Morgunblaðið - 24.07.1960, Side 11

t
Sunnudagur 24. jölí. 1960
MORGVNttr. AOtB
11
„SÚ heimspeki vorra daga, sem
er mest umtöluð og minnst skil-
in“ segir dr. Winsnes, sem lengi
hefir kennt heimspekisögu við
Óslóarháskóla, um þessa hreyf-
ingu. Það sem hér fer á eftir,
'byggir að verulegu leyti á fram-
setningu þessa mæta manns, sem
góðfúsiega hefir veitt undirrit-
uðum leyfi til að hagnýta það,
sem hann hefir um þetta mái,
ritað. Hér verður bó aðeins rætt
um fáein frumatriði, eins og gef-
ur að skilja í svo stuttu máli.
Auk þess er stuðzt við nokkur
verk existensíalistanna sjálfra.
Jean Paul Sartre kvartar einn-
ig undan misnotkun á nafni stefn
unnar. Stafar þetta e. t. v. »/ því
að existensíalistar hafa komið af
stað hreyfingu, sem bori-/t hefir
inn á mörg svið andlegs lífs V-
Evrópu og inn í hana hafa dreg-
izt margir, sem hafa iitla hug-
sjónalega þjálfun og geta því að-
eins óljóst rakið ætterni hug-
myndanna. einkum hafa sumir
ungir menn brugðizt við af meira
kappi en forsjá og getur slíkur
áhugi orðið spaugiiegur.
Próf. Jóhamr 18 Mtnesson
Hvað er
existensialismi?
gegn abstrakt hugsun og abstrakt
heimi. En það er megin einkenni
abstrakt hugsunar sS sundurliða
og hugsa einstök átriði sér, .án
tállits til heildarinnar. Telja ex-
istensialistar að hér felist hætta
á föisun og misibyrmingu sann-
leikans þegar um mannlega til-
veru er að ræða, þótt þetta geti
gefizt vel í náttúruvísindum. Þeir
stæðutolæ, en málið er þó ein-
faldara en ætla mætti Tilvera
manns og tilvera hlutar er svo
ólík a* réttur skilningur fæst
ekki á hlut og manni með sömu
aðferð. Frumstæðir menn hafa
viljað skilja hluti svo sem þeir
hefðu sál, en nútíma menn vilja
skilja manninn svo sem væri
hann sálarlaus En hin mannlega
tilvera verður aðeins skilíh í sér-
leik sínum og vitsmunir einir
nægja ekki til þess að skilja
manninn. Vita þetta allir þeir
sem nokkuð þekkja til ástúðar
eðá mannúðar. „Existensheim-
spekin hefði þegar beðið ósigur
í baráttu sinni ef bún teTdi sig
geta sagt hvað exstensinn er“
segir Jaspers.
Þetta kann að virðast neikvætt:
Að gera existensinn að megin-
verkefni sinu, en telja sig ekki
geta tjáð hvað hann er. En hér
hýr að minum dómi að baki á-
kveðinn vilji til þess að láta ekkj
undan síga fyrri inteTIektúaTism
anum — abstrakt-hugsuninni
Aðrar blekkingarleiðir eru færar
en leiðir vitsmuna og orsaka-
sam'banda. Velja má þann kost
að lýsa fyrirbærum án bes» að
skilgreina þau fræðjlega Þá leið
fara mörg skáld og ritJiöfundar.
Og bar með er tilveran ekki
gerð fátækari, heldur ríkari.
Þessi leið er einnig farin i fyrir-
bæra-iheimspekinni (fenomeno-
logien). En hún hefir nm ára-
tuga skeið haft áhrif á hugsandi
meun í Evrópu. Að greina nánar
Nauðsynlegt er að taxa þegar
fram að stefnan greinist marg-
víslega, einnig meðal Teiðtog-
anna. Telja sumir sig til trú-
leysingjá, enda engin ástæða til
að efast um að þeir eru það, en
þar fyrir eru þeir ekki eins og
þeir trúleysingjar, sem vér eig-
um að venjast. — Aðrir eru
menn trúhneigðir og sumir eru
trúaðir kiiatnir menn.
II.
Hvað er þá þessum ól;ku mönn
um sameiginlegt? Til ráðningar
þeii rar gátu verður þá fyrst á
vegi vorum sjálft nafn stefnunn-
ar. Orðið existens, af lat. exist-
entia, er yfirleitt þýtt á vora
tungu með orðinu tilvera. En sú
þýðmg nær ek-ki lengur hinni
rét-tu merkingu orðsins. Essentia,
sem er náskvl* hugtak, af sögn-
in«i esse. að vera tíl, að vera
fyrie hendi, þýðir einnig á sinn
hátt tilviet eða tilveru, I sumum
sambondum kjarni má’s. inni-
hold. Segja má að hugmyndir séu
til og daglega gerum vér ráð
fyrir tilveru hluta, eins og t d.
etema. Nú segja existensialistar
að tilvera hugmynda. hluta oe
manna sé svo ólík að v'ilinndi
hljóti að vera að segja aS þessi
tilvera sé öll eins. Tilvera steina
og manna er syo ólík að óhæft'
«r að nota sama heiti um hvora
tveg.aja að dóm-i existensialista.
Orðið existens á hjá beim ein-
gongu við virka og ábyrga til-
veru mannlegra persónuleika.
Steinar eru fyrir hendi, hug-
myndir lifa í hugum manna, en
aðeins mannTp«®r verur eetn
haft existens. í hugsjónafraeSi
existensialista kemst maður næst
þvi að skýra existensinn svo sem
virka tilveru ábyrgra mann-
legra persónuleika. En með
þessu er þó ekki rúni-i ráðin,
því existensinn er ,,óskilgreinan-
legur“. Þótt vér segjum að hann
sé hinn upplifaði mannlegi rsun-
veruleiki, „la realité humaine”
gp»nstæður og aðgreindur frá til
viflt hluta, verkfæra, þá er hér
ekki im tæmandi skilgreiningu
að ræða, heldur aðeins lýsingu
á ei-nu af beim frumatriðum sem
existensialistar flytj* i boðskap
sínum. En það skiptir meginmáli
að m»ðurinn geri sér grein fyrlr
því að mannleg tiIveTa er ann-
ars eðlis en öll önnur tilvera.
Þetta kannað virðast sjálfsagt og
hugsandi alþýðumenn skilja það.
En það kann að gleymast vald-
höfum og leiðtogum, forstjórum
og öðrum, sem fást við menn I
stórum stíl.
Fyrstur manna notar Sören
Kierkegaard (1813—1855) orðið
existens í þessari nýju merkingu.
Jafnframt hugtakinu subjectivi-
tet (einstaklingseðli, einstaklings
skoðun) er existens eitt af hin-
um nýju baráttustefnu-orðum
hans gegn Hegel og kenningum
hans. Hegel taldi að einstakling-
urinn skipti mjög litlu máli, en
áleit aftur á móti að stofnanir
þjóðfélagsins og þá einkum rikið,
væru mjög þýðingarmikil fyrir-
bæri, með því að í beim birtist
„hinn mikli eilíf Andi“. Marx
aftur á móti talar um hið mikla
eilífa efni, sem skiptir öllu máli
í tjáningu þess í þjóðfélaginu.
Þannig geta tvær gjörélíkar skoð
anir verjð sammála um að rinsk
isvirða einstaklinginn. Hér koma
fram andmæli Kierkegaads gegn
Hegel. ,,Hinn existensielli hug/
uður leitast ávallt við að með-
hugsa það í allri sinni hugsun
að hann er existerandi" — það
er að segja- virkur þátttakandi.
Menn hafa jafnar talið að Ki.
erkegaard sé ekki við albýðu
skap. En hvenær sem vér biðj-
um einbvern að mega talp við
hann einslega (Talaðu við mig
eitt orð) þá notum vér hans að-
ferð. Menn skvldu hér einnig
minnaet Sókratesar
III.
Vér erum nú komnir að öðru
megin einkennl existensíalism-
ans. Existensialistinn er virkur,
’hann hefir sjálfur allt annan á-
huga fyrJr hugsun sinni en hinn
rökfræðilegi eða „gruflandi"
hugsuður. Honum stendur ekki
á sama um viðfangsefni sitt,
hann lætur ekki hugsa fvrir sig
og hugsar heldur ekki sjálfur án
þess að gera sér grein fyrir sér-
leik hinnar mannlegu tilveru. Að
hugsa existensieH er að hugsa
með áhuga og áöyrgð, láta hvergi
skeika að sköpuðu, heldur láta
hug fylgja máli.
Bibt megin verkefni siM telja
existensíalistar vera viðnáin
snúast gegn abstrakt-heiminum
og leita að hinum áþreifanlega
raunveruleika, sem maðurinn
upplifir. Hverfa ber að þeirra
dómi frá öllum dauðum kerfum,
sem hafa tilhneigingu til að gera
manninn að hlut (reifisera, af
lat. res, hlutur) og hverfa ber
frá þeim aðferðum, sem telja að
maðurinn verði rannsakaður eða
skilinn svo sem væri harm hlut-
ur, jurt eða dýr í nát*úrunni.
Maðurinn verður ekki skilinn
nema í sérleik sínum og án hins
mannlega sérleika verður sann-
leikurinn um manninn ekki
fundinn.
:v.
Eitt megin hlutverk si+t te'ia
existensialistar vera aS kalla
mannina U ábyrgðar. í ábyrgðar-
leysúut felst tortimingarhætta
fyrir tiwUUing og mannfcyn.
Menn hafa ásakað Sartre fyrir
að láta eitt af leikritum 9Ínum
gerast í Helvíti — með þvi á
hann við lokaða hringrásar- til-
veru, sem ógerlegt er að komast
út úr .Nú tri'4” Sartre ekki á Guð
og hann er ekki að reyna að
vekja menn til trúar með kenn
ingu sinni. En ábvrgðarlaust líf
leiðir til þess að maðurinn verð
ur eins og hlutur eða tamin
skepna (sbr. ,.sem fugl við snún-
ing snýzt, þeim snaran heldur).
Maður sem ekki vill velja milli
möguleika, glatar sérleik sínum.
En maðurinn getur valið þé leið
í lífinu að láta fara með sig eins
og hiut eða skennu. sem ..flýtur
sofandi að fei°ðar ósi“. Það er
hin auðveldosta leið. Og mörg
sru þau öfl. sem vilja draga
manninn með sér. gera hfinr að
vél eða tömdu dýri. sem enga
sjálfstæða huesun heíur og enga
ákvörðun tekur. Uppeldiskerfin
og vélvæðinein vilja draga
manninn í þá átt Sama gildir
sum félagssamtök, iðnvæðing-
una, múgmennskuna og annað,
sem of langt yrði upp að telja.
Sumir hafa viliað bera exist-
ensialistum það á brýn að þeir
væru andvigir vísindum. Dr.
Winsnes telur það ekki á rök-
um reist. Orsöloin kann að felast
í því að leiðtogar stefnunnar
telja að existensinn sé óskilgrein
anlegur, en verði bó skilinn.
Þetta hefir á sér mikinn bver-
frá henni, yrði hér of langt mál.
Meðal fremstu hugsuða stefn-
unnar voru þeir Edmund Hasserl
og Max Soheler.
Af því sem að ofan greinir,
verður skiljanlegt hvers vegna
existensíalisminn er orðinn kenn
in margra skálda og rithöf-
unda. Samband skáldskapar og
heimspeki er þegar á ógleyman-
legan hátt að finna hjá Sören
Kierkegaard. Hér á landi hafa
líka skáldin kynnt flestar þær
'hugsjónir heimsnekinnar, sem
lifað hafa á síðari öldum Áður
gerði kirkjan það
Margir existansialistar klæða
skoðanir sínar í búning skáld-
listarinnar, svo sem Sartre,
Marcel og Albert Camus Franz
Kafka er meðal existensíalist-
ískra skálda ,þótt hann teljist
ekki til heimspekinganna.
Flestir hugsuðir stefnuhnar
hafa unnið verk sín á 2ð öld-
inni. Auk þeirra, sem þegar hafa
nefndir verið, ber að nefna Mart
in Heidegger, en kenningar hans
eru grundvallandi, einkum mann
fneSt hans, kenningin um tím-
ann og sérleik mannlegrar til-
veru og siðast en ekki sízt, um
mismuninn á „-menni" og
manni.
Existensíalisminn er nú mikil
undiralda i bókmenntum Evrópu
og hefir verið í stöðugum vexti
allt frá þriðja tug þessarar ald-
ar. Þegar ég kynnti mér stefn-
una sem ungur maður í Sviss,
einkum Heidegger og Heine-
mann, gerði ég ekki ráð fyrir
að hún myndi ná þeirri út-
breiðslu, sem raun varð á. Þá
stóðu menn í varnarstöðu gegn
nazismanum og ofbeldi hans.
Með því að margir eixstensia-
listar telja sig til húmanista, þó
andmæla þeir öllu ofbeldi gagn-
vart manninum. Ðg þeim er það
Ijóst að það nægði ekki að and-
mæla því hjá nazistum ef menn
væru svo tilbúnir til að undir-
skrifa það sama ofbeldi hjá
kommúnistum Slíkt er aðeins
samboðið ragmennum.
Stefnunnar hefir þegar gætt
nokkuð í uppeldismálum og fé-
lagsmálum. Tröllatrúin á 'vits-
munadýrkuni.na hefir leit* til
öngjr/eitis og upplausnar í menn
ingu Vesturlanda og ábyrgðar-
leysið er ávöxtur af dekrjnu við
Ijós skynseminnar, sem getur
vissulega stundum verið viliu-
ljós. — Trúin á framþróun, sem
er manninum hagstæð 4 hvernig
sem hann hagar sér, er hrunin
og upplausnaröflin vaxa eins og
kratobamein, sem menn finna
ekki til fyir en það er orðið
hættulegt og búið að vinna tjón
á lífsvefjum þjóðfélaganna.
V.
Þeir sem kunnugh- eru hnút-
um og þraðum sögunnar, ír.unu
fliótt finna að hé- er borið fram
nýtt og gamalt. Hér er arfur frá
Sokratesi og Plató. frá Ágústin-
usi kirkjuföður og fjölmörgum
öðrum meðal fremstu anda sög-
unnar á ýmsum öldum. Vér
munum einnig finna tóna, sem
nður hafa hljómað í ljóðum hér
4 voru landi, bæði hjá Fjölnis-
mcvnum og í fornbókmenntun-
um. Að baki þessum tónum má
greina vinveittan vilja mætra
manna, sem1 ekki leita eigin hags
muna og hafa ekkert annað á
Hjarta en að koma oss til hiálp-
‘1IY — ekki með lánum né dýr-
um sjóðum, sem vér eigum »ð
higg’ja fyrirhafnarlaust til að
’ifa fyrir líðandi $tUnd — held*
ur með því að kalla oss til á-
byrgðar á sérleik sálar vorrar,
til abyrgðar á heill þjóðar vorr-
ar og allra þeirra. sem eru á
leiðinni fram. Það er homo
víator, maðurinn á veginum,
sem talar við annar, homo viator
á hinum sama vegi.
Júlí 1960
Jóhann Hannesson.
Sjómenn
Af sérstökum ástæðum er til sölu með tækifæris-
verði ca. 3ja tonna bátur, sem nýlokið er smíði á,
Ýmislegt fylgir bátnum. — Nánari upplýsingar gefa:
Einar Sturluson, skipasmiður, Hreggsstöðum Barða-
strönd og Pétur Guðmundsson, kaupfélagi Patreks-
fjarðar.
Vatnsdal, 17. júní 1960
Guðmundur Kristjánsson, Vatnsdal
Húsbyggjendur
Milliveggjaplötur úr vikurgjalli. — 7x10 cm. 50x50
cm. jafnan fyrirliggjandi. — Kynnið yðUr fram-
leiðsluna áður en þér gerir kaupin annars staðar.
Hringið og við sendum yður heim.
Brunasteypan Sf.
Útsk-álum við Suðurlandsbraut — Sími 33146