli þeirra
þriggja og Framsóknarflokksins
eru þó nú orðirí mun færri en
fyrir skemmstu var. Nú er ekki
lengur deilt um fjölda þing-
manna, nauðsyn uppbótarsæta né
fjölda þingmanna í fjórðungi
hverjum. Breytingartillögur þær,
sem fulltrúar Framsóknarflokks-
ins í nefndinni lögðu þar fram,
sýna, að nú er Framsóknarflokk-
urinn — að vísu gagnstætt því,
sem flokksþing hans samþykkti
fyrir skemmstu — sammála hin-
um flokkunum í öllum þessum
atriðum, að undanteknu því, að
hann vill hafa einum þingmanni
fleira í Austfirðingafjórðungi og
lækka fjölda uppbótarþing-
manna sem því svarar. Hið eina
ágreiningsatriði, sem eftir stend-
ur að þessu frátöldu, er því, með
hverjum hætti þingmenn, aðrir
en uppbótarmenn, skuli kosnir.
Hlutfallskosningar
reynast betur hjá hinum
minni þjóðum
Mjög er deilt um, hvort heppi-
legra sé að hafa einmennings-
kjördæmi eða hlutfallskosningar
í allstórum kjördæmum. Hvor
háttur hefur til sín ágætis nokk-
uð. í engilsaxneskum löndum
Tilboð óskast í 6 manna
Dodge bifreið
model 1955. Hefur alltaf verið
í einkaeign, vel með farinn í
ágætu lagi, sjálfsikiptur. —
Keyrður innan við 30 þús. km.
Tilb. sé skilað fyrír mánu-
dagskvöld á afgr. Mbl. merkt:
9667.
Hafnarfjörður
4ra herb., sem ný íbúð á falleg
um stað í bænum til sölu. —
Hagkvæmt verð. Útborgun
eftir samkomulagi. Laus 14.
maí. Upplýsingar í síma 5418
í dag og næstu daga.
Húsnæði
Til leigu tvö herbergi og eldhús
á góðum stað í bænum, fyrir fá-
inenna fjölskyldu. Tilboð með
greinilegum uppl. um fjöl-
íkyldustærð o. fl., sendist blað- •
«n>u fyrir hádegi á laugardag, [
•6. þ.m., menkt: „Engin fyrir-
fvnmgreiðsla — 9566“.
hafa yfirleitt verið hafðar meiri-
hlutakosningar í einmennings-
kjördæmum. En þar þykir þá
sjálfsagt að skipta stórborgum
niður í einmenningskjördæmi
ekki síður en sveitahéruðum. Sú
aðferð er ekki eingöngu höfð við
kosningar til þinga, heldur og til
bæjarstjórna.
í öðrum löndum, sem ekki hafa
síður reynzt lýðræði trygg en hin
engilsaxnesku, eru aftur á móti
hlutfallskosningar með ýmisleg-
um hætti. Engin lönd þykja
fremri í lýðræði né betra for-
dæmi um góða stjórnarhætti en
skandinavísku löndin þrjú, Dan-
mörk, Noregur og Svíþjóð. Þar
um slóðir mundu það þykja ó-
dæmi, ef nokkur héldi því fram,
að hlutfallskosningar, sem þar
hafa lengi verið tíðkaðar, væru
lýðræðinu hættulegar. Þvert á
móti telja flestir þar, að þær séu
þess styrkasta stoð.
Rétt er, að lýðræði hefur átt
í vök að verjast í sumum löhd-
um, þar sem hlutfallskosningar
hafa verið, en svo er ekki síður
sums staðar þar, sem kosið hefur
verið í einmenningskjördæmum.
Allt aðrar og veigameiri ástæður
en kosningafyrirkomulagið urðu
t. d. til þess, að Þýzkaland varð
á sínum tíma nazismanum að
bráð, enda hafa Vestur-Þjóðverj-
ar ekki horfið frá hlutfallskosn-
ingum. Hlutfallskosningar urðu
og ekki Frakklandi að falli 1940,
því að þá var kosið þar í ein-
menningskjördæmum. Enn er
ósýnt, hvernig til tekst um hina
nýju kosningalöggjöf, er de
Gaulle hefur nú komið á. Víst er,
að valdataka hans var ekki með
lýðræðislegum hætti. Þess er
einnig að minnast, að Frakkar
hafa nú eins og fyrr, þegar þeir
hafa haft einmenningskjördæmi,
þá aðferð, að einfaldur meiri
hluti dugir ekki, heldur verður
að kjósa upp aftur í kjördæmi,
ef enginn hefur fengið algeran
meiri hluta. Leiðir sú aðferð til
allt annarrar niðurstöðu en sú,
sem hér hefur ætíð tíðkazt, að
láta einfaldan meiri hluta ráða
úrslitum.
Meirihlutakosningar hafa yfir-
leitt reynzt betur með hinum
stærri þjóðum og hlutfallskosn-
ingar með hinum minni. Þegar
kjördæmin verða mjög mörg, eru
meiri líkur til þess, að ekki skap-
ist ranglæti, sem stafar af því, að
flokkur, sem hefur iítinn meiri
hluta í kjördæmi, ná þeim e. t. v.
öllum eða flestum. Eftir því sem
kjördæmin eru fleiri, aukast lík-
urnar fyrir, að þetta jafnist
nokkurn veginn á milli flokka.
Játa þó allir, að mismunurinn
milii kjósendafylgis og þing-
mannafjölda hefur stundum bæði
í Bretlandi og Bandaríkjunum
farið úr hófi.
Þá er ekki síður að gæta, að
eftir því sem kjördæmin verða
stærri, hverfa þeir ókostir, sem
löngum hafa þótt fylgja ein-
menningskjördæmum, að áhrifa
þeirra, sem ráða yfir atvinnu og
fjármagni, gæti um of. Einmenn-
ingskjördæmi í Bretfandi og
Bandaríkjunum eru yfirleitt svo
fjölmenn, að allir íslenzkir kjós-
endur væru þar í einu eða tveim
kjördæmum.
Hróplegt misrétti leiðir,
af ólíkum kosninga-
aðferðum
En hvorn kostinn sem menn
hafa valið, einmenningskjör-
dæmi eða hlutfallskosningar, þá
er það utan íslands regla að hafa
sömu kosningaaðferðina hvar-
vetna sem er í landinu til þjóð-
þingsins, enda er augljóst, að
annað skapar hróplegt misrétti
milli borgaranna.
Hér á landi hefur þróunin aft-
ur á móti orðið sú, að auk upp-
bótarsætanna, sem ekki er leng-
ur ágreiningur um, er kosið til
Alþingis með þrennum ólíkum
hætti. 21 þingmaður er koönn í
einmenningskjördæmum, 12 í tví
menningskjördæmum með hlui-
fallskosningum og 3 1 V.cykJ.;vik
með hlutfallskosningum.
Með þessu er mönnuin mjög
mismunað eftir því, hvar þeir
búa í landinu. Metiri hlutinn hef-
ur mun minni rétt, þar sem hlut-
fallskosningar eru. Að sama
skapi hefur minni hlutinn þar
meiri rétt, og er þó mjög mis-
jafnlega að mönnum búið eftir
því, hvort þingmenn eru einungis
tveir eða átta. 1 upphafi var því
mjög haldið fram, að hlutfalls-
! kosningar gætu ekki notið sín í
tvímenningskjördæmum. Rétt er,
að æskilegra er, að fleiri séu
kosnir samtímis en tveir, ef hlut-
fallskosningum er beitt. Því eftir
tektarverðara er, að fáir eða eng-
ir af kjósendum í .tvímennings-
kjördæmunum mundu nú vilja
hverfa til þess, sem áður var,
enda leggja framsóknarmenn,
sem hingað til — nú síðast á
flokksþingi sínu í marz — hafa
verið andvígir hlutfallskosning-
um í tvímenningskjördæmum, nú
til, að þeim skuli haldið.
Af því misrétti einstakling-
anna, sem hér er lýst, leiðir mis-
rétti milli flokka eftir því, hvar
þeir hafa fylgi í landinu, — mis-
rétti, sem hefur hér á landi ger-
samlega skekkt þá mynd þjóðar-
viljans, sem á að birtast á Al-
þingi. Þegar fundin skal lausn
kjördæmamálsins, er þess vegna
frumskilyrði, að sömu megin-
reglur um kosningar gildi um
allt land.
Hugmyndin um skiptingu
Reykjavíkur í nokkur stór ein-
menningskjördæmi, sem mundu
hafa orðið mannfleiri hvert um
sig en nokkurt annað kjördæmi
á landinu, hefur ekki fengið
neinn hljómgrunn. Framsóknar-
flokkurinn, sem þó segist vera
fylgjandi einmenningskjördæm-
um, hefur verið alveg óviðmæl-
andi um að hafa þau í Reykja-
vík. Að sjálfsögðu hafa þeir, sem
fremur kjósa hlutfallskosningar
hvarvetna, einnig verið andvígir
skiptingu Reykjavíkur í ein-
menningskjördæmi. En með því
er hugmyndin um lausn kjör-
dæmamálsins á grundvelli ein-
menningskjördæma úr sögunni,
vegna þess að það er ærið nóg
fyrir íbúa hinna fjölmennustu
byggðarlaga að una því að njóta
ekki fulls staðarlegs réttlætis, þó
að því sé ekki bætt ofan á, að
meiri hluti kjósenda eigi einn að
ráða annars staðar, en ekki þar.
Vilja þeitr stöðvunarvald
Reykjavíkur?
Fyrir þeirri sundurleitu skip-
un, sem nú gildir, tjáir ekki að
færa þau rök, að hún sé fornhelg.
Hún er vaxin upp af því sæði,
sem erlendir einvaldskonungar
sáðu á mestu niðurlægingartím-
um íslands. Hinum beztu mönn-
um hefur ætíð verið ljóst, að á
kjördæmaskipuninni og kosn-
ingaaðferðinni voru stórfelldir
gallar, þó að ekki næðist sam-
komulag um breytingar. Breyt-
ingarnar, sem á hafa orðið, og
þær eru margar, hafa ætíð verið
hugsaðar sem bót á gamla flík,
og þess vegna er komið svo sem
komið er, að byggt er á gerólík-
um meginreglum.
Sumir tala svo sem sýslurnar,
hin gömlu skatthéruð konung-
anna, skipti íslendingum í ámóta
fjarskyldar þjóðir og aðilar sam-
taka Sameinuðu þjóðanna eru.
Vitnað er til þess, að þar á þingi
hafi allar þjóðir jafnan atkvæðis-
rétt, stórar og smáar. I raun og
veru eru úrslitaráðin í þeim sam-
tökum hjá öryggisráðinu, þar
sem stórveldin ráða öllu, meira
að segja svo, að hvert þeirra um
sig getur stöðvað öll mál með
einfaldri synjun. Eftir sömu
hugsun ætti t. d. Reykjavík að
fá þá aðstöðu að geta synjað öll-
um meiri háttar málum um fram-
gang, þó að fulltrúar hennar
væru einir á móti, en allir aðrir
væru með. Auðvitað kemur eng-
um slíkt til hugar hér á landi.
En þegar vitnað er til fordæma
eða hliðstæðna, tjáir ekki að taka
það eitt, sem hverjum um sig
hentar, heldur verður að skoða
h>:ildarmyndina. Allsherjarþing
Sameinuðu þjóðanna stefnir að
því að vera málfundur allra
þjóða heims, svo ólíkar sem þær
Þessi mynd er tekin úr dönsku blaði, og er tekin við það tæki-
færi, er frystiskipi Jökla h.f., Langjökli, var hieypt af stokk-
unum í Árósum, nú fyrir skemmstu. Skipið er 2000 lestir.
eru að stærð, menningu og skoð-
unum. Er vart að finna ólíkari
stofnanir en þá samkomu og Al-
þingi íslendinga, löggjafarþing
einnar hinnar minnstu þjóðar,
sem er innbyrðis skyldust og
samtengdust, þrátt fyrir allt, sem
á milli ber.
Sameinaðir stöndum,
«
sundraðir föllum
Kjördæmaskipunin er nú og
gerklofin frá sýsluskipuninni,
eins og hún var og er. Dæmi
þess þarf ekki að telja, þau sér
hver maður í hendi. Enn augljós-
ara er þó, að ómögulegt er að
skipta landinu, jafnvel utan
Reykjavíkur, í einmenningskjör-
dæmi, án þess að þarna verði enn
meiri aðskilnaður en orðinn er.
Tillögur framsóknarmanna nú
um að halda tvímenningskjör-
dæmunum — þvert ofan í flokks-
samþykktina í marz — sanna og,
að þegar til átti að taka, hafa þeir
ekki treyst sér til að gera neina
frambærilega tillögu um þetta.
Ekki þarf að eyða orðum að
þeirri fjarstæðu, að kjördæmi
séu lögð niður með því að sam-
eina þau og gera þau þannig
sterkari. Sameinaðir stöndum
við, sundraðir föllum við, á ekki
síður við í þessu sambandi en
öðru. Eyðing fjarlægða og breytt
ir þjóðfélagshættir hafa haft í
för með sér að byggðarlögin sjálf
hafa án atbeina almannavaldsins
meira og meira verið að leita
samvinnu sín á milli. Nægir þar
að nefna fjórðungasamtök, bún-
aðarsamtök, sameiginlega ráðn-
ingu manna til að annast tiltek-
in störf o. s. frv. Eftir því sem
sveitirnar verða fámennari, verð-
ur íbúum þeirra sjálfum lífsskil-
yrði að einangrast ekki, heldur
hafa aukna samvinnu sín á milli
og við fólkið í þéttbýlinu. Með
hinni nýju kjördæmaskipun eru
sköpuð meiri líkindi á samvinnu
og samhygð allra landsins barna.
Með aukinni tölu þingmanna í
hverju kjördæmi er tryggt svo
sem við verður komið, að kjós-
andi eigi ætíð beinan aðgang á
þingi að einhverjum skoðana-
bróður sínum, manni, sem hann
fulltreystir. Með þeirri skipan,
sem lögð er til í frumvarpinu, er
tekinn upp þráðurinn, sem slitn-
aði, er þjóðveldi íslendinga leið
undir lok. Kjördæmin nú svara
að ýmsu til hinna fornu þinga
og fjórðunga á okkar fyrri frels-
isdögum. Þá þurfti enginn að una
því að vera í þingi með goða
vegna þess eins, að þeir væru í
sömu þinghá, heldur gat hann
kosið hvern sem var í hinum
sama fjórðungi. Þessi háttur
reyndist þá ein bezta trygging
fyrir frjálsræði búandmanna,
á sama veg og stækkun kjördæm
anna nú og fleiri þingmenn í
hverju þeirra verða aukin trygg-
ing fyrir frelsi kjósendanna.
Frelsi kjósenda
Frelsi kjósenda til að ráða vali
frambjóðenda og una ekki skip-
un flokksstjórna verður bersýni-
lega því meira sem kjósa skal
fleiri þingmenn í hverju kjör-
dæmi. Þá er bæði um marga að
velja á hverjum lista og mögu-
leikar hinna óánægðu til að koma
að sínum frambjóðendum meiri
en ef aðeins skal kjósa einn. Við-
urkenning þessa kemur fram í
talinu um, að hætta skapist á
smáflokkum. öruggasta ráðið
gegn þeim er, að fram séu boðnir
þeir, sem flestra fylgi hafa innan
hvers flokks.
Hvernig sem þetta mál er skoð-
að, verður ljóst, að öll rök hníga
með því önnur en þau, ef menn
vilja halda við þeirri skipan að
veita einum flokki forréttindi á
kostnað allra annarra flokka og
þar með yfirgnæfandi meiri hluta
þjóðarinnar.
í þessu frumvarpi er ekki gert
á hlut neins frá því, sem nú er.
Engum er veittur réttur, sem
hann ekki á fulla kröfu til. Hinu
má miklu fremur halda fram,
að fólkið í þéttbýlinu sitji enn
við of skarðan hlut. En það vill
una því og réttir fram bróður-
hönd sína til fámennisins til ein-
lægrar samvinnu um heill allra
byggða íslands í þeirri von, að
þeir verði, þegar á reynir, fáir,
sem ekki láti sér nægja að mega
kjósa hlutfallslega fleiri þing-
menn en aðrir, heldur heimti og,
að þeir séu kosnir hver með
sinni aðferðinni, svo að af hljótist
magnað ranglæti.
Framsókn vill enn auka
misréttið
Meiri hluti stjórnarskrárnefnd-
ar telur, að í frv. felist svo brýn
réttarbót, að ekki megi dragast
að samþykkja hana. Hann leggur
þess vegna til, að frv. verði sam-
þykkt, og getur ekki fallizt á
till. að rökstuddri dagskrá um
frestun málsins, sem fulltrúar
Framsóknarflokksins lögðu fram
í nefndinni. Úr því sem komið
er, virðist og betur í samræmi við
lýðræðislega stjórnarhætti, að
önnur atriði stjórnarskrárinnar
verði ekki tekin til endurskoð-
unar fyrr en réttlátari skipun
Alþingis hefur verið tryggð en
sú, sem nú er. Breytingartillög-
ur þær við frv., sem fulltrúar
Framsóknarflokksins báru fram
í nefndinni, miða að því að auka
enn misrétti milli flokka um
þingmannafjölda og koma í veg
fyrir, að upp séu teknar sams
konar reglur um kjör þingmanna
hvarvetna á landinu. Meiri hlut-
inn getur þess vegna ekki mælt
með samþykkt þeirra.
Meiri hlutinn leggur með skír-
skotun til framanritaðs til, að
frv. sé samþykkt óbreytt.
Alþingi, 19. apríl 1959.
Bjarni Benediktsson,
form., frsm.
Einar Olgeirsson,
• fundaskr.
Jón Sigurðsson.
Benedikt Gröndal.
Jóhann Hafstein.