Morgunblaðið - 04.12.1960, Side 4

4
MORGUNBLAÐIh
sunnuaagur 4. des. 1960
— Ó/ióð lisf
Framh. af bls. 3
samgróið mér frá upphafi, það
er mér sjálft andrúmsloftið, án
þess ætti ég hvorki form né
mál. Þess vegna var það fyrst
og fremst það, sem ég fann mig
knúinn til að vernda gegn öfl-
um í okkar eigin samfélagi, sem
leitast við að grafa undan því,
gegn aukinni samsvörun aust"
urs og vesturs, sem birtist eink-
um í vígbúnaðarkapphlaupi og
stríðsótta. Höfuðviðfangsefnið er
að breyta andrúmslofti kalda
stríðsins, vinna gegn óttanum
og hatrinu, koma á rökræðum
í stað illyrða og gagnkvæmra
sakargifta, berjast gegn bann-
helgi áróðursins með því að
varpa ljósi á staðreyndir og
draga þannig úr spennunni, en
það er aðeins hægt ef skilyrð-
in eru fyrir hendi á báða bóga.
Eg var ekki „bláeygari" en
svo, að ég gerði mér grein fyr-
ir misréttinu í hinum komm-
únistiska heimi, — það var ekki
svo auðvelt að komast hjá því,
þar sem meiri hluti þess, sem
skrifað er um Rússland í vest-
ræn blöð, fjallar um þetta á-
stand. En ég tók ekki þátt í
hinni almennu fordæmingu,
vegna þess mér virtist það ekki
þjóna tilgangi friðarins. Sam-
bandsleysið gerði það að verk-
um að ómögulegt var að hafa
nokkur jákvæð áhrif á lífsskil-
yrði íbúa Austur-Evrópu, of-
boðsáróðurinn gaí þvert á móti
aðeins aukið á tortryggnina og
þar af leiðandi ófrelsið, og sam-
kvæmt endurgjaldslögmálinu
myndi hann síðan beinast gegn
okkur sjálfum. Eg var heldur
ekki „afvegaleiddari“ en svo. að
ég gerði mér fulla grein fyrir
því að kommúnistar myndu
nota nafn mitt í áróðri sínum
gegn því þjóðskipulagi, sem ég
sjálfur bjó við. Það varð maður
að sætta sig við. Mér virtist
— og mörgum öðrum — að
stefnubreyting í Sovétríkjunum
hefði gert það mögulegt að koma
á menningarlegum tengslum,
þrátt fyrir ríkjandi pólitíska
andstöðu, og listamenn hlytu
ekki hvað sízt að eiga þar frum
kvæðið, þar sem þeir eru næm-
astir fyrir ríkjandi ástandi. Hin
friðsamlega sambúð, sem hinn
austræni áróður hamrar svo
mjög á, er annað og meira en
slagorð. Hún er lífsnauðsyn í
heimi, þar sem helmingur mann
kyns er sveltur og óupplýstur,
þar sem atómstyrjöld er orðin
óhugsandi án tortímingar, og
báðir aðilar kalda stríðsins verða
að sætta sig við að hinn er til
og muni halda áfram að vera
til. Að líta á Sovétríkin sem
risavaxið líkneski á leirfótum,
er jafn hættuleg pólitísk ósk-
hyggja og hin kommúnistíska
kreddutrú um að hin vestræna
þjóðfélagsskipun muni brotna
innan frá, vegna innri mótsetn-
inga. Það er heldur ekki hægt
að trúa því að hinn austræni
heimur muni í náinni framtíð
koma á stjórnarfari, sem svip-
ar til lýðræðis, eða að við mun-
um skipta á pólitísku lýðræði
og „öreigalýðræði“ og láta ein-
staklingsfrelsið fyrir „fjölda-
frelsið". Við getum aðeins von-
azt til að vinna tíma, þar til
lífsaðstæðumar breytast og and-
stæður austurs og vesturs verða
ekki jafn ofarlega á baugi. Þeg-
ar við sem trúðum á þennan
möguleika ferðuðumst með
sendinefndum til Sovétríkjanna,
var það ekki til að láta sann-
færast af kennisetningum hinn-
ar rökfræðilegu efnishyggju eða
reka áróður fyrir ágæti hins
rússneska þjóðskipulags, heldur
eingöngu í von um aukinn
skilning. Við gerðum okkur eng
ar gyllivonir um þýðingu nokk-
urra vikna dvalar í landi, sem
ekki er land heldur heill heim-
ur, en við gátum notað eigin
augu og eyru, skapað okkur
mynd þar sem áður var auðn,
öðlazt innsýn í menningarlegar
aðstæður og komizt í snertingu
við íbúa Sovét-Rússlands, lífs-
skilyrði þeirra, hugsunarhátt og
tilfinnlngar. Og við gætum einn-
ig sagt þeim af högum okkar
sjálfra, komið þeim í skilning
um, hver við vorum og hvers
við óskuðum, og reynt þannig
að ráða lítilsháttar bót á hinni
hættulegu og gagnkvæmu van-
þekkingu. Það er ekki hægt að
fullyrða að slíkt hafi ekkert
gildi. Þetta samband hefur verið
_aukið og styrkt fram til þessa
tíma Og árangurinn hefur orðið
sá, að íbúar V.-Evrópu hafa öðl-
azt vissa hlutlæga vitneskju um
lífsskilyrðin í Sovét-Rússlandí,
sem áður var aðeins áróðurs-
efni. Samtímis óx áhugi í Sovét-
ríkjunum fyrir vestrænni list og
andlegri menningu Vesturlanda,
en hún hafði áður verið tilefni
djúprar hugmyndalegrar fyrir-
litningar. Rússnesk útgáfufyrir-
tæki og leikhús, sem höfðu nær
eingöngu látið sig varða bók-
menntir fyrri aldar, hófu smám
saman að gefa út og færa upp
nútíma vestur-evrópskar og
bandarískar bókmenntir og leik-
rit. Nægir í því sambandi að
nefna nöfn Sartre og A. Millers.
Ef áfram hefði verið haldið á
sömu braut, hefði maður getað
vænzt þess að raunverulegt
samband hefði smám saman
myndazt þvert í gegnum hið
svokallaða járntjald, milli upp-
eldisfræðinga, arkitekta, visinda-
manna og listamanna.
En harmleikurinn í Ungverja-
landi hefur á svipstundu gert
pessar vonir að engu í náinni
framtíð. Áróðursöskrin hafa aft-
ur yfirgnæft raddir skynsem-
irinar, og illyrði og gagnkvæm-
ar sakagiftir eru aftur komn-
ar í stað málefnalegra umræðna.
Menningartengslin eru rofin,
og rithöfundi í lýðfrjálsu landi
er ekki fært að endurvekja
þau. Maður vogar ekki lengur
að láta nota sig, því maður get-
H. C. Branner.
ur jafnvel ekki í smæsta atriði
látið flækja sig í hið svívirði-
lega athæfi í Ungverjalandi. —
Trúin á hiiln góða vilja er glöt-
uð, og ef maður reyndi við nú-
verandi aðstæður að stíga fyrsta
skrefið til að endurvekja sam-
bandið, væri ekki hægt að forð-
ast grun um svik við eigin mál-
stað. Maður myndi fjarlægjast
það samfélag og þá menn, sem
maður á andleg samskipti við.
Okkur er ekki lengur fært að
mæta rússneskum mennta- og
listamönnum á þeirri eigin jörð.
Ef samskipti eiga að hefjast aft-
ur, verða þeir að mæta okkur,
þar sem við stöndum. Þess vegna
getum við aðeins vonað ,að at-
burðirnir í Ungverjalandi muni
hafa þau áhrif í Sovétríkjunum
að rússneskir listamenn megni
að hefja r-addir sínar til raót-
mæla. En því miður eru ekki
MAMIE Eisenhower ætlaði að
fara að bjoða Jacqueline
Kennedy í heimsókn til Hvíta
hússins og sýna henni húsið
hátt og lágt til þess að búa
hana undir flutninginn. En
hún varð að fresta heimbou-
inu, því Jacquline Kennedy
lagðist á saeng mjög óvænt og
ól son.
★
Já, þetta var óvænt, það er
ekki hægt að segja annað, því
nokkrum stundum áður en
Kennedy ætlaði að dveljast
vikutíma suður á Florida sér
til hvíldar og einnig til að
undirbúa embættistökuna. En
það varð ekki mikið úr Flor-
idadvölinni í það sinn. Hann
hljóp við fót út úr flugvél-
inni áður en hreyflarnir höfðu
stöðvazt — beint upp í DC-6
vél, sem blaðamennirnir, hinir
eilífu skuggar hans, höfðu
komið'með. Sú var hraðfleyg-
ari en hans vél — og um leið
og eldsneyti hafði verið bætt
á . geymana var haldið áftur
til Washington.
★
Á leiðinni barst skeyti um
að honum væri fæddur sonur
og móður og barni liði vel.
Hrópað var margfalt húrra í
flugvélinni og verðandi for-
seti Bandaríkjanna brosti ut
undir eyru.
Hann hélt beinustu leið til
fæðingardeildarinnar og þar
hafði þá safnazt allmikill
mannfjöldi. „Hvað á sonurinn
að heita?“ spurði einhver um
leið og Kennedy gekk upp
tröppurnar. Hann staldraði
við: „Ha? John F. Kennedy,
yngri“. Svo þagði hann and-
artak en sagði síðan: „Já, ég
held að hún hafi ákveðið það

Jacqueline var flutt til fæð-
ingardeildarinnar fór Kenne-
dy flugleiðis suður á Florida.
Þau áttu ekki von á barninú
fyrr en nokkrum vikum
seinna.
Heldurðu að ég missi barn-
ið? spurði hún lækninn, þegar
hún lagðist í sjúkrakörfuna og
var flutt áleiðis til fæðingar-
deildarinnar. Nei, vertu alveg
óhrædd, svaraði hann.
Jacqueline hafði tvisvar
misst fóstur áður en hún ól
Caroline litlu, fyrir þremur
árum. Og núna eins og áður
var barnið tekið með keisara-
skurði.
★
Flugvél Kennedys var kom-
in hálfa leið til Florida, þegar
sjúkrabíllinn brunaði að heim
ili hans í Washington. Flug-
vélin var lent á flugvellinum
í Palm Beach og var að aka
upp að flugstöðvarbygging-
unni, þegar loftskeytamaður-
inn fékk skeytið um að Jae-
queline væri komin í sjúkra-
hús.
iumenn
— já, það hefur verið ákveðið.
John F. Kennedy, yngri“.
★
Og í fyrsta sinn síðan 1901
verður nú vöggustofa í Hvíta
húsinu. „Eg ætla að ala mín
börn upp sjálf“, sagði Jac-
queline. „Eg vil ekki að barn-
fóstrur og leynilögreglumenn
annist uppeldi þeirra. Eg
reyni að vera eins mikið með
þeim og ég get. Þau munu
sjálfsagt hafa minna af föður
sínum að segja en venjuleg
börn“.
miklar líkur til að svo verði.
Það er beiskt að þurfa að við-
urkenna það. Og það er engin
ástæða fyrir áróðursmennina að
hælast um. Við höfum allir beð-
ið ósigur, því við lifum enn í
tvískiptum heimi, þar sem
hvort tveggja er óhugsanlegt,
stríð og friður.
ítalska skáldið Silone tók fyr-
ir nokkrum mánuðum þátt í
alþjóðlegri ráðstefnu í Feneyj-
um. Þar voru einnig staddir
rússneskir rithöfundar, og hann
sneri sér til þeirra í ræðu og
hvatti þá til einlægra umræðna.
Því, sagði hann, ef við erum
ekki fúsir til að gagnrýna og
verða gagnrýndir, þá tölum við
dautt mál, þá tölum við sem
úr gröf. Hann minntist á hina
miklu rússnesku rithöfunda fyrri
aldar — Gogol, Tolstoi, Dosto-
jevski og alla hina, sem ávallt
vörðu hina undirokuðu og nið-
urlægðu gegn gjörræðisvaldi rík
isins. Hvers vegna hefur ekki
orðið framhald á þessu í rúss-
neskum bókmenntum? spurði
hann. Hvernig gátu rússneskir
rithöfundar beygt sig fyrir rík-
isaga, sem rændi þá frelsinu?
Hverja hjálp getur rithöfundur,
sem látið hefur frelsi sitt af
höndum, veitt við sköpun nýs
heims? — Silone talaði um ein- 1
ræði Stalíns, um hin óteljandi
morð og misþyrmingar, sem nú
hefðu verið viðurkennd, en ekki
skýrð. Hvernig var einum manni
fært að halda uppi svo gjörræð-
isfullri stjórn? Hvers vegna hafa
rithöfundarnir þagað og sam-
þykkt allt þetta? Hann spurði
þá beint: „Hvað segið þið um
þetta? Hvað gerið þið? Eða öllu
heldur: Hvað hefur verið gert
við ykkur?“
Eftir undirokun ungversku
þjóðarinnar hlýtur maður að
spyrja hina rússnesku listamenn
aftur: Hvað hefur verið gert við
ykkur? Hvers vegna talið þið
ekki? Stundum er aðeins hægt
að verja það sem manni er kært
með því að ráðast gegn því.
Það hefur alltaf í för með
sér áhættu að vera listamaður.
Listin getur þjónað pólitískri
hugsjón, ef listamaðurinn er
stöðugt reiðubúinn til að sam-
prófa hana veruleikanum. Það
stríðir á móti eðli listarinnar að
steypa allt í sama mót. Þess
vegna sveik sovét-rússnesk list
bæði sjálfa sig og hugsjón sína,
þegar hún gerðist nytsöm, þegar
hún tók einhliða að sér það
uppeldislega hlutverk að túlka
og skýra ríkjandi pólitískan
veruleika fyrir fjöldanum. Þá
hætti hún að vera list. Þegar
ég tala um andlegt líf í Rúss-
landi, þá á ég ekki við þjóð-
félagslegar raunsæisbókmenntir,
sem hvorki eru þjóðfélagslegar
né raunsæjar, ekki þessa ve-
sælu sunnudagaskólaframleiðslu,
sem er öll steypt í sama mót,
þessar skáldsögur, smásögur og
leikrit, þar sem ágæti sovét-
þjóðskipulagsins er lofsungið,
þar sem allt endar örugglega
vel, og þar sem hið góða getur
aðeins sigrað það sem er minna
gott, því gengið er út frá því
sem vísu, að ekkert raunveru-
lega vont geti þrifizt í samfélag-
inu — nei, eg er ekki að hugsa
um þessa leiðinda hluti en ég
hugsa eins og Silone um hin
miklu og hugdjörfu skáld for-
tíðarinnar, um Gogol, Dosto-
jevski og Tolstoi, um Tjekhov
og Gorki. Það skyldi engan
undra, að rússneskur almenn-
ingur tekur þá einnig fram vfir
rithöfunda þjóðfélagsraunsæinn-
ar, því þeir hafa þjónað hug-
sjóninni um mannlegt samfélag
miklu betur. Af þeim er hægt
að læra tífalt meira um rúss-
neskan anda og veruleika, um
rússneskan mannkærleika og
fórnfýsi, já, jafnvel um Rúss-
land nútímans, en hægt er að
tileinka sér í menningarsendi-
nefnd á för um Sovétríkin.
Og það sama á sér stað í hin-
um vestræna heimi. Þegar mér
verður hugsað til bandarískrar
menningar og bandarísks anda,
þá er nær ekki í huga hin
kaupsýslulega frægðardýrkun,
ekki aragrúi teikniblaða og vin-
sælla tímarita, harðsoðnar væmn
iskvikmyndir og skáldsögur,
heldur fyrst og fremst hin
miklu vakningarskáld liðinnar
aldar og fram á okkar dag:
Whitman og Lee Master, Faulkn
er og Arthur Miller — allar
þessar ljóslifandi nútímabók-
menntir, sem bera að öllu leyti
af nútímabókmenntum annarra
þjóða. Þessir bandarísku rithöf-
nndar eru aldrei í sátt við allt
og alla, því þeir eru alltaf reiðu
búnir til miskunnariausrar gagn
rýni. Þeir eru sannir lýðræðis-
sinnar, því þeir sannprófa sí-
fellt hugsjón lýðræðisins og
raunveruleikans. Þeir eru ótta-
lausir í list sinni, því þeir
sprengja vanabundnar hugsanir
okkar og neyða okkur til að
horfast í augu við sjálf okkur.
Þeir valda okkur alltaf óróa,
hrista okkur oft og skelfa, en
veita okkur jafnframt nýja von.
Þeir eru súrdeigið, sem smám
saman gegnsýrir og umskapar
samfélagið. Á þann hátt bera
þeir hina miklu vestrænu bók-
menntahefð áfram. Ef rússnesk.
ir rithöfundar hefðu á sama
hátt viðhaldið sinni bókmennta-