Morgunblaðið - 04.12.1960, Side 3

Sunnudagur 4. des. 1960
MORai!l\PT. AfílÐ
3
afskrsemda mynd af raunveru-
leikanum, með því að ýkja þær
staðreyndir, sem styrkja hleypi-
dómana, og þegja um hið gagn-
stæða. Og áróðurstæknin hefur
aldrei verið meiri en á þessum
tímum. Það hefur aldrei verið
erfiðara að greina aðalatriði frá
aukaatriðum, rétt frá röngu,
HIN miklu hugsjónahugtök —
orð eins og sannleikur, frelsi og
réttlæti — eru til orðin vegna
hugmyndarinnar um manninn og
hafa aðeins þýðingu í því sam-
bandi. Sannleikur verður aðeins
skilgreindur sem hugsanlegasta
samræmi milli hugsanlegasta
fjölda atriða — algjör sannleik-
rrr er ekki til, nema maður
haldi inn á trúarleg svið. Al-
gjört frelsi er alger endaleysa,
því maðurinn er það sem hann
er, vegna ýmiss konar hömlun-
ar, og algjör framkvæmd rétt-
lætis myndi fljótlega leiða til
villimennsku.
Þegar rætt er um óháða list
sem jafnframt er þáttur í and-
legu frelsi, verður að skoða hana
í sambandi við hlutlægt ástand,
ef hún á ekki að hverfa eins
og ósýnileg lofttegund út í ó-
hlutstætt tómarúm. Þetta hlut-
læga ástand hlýtur óhjákvæmi-
lega að vera núverandi (1956)
heimsástand, nánar til tekið:
ástandið í Ungverjalandi.
Að ég skuli ekki í sömu and-
rá nefna atburðina í Egypta-
landi og Súez, er ekki vegna
þess að ég áliti þá þýðingar-
minni, heldur vegna þess að
þeir snerta okkur á allt ann-
an hátt. Við höfum viss áhrif
á þá og berum samsvarandi hluta
af ábyrgðinni, vegna þess forms
frelsis, sem vestrænt lýðræði
byggist á. Þetta hefur greini-
lega komið fram í Englandi, þar
sem fjöldi fólks reis á svip-
stundu til andstöðu gegn hinni
vopnuðu ágengni í Egyptalandi.
Þó að við gerum ráð fyrir enn
augljósari þátttöku í taflinu um
Súezskurðinn, hefur hið lýðræð-
islega skoðana- og málfrelsi
engu að síður birzt sem lifandi
veruleiki — vald sem engin lýð-
ræðisstjórn getur skellt skoll-
eyrum við. Það gefur okkur
sömuleiðis ástæðu til að ætla,
að hinu versta hafi verið af-
stýrt í Egyptalandi, þó það sem
gerðist hafi sannarlega verið
nógu slæmt.
En hinu versta varð ekki af-
stýrt í Ungverjalandi. Eftir því
sem ég bezt veit, hefur hvergi
í Rússlandi skapazt samhugur
meðal fólks gegn hernaðarlegri
kúgun á þjóð, sem hafði greini-
lega gefið til kynna að hún
æskti ekki kommúnistiskrar
stjórnar — jafnvel hin óvenju
kröf tugu mótmæli hins vest-
ræna heims, megnuðu ekki að
hafa áhrif á gang málanna. —
Hættan á atómstyrjöld kom í
veg fyrir að lýðræðisþjóðirnar
veittu Ungverjum nokkra aðra
hjálp en mannúðarlega, og það
er heldur ekki mögulegt að
þvinga Sovétríkin siðferðilega,
því mótmæli okkar ná ekki til
rússnesku þjóðarinnar, sem álita
verður að sé óvitandi um það
sem raunverulega gerðist og við
brögð þess hluta heimsins, sem
við byggjum.
Vanþekking á raunverulegu
ástandi er alltaf hættuleg, og
þar sem tækniþróunin hefur
tengt alla hluti saman, svo þeir
verka hver á annan, er hún
helmingi hættulegri. Þess vegna
veldur þessi vanþekking —
betta sambandsleysi, þessi skort-
ur á skoðana- og málfrelsi, okk
ur svo djúpum kvíða — og á
sök á því að við erum nú al-
tekin vanmáttugum ' harmi,
beiskju og skömm. Við getum
um lítið annað hugsað um þess-
ar mundir, og það myndi ekki
hafa nokkurn skynsamlegan til-
gang að ræða um óháða list, ef
ég byrjaði ekki á því að ræða
atburðina í Ungverjalandi. Þið
getið réttilega vænzt þess af
tnér, og ef ég léti undir höfuð
leggjast að láta í ljós skoðanir
H. C. BRAIVNER, höfundur greinarinnar hér á
eftir, er eitt af höfuÖskáldum Dana. Hann kaf-
ar dýpra í mannssálina en nokkur annar höf-
undur þeirra. ViÖfangsefni hans er staöa
mannsins í nútíma þjúöfélagi. Óttinn viö dauö-
ann gegnsýrir flest verk hans. Þrátt fyrir þaÖ
nœr örvæntingin ekki tökum á honum. Hann
er vitsmunamaöur, sem horfist í augu viö ótt-
ann og reynir áð sigra hann.
Branner er fæddur áriö 1903. Ef tir stúdents-
próf ákvaö hann aö veröa leikari, en hœfileik-
ar hans nutu sín ekki á því sviöi. RéÖst hann
þá til iifgáfufyrirtœkis í Kaupmannahöfn og
starfaöi þar í mörg ár. Síöan 1932 hefur
liann nær eingöngu helgaö sig ritstörfum.
Ilann hefur skrifaö leikrit fyrir útvarp og
sviö, sem náö hafa hylli almennings og hlotiö
lof bókmenntamanna. Skáldsögur hans hafa
einnig vakiö mikla athygli, en hann hefur án
efa náö lengst í smásagnagerö. Þar standa aö-
eins fáir rithöfundar jafnfætis honum.
Þótt greinin, sem hér er birt, sé skrifuö áiriö
1936, þegar atburöirnir í Ungverjalandi og
Egyptalandi vöktu ótta manna og hrylling,
!hefur hún ekki misst gildi sitt. Hún á erindi
til állra, sem unna hugsjón lýöræöisins. Þess
vegna telur Mbl. rétt aö birta hana, þó ekki sé
nema í lauslegri þýöingu.
H. C. Branner kom hingáð til lands í nóvem-
ber í fyrra, eins og margir munu minnast, og
flutti fyrirlestur í Háskóla íslands um hlut-
verk listarinnar og listamannsins í nútíma
þjóöfélagi. v
mínar, myndi það valda ykkur
vonbrigðum.
Það hefur verið rætt og ritað
meir en nóg um þessa atburði
síðustu vikurnar, og það er hægt
að halda því fram með nokkr-
um rétti, að betra hefði verið að
mikill hluti þess hefði ekki litið
dagsins ljós. Það hefur ekkert
gott í för með sér að æsa ótt-
ann og hatrið til ofstækis, sem
hlýtur að leita útrásar inn á
við. Illyrði og ósannaðar sakar-
giftir koma ekki í stað rök-
ræðna. Ofbeldisverk skaða að-
eins hugsjón lýðræðisins.
En burt séð frá þessu trúi
ég ekki á gildi þess, að starf-
andi rithöfundar blandi sér í
tíma og ótíma í pólitísk mál.
Þó að það sé í tízku að halda
hinu gagnstæða fram, er það
skoðun mín að listir og stjórn-
mál eigi að jafnaði ekki sam-
leið. Sá sem lifir fyrir skap-
andi list er venjulega slæmur
flokksmaður. Honum hættir
stöðugt til að taka sínar eigin
hugmyndir fram yfir pólitískar
stefnur, sem eru að meira eða
minna leyti hentistefnur, vegna
þess að þær verða að brúa bilið
á milli ólíkra skoðana og hags-
muna. Það liggur í eðli listar-
innar að fallast ekki á slíkar
málamiðlanir.
Hlutverk listamannsins er að
leita sannleikans að baki sann-
leikans, raunveruleikans að baki
staðreyndanna. Hugmyndir hans
verða að vera lausar við öll
ruglingsleg, handahófsleg og þýð
ingarlítil fyrirbæri. Þess vegna
verður hann að hafa nægan
tíma til endurmats og íhugun-
ar, og þess vegna verður hann
framar öllu að forðast hinn
grófa samhljóm og fullyrðing-
ar stjórnmálalegs eðlis, sem
sýna okkur þegar bezt lætur
satt frá ósönnu. Þetta á jafn-
vel við um stjórnmálalega mik-
ilvægar athafnir, sem klæðast
búningi staðreynda. En hin
duldu pólitísku öfl koma öðru
hverju fram í dagsljósið við
pólitíska jarðskjálfta, sem op-
inbera okkur hluta af fortíð-
inni. Þá sjáum við raunveru-
leikann að baki slagorðanna og
hræsninnar og við stöndum and-
spænis greinlegu og ótvíræðu
vandamáli, sem krefst skilyrðis-
lausrar lausnar. Ekki aðeins
samvizkan, heldur einfaldlega
sjálfsbjargarhvötin neyðir okkur
til að standa gegn hverri hern-
aðarlegri árásarframkvæmd,
hvar í heiminum sem hún á sér
stað og af hvaða rótum, sem
hún er runnin. Þegar enskar og
franskar hersveitir ráðast inn í
Egyptaland og ógna íbúum Port
Said, verður að fordæma slíka
árás, hvað sem Súezskurðinum
líður og án tillits til hættunn-
ar fyrir ísrael og af hinu fas-
istiska einveldi Nasseers. Þegar
ungverskir verkamenn og stúd-
entar ,sem ekki hafa krafizt ann
ars er réttar síns til sjálfs-
ákvörðunar, berjast við erlend-
ar hersveitir, sem komnar eru
til að ræna þá þessum sjálfs-
ákvörðunarrétti, þá hlýt eg að
hafa óskipta samúð með verka-
mönnunum og stúdentunum. Það
er þýðingarlaust að tala um
sótsvart afturhald, hvítt ofbeldi
og fasistalýð Horthys. Það er
nauðsynlegt að bera kennisetn-
ingarnar öðru hverju saman við
framkvæmdirnar, ef hugtaka-
ruglingur á ekki að eiga sér
stað. Þegar ákveðin þjóð ræðst
inn í land annarrar þjóðar með
hugmyndakerfi sitt í fallbyssu-
vögnum og reynir á þann hátt
að útbreiða kenningar sínar um
frið, frelsi og bræðralag allra
manna, þá hefur hugsjónin svik-
ið sjálfa sig.
Það er hægt að segja með
rétti að öll pólitísk hugmynda-
kerfi hafi þannig gengið af
sjálfum sér dauðum og saga
mannkynsins sé ekki annað en
saga um sviknar hugsjónir. —
Þetta á einnig við um lýðræð-
ið. En einmitt þess vegna er
lýðræðislegt skoðana- og mál-
frelsi geysilega mikilvægt. Það
gefur tækifæri til opinberra
umræðna, sem samprófa hug-
sjón og veruleika og afhjúpa
misræmið. Þrátt fyrir allt sem
hægt er að finna að pólitísku
lýðræði, hefur reynzt unnt að
samhæfa það breytilegum lífs-
skilyrðum. Þjóðfélagskerfi Sovét
ríkjanna er aftur á móti gegn-
sýrt kreddubundinni trú á ó-
skeikulleika þess og veitir enga
möguleika til grundvallargagn-
rýni. Það byggir á efnishyggju-
legri söguskoðun, sem er sam-
þykkt í eitt skipti fyrir öll og
vegur og metur hina eilífu sköp
un sögunnar eftir stirðnuðum
lögmálum, og innri togstreitur
þess opinberast ekki fyrr en
þær leiða til ófarnaðar.
Samt sem áður — eða ein-
mitt af þessum ástæðum —
fylli ég flokk þeirra, sem reynt
hafa til hins ýtrasta að við-
halda trúnni á gildi menningar-
legra tengsla milli vestrænna
lýðræðisþjóða og Sovétríkjanna,
og ég hef öðru hverju reynt að
leggja mitt að mörkum í þeim
tilgangi. Það hefur leitt til þess
að ég hef verið stimplaður „blá-
eygur hugsjónamaður" og „af-
vegaleiddur andi“ og „kommún-
istískur taglhnýtingur“ — eða
hver þau nú eru þessi slagorð
— af ákveðnum hópi tortryggn-
ismanna. Eg hef borið þetta
með jafnaðargeði, vegna vitund-
arinnar um að ég hef aðeins
talað og skrifað sem sjálfstæð-
ur einstaklingur í lýðræðisþjóð-
félagi. Ef menn vilja gera sér
það ómak að lesa bækur mín-
ar — óg rithöfundur er fyrst
og fremst hann sjálfur í sköp-
unarverkum sínum — þá munu
þeir sjá að ég hef alltaf fjallað
um sálarlíf einstaklinga. Það er
það eina sem ég hef áhuga fyr-
ir sem listamaður, það er það
eina sem ég hef nokkra þekk-
ingu á, og af þeim ástæðum ein-
um gæti ég aldrei orðið áhang-
andi pólitísks hugmyndakerfis,
sem hefur flokkað sálfræðina
undir lífeðlisfræðina og metur
einstaklinginn aðeins sem hluta
af heildinni. Auk þess verð eg
sem listamaður að lýsa því
yfir, að eg er svarinn fjandmað-
ur hinnar kommúnistísku nyt-
semiskenningar um listina. Mér
væri ómögulegt að falla frá
kröfunni um óháða list. Hún
grundvallast á andlegu frelsi,
og það er skilyrðið fyrir tilveru
minni sem listamanns. Það er
Framh. á bls. f
R R HVÍLDARSTÓLUNN er aiger nýjung ó íslenzkum markoSi
R R HVÍLDARSTÓLLINN er bezti hvíldarstóli ó heimsmorkaðinum
RR HVÍIDARSTÓUINN er stillanlegur I ótto mismunandi
stöSur. en auk þess mó noto honn sem
venjulegan ruggustól
R R HVÍIDARSTÓLNUM fylgir óvenju þœgilegur fótaskemitt
sem stillo mó i mismunandi hœðum
er fromleiddur meS einkoleyfi fró
ARNESTAD BRUK. Oslo
SKUIASON I JONSSON, húsgognoverzlun
laugaveg 62
Skólavörðustíg 41
Símor: 11381 . 13107
•»