Morgunblaðið - 29.08.1959, Blaðsíða 11

Laugardagur 29. ágúst 1959
MORCVNBLAÐIÐ
11
Aldarsaga
Þingvallakirkju
^ KIRKJA sú, er nú stendur
á Þingvöllum, er byggð ár-
ið 1859. Prestur hér var þá séra
Símon Bech (1845—1878) og
hafði hann með höndum fram-
kvæmdastjórn verksins og reikn-
ingsskil. Þingvellir voru bene-
ficium eða lén og kirkjan léns-
kirkja.
Um vígsludag er ekki vitað
með vissu og hafa þó margar
tilraunir verið gerðar til þess að
vita hið sanna í því máli. Verð-
ur ekki að svo stöddu hægt að
segja annað en að kirkjan muni
sennilega hafa verið vígð og not-
uð til helgihalds síðari hluta árs-
ins 1859 og vitað er með vissu
að börn voru fermd í kirkjunni
vorið 1860. Kirkjusmiður var
Eyjólfur Þorvaldsson, en Þorleif-
ur Ólafsson hét aðstoðarmaður
hans og Þorsteinn Jónsson hét
sá, er fyrst málaði kirkjuna að
innan.
Iíyggingarkostnaður var alls
742 rd. 28 sk. Þá átti kirkjan í
sjóði 174 rd. 21 sk. og fékk í
gjafir meðan á byggingu stóð 16
rd. 28 sk. Að byggingu lokinni
var afgangur af efni og timbUr
úr hinni gömlu kirkju selt og
þegar reikningar voru gerðir upp
1 fardögum 1860, þá var skuld
kirkjunnar 526 rd. 6 sk. Á því
sumri visiteraði sr. Jóhann Bríem
prófastur kirkjuna og lýsti henni
nákvæmlega. Stærð og lögun
kirkjuhússins var þá hin sama
og nú. Hins vegar var turninn
allt öðru vísi en sá turn, sem nú
er á kirkjunni.
^ Gerð kirkjunnar
Kirkjan var smíðuð úr timbri
og þakpappi notaður á þakið, en
hann reyndist mjög illa og var
gjörónýtur eftir 6 ár og var þá
sett rennisúð á þakið. Kirkjan
var bikuð með tjöru að utan til
þess að varna fúa og var henni
haldið við þannig árum saman.
^ Þjóðhátíð
Dr. Pétur Pétursson biskup
visiteraði Þingvallakirkju árið
1874. Það ár var einnig þjóðhátíð
á Þingvöllum til minningar um
þúsund ára byggð íslands. Er
kirkjan þá talin í ágætu lagi bæði
að utan og innan. Á því ári var
hætt að nota ríkisdali og krónur
teknar upp. Þá var skuld kirkj-
unnar kr. 920,22.
^ Viðhald kirkjunnar
Sr. Símon Bech andaðist árið
1879 og fór þá fram úttekt á
kirkjunni. Segja þá úttektar-
menn að þeir sjái enga galla á
kirkjuhúsinu. Sr. Jens Pálsson
tók þá við embættinu sem sókn-
arprestur á Þingvöllum. Fimm
árum síðar er skipt um þak og
þurfti 4.300 nýja spæni á þakið.
Segir þá að tuminn hafi verið
mjög fúinn, enda var skipt um
efni í honum að verulegu leyti.
Skipta þurfti einnig um ytri
borðin öll í suðurhlið þaksins
áður en hægt var að leggja nýja
þakspóninn á.
Sr. Jens Pálsson lét af embætti
hér árið 1887, en við tók sr. Jón
Thorsteinsson. Fór þá fram út-
tekt á staðnum og segir ekkert
sérstakt um kirkjuna í því sam-
bandi.
Herra Hallgrímur Sveinsson
biskup visiteraði Þingvallakirkju
árið 1893. Segir þá að kirkjan sé
yfirleitt lekalaus og í allgóðu
standi.
Árið 1897 er sr. Valdimar
Briem tekinn við sem prófastur
i Árnesprófastsdæmi. Segir í
fyrstu vísitasíu hans að kirkjan
hafi nokkuð skekkzt í jarðskjálft
unum miklu árið áður. Þá segir
þar einnig að kirkjan sé nokkuð
farin að fúna á austurhlið og
suðurhlið. Þá var gerð áætlun um
að járnverja kirkjuna. Þá er
komin í kirkjuna ný og falleg
altaristafla, gefin af Hannesi
Guðmundssyni bónda í Skógar-
koti og konu hans, Margréti
Eyjólfsdóttur. Þessi altaristafla
er enn í kirkjunni og kostaði hún
á sínum tíma 300 krónur og var
ekki lítið í þá daga, sennilega um
Vi af því, sem kirkjan sjálf kost-
aði upphaflega. Áhugi sr. Valdi-
mars fyrir menningarmálum
kemur greinilega í ljós þegar
hann heimsækir söfnuðina. Um
Þingvallasókn segir hann að hús-
lestrum sé alls staðar haldið uppi
sókninni og þar sé engin
Séra Jóhann Hannesson
prófessor
um stað. Alla tíð síðan hefur
verið til umræðu að hér þyrfti að
vera veigameiri kirkja.
Sr. Kjartan Helgason prófast-
ur vísiteraði kirkjuna árið 1921
og telur þá upp sömu gallana,
sem voru á kirkjunni 6 árum
áður.
Árið 1923 lét sr. Jón Thorsteins
son af embætti og við tók séra
Guðmundur Einarsson. Þá segir
um kirkjuna að þörf sé allmikilla
viðgerða á henni og voru þær
viðgerðir framkvæmdar á þeim
tíma, sem sr. Guðmundur var
prestur hér, en það voru 5 ár.
Eftir að hann fór árið 1928, var
Þingvallaprestakall ékki veitt,
*
Avarp flutt á afanæli kirkjanniir
1959 af próf. J'óhanni
Hannessyni
drykkjuskaparóregla. Þó finnst
honum að kirkjusöng ábótavant
og óskar að hann verði efldur.
Árið 1901 er lokið við að járn-
verja suðurhlið kirkjunnar og
búið að gera við austurgafl, en
þó er áfram spónaþak á kirkj-
unni. Þá segir 2 árum síðar, að
lokið hafi verið við að verja
austurgafl. Þess er getið það ár,
að kona ein útlend hafi gefið
kirkjunni 10 krónur — en ann-
ars hafi kirkjunni ekkert bætzt á
þeim 2 árum.
^ Kirkjan járnvarin
Árið 1905 hefur járnþak verið
sett á kirkjuna, yfir spónþakið,
og er það enn undir járnþakinu.
En þessi aðgerð til varnar kirkj-
unni var gerð 16 árum síðar en
á Úlfljótsvatnskirkju og þar af
leiðandi hefur Þingvallakirkja
fúnað miklu meir en sú kirkja.
Þá leggur sr. Valdimar til að nýr
turn verði settur á kirkjuna,
veglegri en sá upprunalegi og
var hinn nýi turn gerður árið
1907 eftir teikningu Rögnvalds
Ólafssonar húsameistara. Kost-
aði turninn kr. 343,67 og var
smíðaður fyrir fé kirkjunnar.
Árið 1909 hefur kirkjan verið
50 ára, en þess er ekki minnzt
í vísitasíu prófasts og heldur
ekki í vísitasíu biskups 1911. En
árið 1909 breytist tekjustofn
kirkjunnar þannig að lögð eru
manntalsgjöld á sóknarmenn, en
tíundir, ljóstollar og lausa-
mannsgjöld leggjast niður.
Herra Þórhallur Bjarnarson
biskup vísiteraði kirkjuna árið
1911. Minnist hann altaristöflunn
ar og lýkur lofsorði á hana. Þór-
hallur biskup vekur þá máls á
því að þörf sé á að fá nýjar hug-
vekjur til húslestra. Var þá hús-
lestrum haldið uppi á flestöllum
heimilum. 1 þessari vísitasíu er
þess getið að keypt hafi verið
hljóðfæri fyrir samskot í söfnuð-
inum. Þá er Ingunn, dóttir séra
Jóns, organleikari safnaðarins.
Þá segir að kennari barna í
Þingvallaprestakalli undanfarna
vetur hafi verið Einar Halldórs-
son frá Kárastöðum.
Sr. Valdimar Briem getur þess
árið 1915 að bitarnir undir gólfi
kirkjunn*r séu farnir að bila og
þörf sé á að endurbyggja kirkj-
una, þar sem hún sé á svo fræg-
heldur var því þjónað af ná-
grannaprestum frá Mosfelli
vestra og Mosfelli eystra. (Séra
Guðmundur kvaddi söfnuðinn þ.
17. júní 1928). Það ár segir pró-
fasturinn, sr. Ólafur Magnússon,
að húslestrum sé enn haldið úppi
víða, en þó ekki almennt né
stöðugt.
Um kirkjuturnihn segir þá að
hann hafi jafnan valdið nokkrum
leka og að aldrei hafi tekizt að
ganga vel frá honum. Eftir úttekt
staðarins þá var Símoni Péturs-
syni afhent kirkjan og staðurinn
lítil og óvönduð og farin að fúna,
einkum vegna leka með turnin-
um. Ennfremur segir nefndin að
„með tilliti til þess að kirkjan er
á hinum forna alþingisstað, þar
sem lögtekin var forðum kristin
trú i landinu, þykir nefndinni
mjög illa farið á því að hér sé
ekki veglegri kirkja . . . Vegna
þess að hún er reist á þessum
stað, mun mega áætla að hún
geti naumast orðið byggð fyrir
minna en 70,000 króna". (bls.
12—13). Þess má geta að í kostn-
aðaráætlun um framkvæmdir á
Þingvöllum er kirkjan efst á
lista nefndarinnar og gert er ráð
fyrir 70,000 kr, til að byggja
hana, en til bæjarhúsa voru
áætlaðar kr. 60,000.
Tvær þjóðhátíðir
íslandsklukkan
En þótt farið væri að tillögum
nefndarinnar í mörgu og upp úr
þeim og tillögum annarra hug-
sjónamanna hafi vaxið hinn
fyrsti þjóðgarður íslendinga, þá
varð samt kirkjan út undan. Að
vísu var gert allvel við hana árið
1930, en um stækkun hinnar
gömlu kirkju eða byggingu nýrr-
ar kirkju var ekki að ræða. Árið
1934 eru enn sömu fúnu bitarnir
undir kórnum. Prófasturinn, sr.
Ólafur Magnússon, lætur þá í
ljós ósk um veglegra guðshús.
Og árið 1937 telur prófastur
kirkjuna svo lélega „að engan
veginn sé upp á það horfandi að
láta hana standa". En kirkjan
stóð og átti eftir að standa á
hinni þriðju miklu þjóðhátíð,
sem haldin var á þessu hundrað
ára tímabili, en það var endur-
reisn lýðveldisins. Þá var gert
við kirkjuna og turninn sérstak-
lega og sett.í hann hin nýja fs-
landsklukka, sem notuð var til að
hringja inn hina nýju öld, sem
vér nú lifum á í sögu lands og
þjóðar.
Á tímabilinu milli hinna miklu
hátíða gaf Jón Guðmundsson
gestgjafi í Valhöll raflagnir og
ljós í kirkjuna til minningar um
Sigríði, konu sína, og Guðbjörgu,
dóttur sína, er andaðist í bérnsku.
Hann gaf kirkjunni einnig
ókeypis rafmagn í allmörg ár og
hafði forgöngu um að kirkjan
var máluð að innan. Olíukynd-
ing var um árabil í kirkjunni, en
gafst ekki vel. Fyrir nokkrum
árum fuku plötur af turninum,
Kirkjan er meðal þeirra staða
á Þingvöllum sem flestir gestir
skoða og þar á meðal margir út-
lendingar og árlega er tekinn af
henni fjölda mynda. Hún vekur
þannig miklu meiri athygli en
skógrækt vor, sem er þó gott
verk og nytsamlegt. Hins vegar
er hún mjög hrörlegt guðshús
og er auðvitað langt á eftir þeim
tíma, sem vér nú lifum á. Við
ýms tækifæri er hún líka allt
of lítil, jafnvel fyrir hina fá-
mennu sókn. Komi ferðamanna-
hópur, sem vill hafa guðræknis-
stund í kirkju, þá kemst hann
venjulega ekki allur inn í einu.
Eins og menn skilja af yfirliti
því, er hér hefir verið gefið,
hefir það kostað mikla vinnu að
halda kirkjunni við og hefir sú
barátta verið hliðstæð því, sem
þjóðin hefir orðið að heyja hvað
önnur hús snertir í þessum lands-
hluta. Sumar torfkirkjur sunn-
anlands entust aðeins í 30 ár og
varð þá að endurbyggja þær.
En þótt kirkjan sé hrörleg og
lítil, má greinilega sjá að hér
er um guðshús að ræða, en ekki
geymslu eða vöruskemmu.
^ Þörf nýrrar kirkju
Eins og margir menn af ýmsum
stéttum hafa bent á og þar á
meðal trúnaðarmenn Þingvalla,
þarf hér að rísa veglegri kfltkja.
En að mínum dómi ætti ekki að
rífa þessa kirkju, heldur flytja
hana á annan stað og varðveita
hana. Ef vér rífum það sem eftir
er af hundrað ára byggingum í
landinu, þá vinnum vér skaða
þjóðlegri menningu og lokum
að nokkru leyti komandi kyn-
slóðir úti frá skilningi á lífs-
baráttu þjóðarinnar á liðnum
öldum. Vafamál er þó hvort
nokkur kostur er að varðveita
þessa kirkju, því svo hrörleg og
fúin er hún orðin, að gera má ráð
fyrir að hún muni fjúka og eyði-
leggjast með öllu.
Fyrir nokkrum árum komst
aftur hreyfing á hugmyndina um
byg'gingu nýrrar kirkju á Þing-
völlum fyrir forgöngu þáverandi
formanns, Gísla Jónssonar al-
þingismanns. Skildi hann manna
bezt að svo búið má ekki standa
hér á þessum stað. Vildi hann
láta hefja almenna fjársöfnun í
þeim tilgangi að byggja hér nýja,
fallega kirkju. Skyldi sú kirkja
vera listasmíð að allri gerð og
fyrir hönd Þingvallanefndar,
enda var Símon um árabil með-
hjálpari og reikningshaldari
kirkjunnar.
^ Kirkjan og Þingvalla-
nefnd
Ekki verður saga kirkjunnar
sögð án þess að minnast nokkuð
afskipta Þingvallanefndar af
kirkjunni. í hinni fyrstu Þing-
vallanefnd, sem skipuð var af
Alþingi 1925, áttu sæti þeir Guð-
jón Samúelsson húsameistari rík-
isins, dr. Matthías Þórðarson
fornminjavörður og Geir G.
Zoega vegamálastjóri. Var þeim
falið að gera allsherjaráætlun
um framtíð og skipulag Þing-
valla. í áliti, sem þessi fyrsta
Þingvallanefnd skilaði 1926, seg-
ir um kirkjuna að hún sé fremur
Þingvallakirkja og Þingvallabær
en við þá skemmd var gert af
Þingvallanefnd.
^ Síðustu viðgerðir
Siðastliðin 6 ár hefir kirkjan
verið máluð tvisvar að utan.
Söfnuðurinn hefir sett gaskynd-
ingu í kirkjuna í stað olíukynd-
ingar og hafá umskipti orðið
mjög til bóta. Þingvallanefnd
hefir látið setja nýja bita undir
gólfið í kórnum, skipt um alla
glugga í suðurhlið og yfir dyr-
unum og smíðað nýja hlera fyr'-
ir glugga. Þegar skipt var um
hitunartæki þurfti talsverðra við
gerða við. Loftið í kirkjunni var
einnig skemmt af fúa sökum leka
frá tunrinum. Þessar viðgerðir
framkvæmdi Guðmann Ólafsson,
núverandi meðhjálpari kirkjunn-
ar.
jafnframt minnismerki um
kristnitökuna árið 1000. Sam-
þykkti Þingvallanefnd tillögu
þessa og þjóðgarðsvörður vann
nokRuð að söfnun og flutti ev-
indi um málið í útvarp. Málinu
var vel tekið og allmargir lof-
uðu framlögum og nokkrar gjaf-
ir hafa borizt frá sumum. Tvennt
hefir þó valdið því að meira
hefir ekki verið gfert varðandi
þessa söfnun. Annars vegar var
endurreisn Skálholts einmitt
þessi árin og hins vegar binding
þjóðgarðsvarðar við ýms skyldu-
störf hér á staðnum, en þau kref j
ast þess að unnið sé að þeim
365 daga á ári og leyfa harla lítið
frjálsræði til annarra starfa utan
staðarins.
Fé til nýrrar kirkju i vörzl-
um núverandi sóknarprests og
Framh. á bls 18.