Morgunblaðið - 31.10.1959, Blaðsíða 11

Laugardaeur 31. oKt. 1959
MORCUNBLAÐIÐ
11
Getur nokkur
ÞAÐ hefur verið sagt, að þeg-
ar fyrstu Bandaríkjamenn-
irnir lenda á tunglinu, þá
verði þeir að ganga undir
rússneska tollskoðun. F or-
senda þessa er að Rússar hafi
eignað sér tunglið. í sam-
bandi við það koma upp mörg
flókin lögfræðileg vandamál.
Höfundur þessarar greinar
hefur fengið styrk til ýmissa
rannsókna við háskólann í
Ósló á þjóðarrétti.
Enn eru Rússar ekki búnir að
senda menn til tunglsins og enn
eru þeir ekki búnir að kasta eign
sinni á þennan fylgihnött jarðar-
innar. Heimurinn hefur því enn
nokkurn umhugsunarfrest, hvern
ig halda beri á þessu máli. Ég
ætlaði hér að reifa það nokkuð,
hvaða lögfræðileg vandamál geta
komið upp við landnám manna
á tunglinu og eftir hvaða leiðum
þau verða helzt leyst. Þar með
er ekki sagt, að lögfræðilegar
rökfærslur hafi úrslitaáhrif í
málinu í reynd.
Til að byrja með skulum við
setja vandamálið þannig upp:
Fyrst hlýtur maður að spyrja,
hvort eignartilkall til tunglsins
geti yfir höfuð verið gilt, þannig
að öðrum sé lagalega skylt að
hlíta því. Ef svarið við þessu
verður „já“, þá verður að íhuga
nánar, hvað þarf til þess að slíkt
eignartilkall verði gilt. Að lok-
um þarf að athuga, hvort nokkur
sé fær um að uppfylla þau skil-
yrði.
ráðaréttur ríkis er frumskilyrði,
annig að eignarréttur kemur þá
fyrst til greina, ef það ríki við-
urkennir hann.
Þjóðarrétturinn verður að
skera úr um það, hvort ki'öfur
eins og ríkis um yfirráðarétt séu
gildar. Af þessu er það ljóst, að
það er rangt, sem sumir halda
fram, að þjóðarrétturinn gildi
ekki í sjálfu sér á tunglinu og
öðrum himinhnöttum. Hins veg-
ar er það einnig rangt, að ætla
sér að beita öllum reglum þjóðar-
réttarins, án tillits til tilgangs
þeirra og forsögu og segja að þær
hljóti allar að gilda £ himingeimn
um. Réttast og sanngjarnast er
að segja, að þjóðarrétturinn hafi
gildi í himingeimnum, en að regl
ur hans verði undirorpnar breyt
ingum vegna þess að þær hæfa
ekki allar hinum nýju aðstæðum.
Reglur um eigendalaus lands
svæði
Og nú skulum við víkja að því,
hvers vegna það er vafasamt, að
nokkurt ríki hafi þjóðréttarlega
heimild til að gera yfirráðatil-
kall til tunglsins eða hluta af
því. Slík krafa hlýtur að
byggjast á einhverri réttarreglu.
Sem kunnugt er eru engir samn-
ingar til, sem ná yfir þetta, og
Á tunglinu er ékkert lífsmark.
hófust fyrst eins konar opinber*
ar samningaumræður um þetta.
Þar kom það í ljós, að menn voru
yfirleitt sammála um það, að
himingeimurinn skyldi aðeins not
aður í friðsamlega þágu, og að
engar lagalegar deilur ættu að
upphefjast um yfirráð eða sam-
göngur í honum. "Lf þessu væri
fylgt bókstaflega, ætti það að
þýða það, að venjulegur yfirráða
réttur ríkis væri útilokaður. En
þv£ miður komst þetta mál ekki
svo langt að hægt væri að byggja
neitt á því. Hið vænlega samkomu
lag, sem virtist ríkjandi um und-
irstöðuatriðin, spilltist í deilum
um það, hvernig sú ráðgefandi
nefnd skyldi skipuð, sem átti að
rannsaka málið nánar. Þessa
deilu, þar sem Bandaríkin og
Rússland stóðu hvort gegn öðru
er ekki hægt að skýra öðru visi
en að þetta hafi annað hvort ver-
ið hreint metnaðarmál eða þá, að
einingin, sem virtist koma fram í
málinu i byrjun, hafi ekki verið
einlæg.
Árangurinn varð sá, að nefnd-
in var svo skipuð um það verk-
efni, sem samkomulag hafði
náðzt um, en fjórir af nefndar-
mönnunum, þeirra á meðal full-
trúcir Sovétríkjanna og einnig
fulltrúi Arabalýðveldisins, neit-
uðu að taka þátt í störfum henn-
ar vegna þess að Bandaríkja-
menn höfðu fengið vilja sínum
framgengt um skipun nefndarinn-
ar. Þrátt fyrir þetta komu hinir
nefndarmennirnir saman í New
York £ mai sl. og verður skýrsla
þeirra rædd á Allsherjarþingi
Sameinuðu þjóðanna, sem nú er
ert yfirráðatilkall til tunglsins
Eftir háskólastyrkþegann
Torkel Opsalh
Rétturinn skapaður af mönnum
Það er mjög vafasamt, hvort
nokkur getur gert tilkall til
tunglsins. Að sjálfsögðu má bú-
ast við því að ýmis vandamál
komi upp, þegar hin gamla og
rótgróna heimsmynd springur.
Sumir telja ótvírætt, að himin-
geimurinn sé a. In. k. réttarlega
séð tómarúm, hvað sem segja
má um eðlisfræðilega hlið máls-
ins. Þetta er varla rétt. Aðal-
atriðið er, að rétturinn, eins og
við þekkjum hann, er „skapaður
af mönnum", en ekki hitt að
hann sé „skapaður á jörðinni“.
Þess vegna er rétturinn til þess
fallinn að skera úr um deilur
milli manna, hvar sem er, og
ekki aðeins á jörðinni, ef mann-
leg starfsemi nær út fyrir jörð-
ina. En þetta gildir fyrst og
fremst almennt um réttarskipun-
ina og það er ekki sjálfsagt að
það sama gildi um hverja ein-
staka reglu. Það hvort einhver
ákveðin regla skuli gilda án til-
lits til landfræðilegra staðhátta,
verður að ákveða með túlkun á
reglunni sjálfri, hver sé tilgang-
ur hennar og hvernig hún varð
til. Venjulegur þjófnaður hlýtur
t. d. að verða dæmdur jafnt,
hvort sem hann gerist á jörðinni
eða tunglinu, en hið sama gildir
ekki um reglurnar um viðskipta-
bróf.
Þegar um er að ræða þá kröfu
að fá viðurkennda sérréttindaað-
stöðu, þá er það ljóst, að málið
er annars eðlis, eftir þvi, hvort
tilkall til tunglsins kemur frá
ríkisstjórn, t. d. frá rússnesku
ríkisstjórninni, eða frá einstakl-
ingi, til dæmis frá sérvitringi í
Miðríkjum Bandaríkjanna. Þeg-
ar ríkisstjórn gerir tilkall til
ákveðins landssvæðis, þá er þar
um að ræða ríkisréttarlegt atriði,
sem hefur gildi að alþjóðalögum.
Ef einstaklingur ber fram slíkar
kröfur, þá þarfnast hann læknis-
rannsóknar. — Einstaklingurinn
getur aðeins krafizt þess, að
„eignarréttur“ hans sé viður-
kenndur. Hér er ekki ástæða til
að fara lengra út í skilgreining-
una á yfirráðarétti ríkis og
eignarétti einstaklinganna. En
rétt er að benda á það, að yfir-
varla er heldur til neinn venju-
réttur, sem byggja má beinlín-
is á. Hér er þá helzt um það að
ræða að beita þjóðréttarlegum i
venjurétti samkvæmt lögjöfnun.
Og þá liggur næst hendi að beita
reglunum um það, þegar ríki ger
ir tilkall til eigendalausra land-
svæða á jörðinni. Við skulum
bráðum víkja að þessu nánar, en
fyrst er rétt að bendá á það, hve
óvíst það er, að þessum reglum
megi beita við tunglið. Fyrst og
fremst urðu þessar reglur til við
sérstök söguleg stjórnmálaleg og
landfræðileg skilyrði á jörðinni.
Sérstaklega urðu þær til í sam-
bandi við stofnun nýlendna á síð
ustu öld. Nú eru aðstæðurnar allt
aðrar. Þar fyrir utan eru hug-
myndirnar að baki hinum vís-
indalegum landvinningum á vor-
um tímum allt aðrar en þær, sem
settu svip sinn á stjórnmálalega
landvinninga síðustu aldar. Hins
vegar megum við ekki gleyma
því, að ýmislegt er líkt i að-
stöðunni nú og þá. Sérstaklega
þetta, að ef stjórnmálaleg yfirráð
einskis ríkis eru ekki viðurkennd
á ákveðnu landsvæði, þá ríkir
þar stjórnleysi. Að minnsta kosti
meðan ekki hefur tekizt að skapa
annað form réttar skipulagning-
ar en ríkið eins og við þekkjum
það. Þegar þjóðarétturinn hefur
viðurkennt landakröfur á jörð-
unni, þá þarf það ekki endilega
að vera til þess að stuðla að yfir
drottnunarstefnu á varnarlaus-
um svæðum, heldur öllu fremur
vegna þess að einhverskonar rík-
isvald var betra en ekkert, fyrst
að þróunin gekk einu sinni í
þessa átt. Þetta sjónarmið hefði
alltaf hlotið viðurkenningu hvað
sem viðvíkur yfirdrottnunar-
stefnunni.
Þetta sem hér hefur verið sagt
verður að láta nægja varðandi
þetta athyglisverða og erfiða
teoretiska vandamál. Það virðist
£ beztu samræmi við þróun þjóð-
arréttarins hingað til, þó hann
hafi verið slitróttur og frumstæð
ur að segja að ekkert sé réttar-
lega í veginum fyrir því, að
eitthvert af ríkjum jarðarinnar
geri tilkall til tunglsins. En ekki
þarf mikið til að hnekkja þessu
og komast að gagnstæðri niður-
stöðu. Ef það kæmi til dæmis í
ljós núna eftir að málið kemst
mjög á dagskrá, að ríkisstjórnir
heimsins eru almennt annarrar
skoðunar, þá mundi grundvöllur
þessarar lögjöfnunar falla brott,
jafnvel án þess að nokkur ákveð-
inn samningur yrði gerður um
það.
Takan þarf að vera „virk"
Ef menn viðurkenna hinsveg-
ar, að hægt sé að setja fram gilda
kröfu um yfirráð yfir tunglinu,
þá er rétt að athuga nánar skil-
yrðin til þess. Þar eru vafaatr-
iðin ekki eins mikil. Á jörðinni
gildir sú regla í þjóðarréttinum
að ríki geti krafizt þess að yfir-
ráð þess séu virt yfir eignalaus-
um landsvæðum, ef framkvæmd
hefur verið „lögleg taka“. Og
ef við reynum nú að líta á málið
í heild, þá virðist það sanni næst
að fylgja þeirri reglu þjóðréttar-
ins að takan verði að vera „virk"
þ. e. a. s. það ríki, sem lcrefst
yfirráðaréttar verður að sýna
það, að það hafi landsvæði á
valdi sinu, geti framfylgt lögum
og valdi og komið £ veg fyrir að
önnur ríki skapi sér sömu að-
stöðu þar. Frekara er ekki kraf-
izt, en minna má það heldur
ekki vera. Það er erfitt að skýra
hvað liggur í skilyrðingu um
„virka“ töku, án þess að nefna
ákveðin dæmi. Nokkur slík dæmi
hafa komið til úrskurðar við al-
þjóðlega dómstóla. Eitt hið þekkt
asta er Grænlandsmálið milli
Danmerkur og Noregs. Af þess-
um málum má álykta, að skil-
yrðið um virka töku sé ekki
jafn strangt £ auðum og ógestrisn
um landsvæðum eins og á byggðu
landi. Þetta er í sjálfu sér eðli-
legt. Það þarf ekki að gera sömu
kröfurnar um vald ríkisins, þar
sem ólíklegt er, að þurfi að beita
því.
Þrátt fyrir það virðist þetta
skilyrði leiða til þess, að enginn
geti enn sem komið er gert til-
kall til tunglsins. Þó Lúnik II.
hafi lent á tunglinu hefur hann
ekki gefið Rússum neitt vald né
yfirráð yfir því. Það er ekki auð-
velt að segja nákvæmlega fyrir,
hvernig framkvæma þurfi töku
á tunglinu til þess að hún verði
gild að alþjóðarétti. Maður veit
t. d. alltof lítið um tæknihlið
málsins, en svo mikið er víst að
það þarf meira til heldur en að
skjóta eldflaug í mark. Það skipt-
ir engu máli, þó að það sé enn
sem komið er, aðeins einu ríki,
sem hefur tekizt þetta. Á hinn
bóginn er óvíst, að setja þurfi það
skilyrði, að ríki, sem geri til-
kall til tunglsins sendi þangað
og setji niður stöðvar með mann-
afla. Alveg eins væri hægt að
hugsa sér að sent væri til tungls
ins fjarstýrð tæki. sem gegndu
sama hlutverki.
Lunik II. flutti með sér fána
Sovétríkjanna og skjaldarmerki.
Margir spyrja, hvort það hafi
nokkra þjóðréttarlega þýðingu.
Meðan Rússar halda því sjálfir
ekki fram, þá hefur þetta aðeins
teoretiska þýðingu og samkvæmt
því, sem hér var sagt, þá mynd-
ar flutningur á fána og öðrum
táknum ekki neinn grundvöll yf-
irráðaréttar, meðan að ríkið hef-
ur ekki fengið „virk“ yfirráð yfir
landsvæðinu. Hitt er svo annað
mál, að fáninn getur verið sönnun
og merki þess síðar að tekizt hafi
að skjóta eldflaug til tunglsins
og hún getur styrkt þjóðernislegt
stolt Rússa, auk þess sem þetta
hefur áróðursgildi.
Deilur um málið á þingi S.þ.
Þegar fyrstu gervitunglunum
var skotið á loft, urðu umræður
um réttarreglur í himingeimin-
um allt í einu aðkallandi og mik-
ilvægar. Áður höfðu fáeinir lög-
fræðingar rætt um málið, en um-
ræður þeirra voru taldar fjarlæg-
ar veruleikanum. Nú fóru ríkis-
stjórnirnar fyrst að hafa áhuga
á vandamálunum. Á Allsherjar-
þingi Sameinuðu þjóðanna í fyrra
komið saman i New York. f þess-
ari skýrslu er enginn endanleg
ákvörðun tekin um það vanda-
mál, sem hér er rætt um, og tals-
menn ríkisstjórnanna, sem hér
áttu hlut að máli, hafa varazt að
binda sig á nokkurn hátt í mál-
inu.
Samningsgerð aðkallandi
En nú má búast við því að ferð
Luniks II hafi það í för með sér
að reynt verði að flýta málinu
hér á jörðinni. Hinar tæknilegu
framfarir á þessu sviði valda því,
að umræður um þetta mál fá ann-
að og meira en teoretiska þýð-
ingu. Þar væri mikill ávinningur,
ef hægt væri að leysa allar efa-
semdir um málið, með samningi,
sem yrði gerður áður en að efa-
semdirnar gætu orðið upphaf
harðvítugra deilna. Það er í raun
inni miklu þýðingarmeira að
reyna að koma á slíkum alþjóða-
samningi, einnig frá lagalegu sjón
armiði heldur en að rökræða það,
hvort og hvaða reglur alþjóða-
réttarins skuli gilda nú skv. al-
þjóðarétti í himingeimnum.
(Frá háskólaforlaginu í Ósló).
Gjöf
til S.V.F.Í.
FÖSTUDAGINN 30. okt. 1959
afhenti frú Jóna G. Stefánsdót-
ir Sogaveg 32. Rvk. 10 þús. kr.
minningargjöf á skrifstofu Slysa
varnafélags íslands til Björgun-
arskútusjóðs Austurlands frá sér
og dætrum sínum, Sigrúnu,
Ingigerði og Jónínu Óskars-
dætrum. Er gjöfin til minningar
um fyrrv. eiginmann hennar,
Guðjón Kristin Óskar Yaldiinars
son, vélstjóra er fæddur var 30
október 1909 en drukknaði ai
, b.v. Viðey hinn 5 apríl 1945.