Morgunblaðið - 06.05.1959, Síða 8

8
MORGUIVBLAÐIÐ
Miðvik'udagur 6. maí 1959
'ovKoa^
bííbao.
BARCELON;
ISOOO?

TÖLEOO
VALENCIi
SAP.ÓN
(AUCANTÉJ.
60.000?
■m^ÆAL'M£fí/A
.GIBRALTAI
»3
Borgarastyrjöldin á
Spáni fyrir 20 árum
Hún átti sér langan aðdraganda i
þvi að vinstri og hægri menn neituðu
að lifa saman og rufu báðir stjórnar-
skrána
T HUGARFYLGSNUM miðaldra
1 manna, sem hafa verið frjáls-
lyndir í skoðunum, er minningin
um borgarastyrjöldina á Spáni
enn tengd hinum sterkustu póli-
tísku tilfinningum og það þótt
styrjöldinni hafi lokið fyrir 20
árum. Orustunöfn eins og Bada-
joz, Guadalajara eða Teruel
snerta enn hjartarætur þeirra.
Fyrir þeirra hugskotssjónum var
borgarastyrjöldin á Spáni barátta
hins góða gegn hinu illa.
Myndin sem þeir hafa skapað
sér af borgarastyrjöldinni er
þessi: Ungt vonglatt lýðræðisríki
varð fyrir grimmdarlegri árás
svartasta hernaðarafturhalds.
í>að varðist hetjulega í næstum
þrjú ár. Fólkið barðist með ber-
um hnúunum en var að lokum
troðið undir járnhæl ofbeldisins
með hjálp Mára, útlendingaher-
sveita, þýzkra nazista og ítalskra
fasista. Á meðan litu lýðræðis-
ríkin hirðuleysislega undan og
settu á svið skrípaleik afskipta-
leysisstefnunnar. Þannig var
myndin fyrir 20 árum. Þannig
geymist hún enn í minning-
unni.
En því miður. Þessi táknræna
mynd, sem menn hafa mótað sér
af spænsku borgarastyrjöldinni
á lítið skylt við raunveruleikann.
Styrjöldin var ekki einfaldur
siðgæðisleikur, þar sem annar að-
ilinn var flekklaus en hinn þorp-
ari. Hún líktist fremur djúpsæj-
um harmleik, miklu flóknari,
mannlegri og athyglisverðari en
menn hafa almennt gert sér grein
fyrir. Ef til vill er óhætt nú, þeg-
ar 20 ár eru liðin frá þessum
atburðum að reyna að segja hlut-
drægnislaust hina sönnu sögu.
Ef menn vilja skilja spænsku
borgarastyrjöldina, orsakir henn-
ar og eðli, verða menn fyrst að
gæta að því, að hún var ekki eins
og margir ímynda sér barátta
milli lögmæts ríkis og hægri upp-
reisnarmanna, heldur var hún
árekstur milli tveggja byltinga,
sem brutust út samtímis. Aðiljum
borgarastyrjaldarinnar hefur oft
verið gefið heitið „stjórnarher- ’
inn“ og „uppreisnarmenn“. En
þessi heiti eru villandi, því að
byltingarnar gleyptu lögmæta
ríkisstjórn og stjórnarskrá lýð-
veldisins á fyrsta degi. Hið frjáls-
lega þingræðislýðveldi sem stofn
að var 1931 var aldrei aðili að
borgarastyrjöldinni. Lýðveldinu
lauk sama daginn og borgara-
styrjöldin hófst, 19. júlí 1936.
MorSiS á Calvo Solelo foringja
hægri rrianna hleypti borgara-
styrjöldinni af stað.
SPÆNSKA lýðveldið hafði ver-
ið stofnað eins og öll önnur
þingræðisríki, með umgerð stjórn
arskrár utan um sambúð hægri
og vinstri afla. Þar eins annars
staðar var gert ráð fyrir, að þessi
þjóðfélagsöfl skyldu lifa saman
og skiptast bróðurlega á um völd-
in. En eftir að vinstri menn höfðu
verið við völd í tvö ár og hægri
menn í tvö ár, neituðu þeir að
lifa saman. Hægri og vinstri
menn voru aðeins sammála um
eitt, að þeir gætu ekki þolað
hvorn annan. Hvorir um sig voru
ákveðnir í að útrýma hinum og
endurskoða Spán einvörðungu
eftir eigin hugmyndum. Báðir
virtu að vettugi og fyrirlitu það
þingræðisfyrirkomulag, sem átti
að halda þeim í skefjum.
Þingkosningar fóru fram í
febrúar 1936 og sýndu að þjóð-
in var skipt hérumbil jafnt milli
hægri og vinstri aflanna og fylgi
flokkanna sýndi þegar nokkra
spegilmynd þess, hvernig landið
myndi skiptast í borgarastyrjöld-
inni og • hvar víglínan myndi
liggja. Það má segja að þegar
litið er á heildina hafi norður
og vesturhluti Spánar kosið með
hægri mönnum, en austur- og
suðurhlutinn með vinstri mönn-
um. Vinstrimenn, sem höfðu
myndað með sér í kosningunum
„alþýðufylkingu“ höfðu örlítinn
heildarmeirihluta, en þó tókst
þeim ekki vegna flokkadrátta að
mynda alþýðufylkingarstjórn.
Úrslit kosninganna höfðu í för
með sér þrátefli og afleiðingin
varð sú, að meirihl. vinstri og
hægri aflanna sneru algerlega
baki við þingræðisstjórn og
bjuggu sig undir að beita valdi.
Einum smáflokki, sem var lítið
eitt til vinstri, var falið að mynda
ríkisstjórn, sem varð lítið annað
en skuggi, en stóru fylkingarnar
til hægri og vinstri bjuggust til
að rjúfa stjórnarskrána. Hægri
flokkarnir biðu eftir aðgerðum
hersins, vinstri öflin mynduðu
eigið herlið, verkamanna-þjóð-
vörðinn.
UM vorið og fyrri hluta sum-
ars var auðséð að ríkisvaldið
var að hrynja. Út um allt land
fór ókyrrðin vaxandi, alls staðar
voru íkveikjur og morð. Það var
eitt hinna pólitísku morða, á
hægri foringjanum Calvo Soleto
í Madrid 13. júlí, sem flýtti fyrir
uppgjörinu. Þá ákváðu foringjar
hersins að láta til skarar skríða,
þótt þeir væru ekki fullkomlega
búnir að ljúka undirbúningi sín-
um. Þjóðvarðarlið vinstrimanna
var undir þetta búið og reis upp
þegar í stað. Bardagar milli setu-
liðanna og þjóðvarðarliðsins
brutust út um allt landið.
Ríkisstjórnin var máttlaus.
Hún hafði ekkert þjálfað eða
Franco hershöfðingi stjórnaði her „þjóðernissinna“.
in um sig í byggingum flotamála- nýrrar ríkisstjórnar úr hræri-
ráðuneytisins í Madrid og hætti
að stjórna.
SEX vikum siðar komu vinstri
flokkarnir á „alþýðufylking-
Þannig var vígstaðan á Spáni eftir fyrsta þátt borgarastyrjald-
arinnar. Tala útlendra hermanna er merkt á uppdráttinn.
Caballero, hinn spænski Lenin, myndaði stjórn Lýðveldissinna.
öruggt lögreglulið
bardagamennina í
bæla niður hinar tvær byltingar.
Aðeins þrjár leiðir voru færar
fyrir hr la og allar óvirðulegar.
Sú fyrsta v. r að leggja niður
völd, önnur að reyna samstarf við
herinn og sú þriðja að reyna
samstarf við þjóðvarðarliðið.
Allar þrjár aðferðirnar voru
reyndar. Á einum og sama degi
19. júlí 1936 hafði Spánn þrjár
ríkisstjórnir. Quiroga forsætis-
ráðherra sagði af sér. Á eftir hon
n kom Martinez Barrio og
reyndi samstarf við herinn. Var
það ætlun hans að bjóða Mola
hershöfðingja, sem talinn var
hæglátastur af foringjum hersins,
þátttöku í stjórninni. Það tókst
ekki og þriðja stjórnin undir for-
sæti Girals var mynduð sama
dag og tók þveröfuga stefnu. Sú
stjórn gaf fyrirskipun um að
opna vopnabúrin fyrir þjóðvarð-
arliðinu. Að því búnu bjó stjórn-
til að skilja , ar“-stjórn undir forsæti Caball-
sundur eða eros, en hann var vinstrisinnaður
sósíalisti, sem gekk með þá grillu,
að hann ætti að verða „spænsk-
Fyrri grein ettir
Sebastian Haffer
fréttamanns
Observers
□------------------□
ur Lenin“. En sú stjórn var slitin
úr-öllu samhengi við ríkisstjórn-
ir spænska lýðveldisins. Við-
fangsefni Caballeros var hið
sama og viðfangsefni Francos, er
hann stofnaði ríkisstjórn hinu
megin við víglínuna 1. október,
að byggja upp frá rótum vald
graut margra afla, sem höfðu á
valdi sínu hin og þessi héruð
landsins og voru full af bylting-
arlegum æsingi. Spænska ríkið
hafði hrunið. Það varð að reisa
það við og báðar hliðar í borg-
arastyrjöldinni hófu nú eins kon-
ar samkeppni um myndun ríkis-
stjórnar á nýjum grundvelli.
Sú saga verður aldrei að fullu
sögð hvað gerðist í millibils-
ástandinu, þessum sex vikum eða
tveimur mánuðum, sem liðu frá
því að ríkið og ríkisstjórnin
hrundi og þar til báðir aðiljar
höfðu myndað sína ríkisstjórn.
Og þó var þetta atburðaríkasti
þáttur borgarastyrjaldarinnar,
tímabil fullt af mannlegum sorg-
arleik, fórnum, hetj-uskap og
hryllingi. Á þessum tíma fóru
fram ótal óskipulagðir bardagar
í næstum hverri borg og út um
alla landsbyggðina, götubardagar
og þorpsbardagar. Það var barizt
sjálfkrafa, með trylltri einlægni
og tilfinningahita. Einn af leið-
togum þjóðvarðarliðsins, E1
Campesino, hefur minnzt þessa
svo í æviminningum sínum: „Þeg
ar ég lít aftur til þessa dags (19.
júlí), þá undrast ég hvernig
blóðsúthellingarnar gátu orðið
svona miklar á einum degi og
hvernig ég gat orðið sjónarvott-
ur að svo miklu.“
ÞARNA fóru líka fram hræði-
legar, miskunnarlausar og
stöðugar aftökur. Báðir aðiljar
hófu styrjöldina sem útrýming-
arstríð. Sumar fjöldaaftökurnar
gáfu í engu eftir því versta sem
átti eftir að gerast í heimsstyrj-
öldinni, eins og þegar 12,800
hægrimenn voru líflátnir við
Paracuellos við Madrid, eða þeg-
ar þúsundum þjóðvarðarliða var
safnað saman á nautaatssvæðinu
í Badajoz og þeir skotnir misk-
unnarlaust. Þetta voru stærstu
aftökurnar, en hinar ótal mörgu
minni aftökur út um allt land
voru engu síður hræðilegar. —
Eftir átök í næstum hverju þorpi,
þar sem allir þekktu alla, leituðu
sigurvegararnir skipulega að and
stæðingum sínum og styttu þeim
aldur. Þó er athyglisvert, að kon-
um og börnum var næstum alltaf
hlíft.
Yfir þessum heiftúðugu tímum
sveif andi trúarbragðastyrjaldar.
Vinstri-menn höfðu það efst á
lista sínum að drepa presta og
brenna kirkjur, sérstaklega þó
í Katalóníu. Aftökur vinstri
áróðursmanna og selluforingja
. • Framh. á bls. 17