Morgunblaðið - 22.03.1961, Blaðsíða 8

8
MORGUNBLAÐIÐ
Miðvik'udagur 22. marz 1961
Taugakerfi kynsldðanna
listamennirnir
GREIN þessi er eftir bandaríska
leikritaskáldið Tennessee Willi-
ams, og birtist hún fyrir nokkru
í sunnudagsblaði bandaríska dag
blaðsins The New York Times.
Tilefni greinarinnar er ádeila, er
birzt hafði nokkru áður í sama
blaði eftir bandaríska blaðakonu,
Marya Mannes, er starfar við
tímaritið The Reporter. Grein
sína nefnir blaðakonan „Plea for
Fairer Ladies", og gagnrýnir hún
þar leikritaval í leikhúsum á
ar. Því var það, að ég hrópaði
ekki á móti eins og hún, heldur
reyndi ég að sefa hana með skyn
samlegri skilgreiningu á mínu
POV í listum, og sýna henni fram
á, hvar okkur greindi á. (En hér
ætla ég að nema staðar andartak
til að skýra frá því, að POV er
handhæg stytting á heitinu „point
of view“ eða sjónarmið, sem not-
að er á kvikmyndamáli).. Ég
reyndi að sannfæra frúna af eins
mikilli hógværð og mér var unnt,
Úr „Endgame“ eftir Samuel Beckett, höfund Ieikritsins
Beðið eftir Godot.
Broadway í New York. SÍegir hún
að of mörg þeirra leikrita, sem
þar voru sýnd á síðasta leikári,
hafi haft óþægileg áhrif á amer-
íska leikhúsgesti — þeir hafi ver
ið „kvaldir, hneykslaðir eða blátt
áfram sofnað af að horfa á ógeð-
felldar persónur gera ógeðfellda
hlniti, talandi ógeðfellt mál“. Leik
ritaskáldin Tennessee Williams
og Lillian Hellman kveður hún
hafa kosið „að kafa niður í orma-
gryfjur“. Loks nefnir blaðakon-
an óhemju vinsældir söngleiks-
ins My Fair Lady sem sönnun
þess, að menn hafi fremur smekk
fyrir það, sem er fagurt og geð
fellt í lífinu.
Og hefst nú grein leikritaskálds
ins:
Ormagryfjur
Síðast þegar ég var í Holly-
wood, hringdi til mín kona að
morgni dags — þekkt blaðakona
með afkáralegan smekk á fötum,
en heilbrigðan smekk á kvik-
myndum — og réðst að m.ér eins
og tígrisdýrsmóðir, sem ver unga
sinn. „Ég vil vita, hvers vegna
þér eruð alltaf að kafa ofan í
ormagryfjur!" spurði hún.
Þannig er, að mér geðjast að
konunni, enda er ég áfjáður les-
andi kvikmyndatímarita og hef
átt margar skemmtilegar stundir
við lestur sumra af hinum útvötn
uðu skammargreinum hennar um
stjörnur, er hegðuðu sér þannig,
að þær særðu sómakennd henn-
að ég sækti efnivið og persónur
ekki í göturæsi, heldur í höfuð-
straum lífsins. Mér tókst ekki að
breyta því POV, sem hún hafði
tileinkað sér, en þó virtist mér
sem ögn hefði dregið úr ofsa henn
ar.
Fröken Marya Mannes hefur
svipað POV og fröken Hedda
Hopper (önnur blaðakona í Holly
wood), og jafnvel móðir mín, sem
oft segir við mig: „Sonur! Úr því
að það er svo margt óskemmti-
legt í heiminum, hvers vegna þarf
þá endilega að vera að setja það
á sviðið?"
Það var hryggð fremur en reiði
í rödd móður minnar, þegar hún
sagði þetta, en einhvern veginn
gerði það ekki spurninguna auð-
veldari viðfangs fyrir mig, eink
um þegar við það bættist, að son
urinn hefur hræðilega sektartil-
finningu í nærveru mömmu, þótt
hann sé á miðjum aldri. Ég er
ekki viss um, að ég hafi einu
sinni reynt að svara henni, en
mér til undrunar heyrði ég hana
einu sinni sjálfa svara spurning-
unni. Kona, sem var í heimsókn,
spurði: „Frú Williams, hvers
vegna sóar sonur yðar gáfum sín-
um á svo sjúkleg viðfangsefni?"
Og móðir mín svaraði um hæl,
rétt eins og hún hefði alltaf vit-
að svarið: „Sonur min skrifar um
lífið“ — og hún sagði það með
sannfæringu.
Stærilegur hópur
Mér þykir leitt að þurfa að
tala um mín eigin verk og verja
þau í svari mínu til fröken Mann-
es, því að ég var ekki eini söku-
dólgurinn, sem hún dró fyrir
dóm. Aðrir verjendur í málinu
eru Lillian Hellman, Albert heit-
inn Camus, Jean Genet og fleiri
geri ég ráð fyrir, svo sem Bertolt
Brecht, Samuel Beckett, Jean
Anouilh, Eugene Ionesco, Fried-
rich Duerren matt og Edward Al-
bee. Þetta er glæsilegur hópur
manna, og ég er hreykinn að vera
talinn meðal þeirra og vona, að
varnarræða mín verði þeim ekki
fjötur um fót. Ég er einnig að
vona, að einhverjir þeirra geti
tekið sér hlé frá hinu spillandi
sköpunarstarfi sínu og talað sínu
máli sjálfir.
Við skulum byrja á staðreynd-
unum. Strax og ég hafði lesið
verk fröken Mannes, sem óneit-
anlega gefur til kynna, að árið
1960 hafi svo til öll Broadway-
leikhús ekki haft annað á boðstól-
um en leikrit full af hryðjuverk-
um, úrkynjun og sjúklegum við-
bjóði, athugaði ég auglýsingar á
sýningum þessara leikhúsa. Þar
taldi ég fimmtán söngleiki og
revíur. Af hinum níu leikritun-
um, sem til sýningar voru, komst
ég að því, að aðeins eitt eða tvö
gæti hugsazt að yrðu talin spill-
andi af fröken Mannes og hennar
POV-bræðrum — hið stórfeng-
lega og fyndna aðflutta verk,
„Duel of Angels" eftir Jean Gir-
audoux, og verðlaunaleikrit Lilli-
ans Hellman, „Toys in the Attic“.
Hin sjö viðfangsefnin, sem um
ræðir, viðurkenna að vísu af mál-
snilld og dramatískum yfirburð-
um, að það er margt í tilveru
mannsins, sem ekki er eins á-
nægjulegt og menn gætu óskað,
en þó er varla hægt að kalla þau
„sjúkleg“ leikrit eða jafnvel úr-
kynjuð, og frá húmanisku sjón-
armiði eru þau öll eindregið já-
kvæð. Að öllu þessu athuguðu
virðist mér sem hættumerki frök
en Mannes hafi verið óþarft, eða
hún geri að minnsta kosti of mik-
ið úr hættunni.
Þó að hún skrifi af hófsemi,
sem er einsdæmi meðal bræðra
hennar, er hún augsýnilega þyrst
í blóð, og það sem ég er að halda
fram, er, að það er ekki mikið
blóð að hafa, að minnsta kosti
ekki í námunda við Times Squ-
are; ekki nóg til blóðgjafar fyrir
hvítvoðung með lítinn fingur-
skurð.
Við skulum nú taka fyrir mitt
POV og hinna verjandanna
frammi fyrir þessum óvæga og æ
háværari dómstóli. Ég leyfi mér
að halda því fram ,að frá mínu
sjónarmiði hefur leikhúsmenning
á okkar dögum stigið sitt stærsta
skref listrænt séð með því að
opna og lýsa upp kytrur, þak-
herbergi og kjallarakompur mann
legrar breytni og hátternis og
hleypa inn þangað fersku lofti.
Fröken Hopper gefur þessu heit-
ið „göturæsi"; sama gerir Doro-
thy Kilgallen (önnur blaðakona),
og fröken Mannes líka er ég
hræddur um, að minnsta kosti
gefur hún það í skyn.
Ég held, að það hafi ekki orðið
mjög sjúklegur heldur mjög heil
brigður vöxtur í uppsprettulind
þessa tíma og efniviðar, sem
stendur opin dramatískri list og
leiksviðinu, kvikmyndatjaldinu
og jafnvel sjónvarpinu, þrátt fyr-
ir sjónarmið „ábyrgðarmanna“.
Sjónarmiðið, sem ég er að
verja, er í stuttu máli þetta: að
enginn mikilvægur þáttur í lífi
manns og breytni ætti að vera
lokaður þeim, er skrifar fyrir
kvikmyndir, leikhús og sjónvarp
á þessum örlagatímum, svo fram-
arlega sem það er gert í heiðar-
legum tilgangi og af smekkvísi.
Og ég vil bæta því við, að bar-
átta við þessar framfarir í drama
tisku frelsi er eins konar barátta
fyrir því menntastigi fasismans,
Tennessee Williams
Visit", „Toys in the Attic", „The
Zoo Story“, „Krapp’s Last Tape“,
„Camino Real“ og „The Connec-
tion“, en flest þessara verka eru
svo fjarri Broadway, að ekki get-
ur talizt hætta af þeim.
Virðflileiki mannkynsins!
Heróp þeirra, sem vilja koma
skapandi höfði okkar undir exina,
er: látið okkur fá leikrit, sem und
irstrika virðuleika mannkynsins.
Það út af fyrr sig er ágætt. Hið
eina, sem hér er að, frá mínu
sjónarmiði er, að okkur kemur
Teíiiressee WilEiams rilar
um leikrilagerð
sem leiddi af sér bókabrennur
nazistanna og „lagfærslu" á öll-
um sviðum lista í Sovét-Rúss-
landi stalinstímabilsins.
Og ef menn muna eftir leik-
húsaauglýsingunum, sem ég
nefndi áður, getur svo farið, að
þeir fallist á mín sjónarmið og
telji, að þess háttar lagfærsla á
listaverkum eins og „Caligula",
„The Threepenny Opera“, „The
Svísmynd úr „Fools are Passing Through" eftir Svisslend-
inginn Friedrich Dúrrenmatt. Lekritið var frumsýnt í New
York 1958.
ekki saman um, hvað þetta há-
stemmda slagorð þýðir í raun og
veru; hvað er sannleikurinn um
virðuleikann og mannkynið?
Fólkið er auðmjúkt og ótta-
slegið og sakbitið í hjarta sínu.
Þetta á við um okkur öll — sama
hve við streitumst við að láta á
öðru bera. Sannfæring okkar um
virðuleika okkar og jafnvel sóma
er mjög veik, og þar af leiðandi
höfum við meiri áhuga á persón-
um á leiksviðinu, sem deila með
okkur duldri sekt og ótta, og við
viljum, að þær segi: „Ég skil þig.
Við erum bræður; ástandið er
óglæsilegt, en við skulum horf-
ast í augu við það og berjast
saman“.
Það er ekki virðuleiki manns-
ins, sem ég tel að ræða þurfi,
heldur tvískinningurinn í mann-
inum.
Það er vitanlega freistandi fyr-
ir mig að leggja hér út frá per-
sónum í mínum eigin verkum —.
Blanche DuBois, Serafina Delle
Rose og jafnvel sjúku prinsess-
unni Kosmonopolis — en ég ætla
að reyna að sýna örlítinn virðu-
leika og tala í þess stað um leik-
rit Brechts, „Mother Courage",
sem að mínum dómi er mest allra
nútímaleikrita.
Mother Courage — Móðir hug-
rekki — var lítilmenni. Hun
græddi á lengsta stríði í sögunni,
fylgdi á eftir herjunum í vagni,
sem varð æ tötralegri útlits, með
vöruruslið sitt, sem hún seldi á
eins háu verði og hún frekast gat,
Eitt sinn afneitaði hún jafnvel
syni sínum og lét lífláta hann, án
þess að frá henni kæmi nokkurt
óp annað en nístandi óp í hjarta
hennar. En hvers vegna? Vegna
þess að vagninn knúði hana á-
fram og vitskert dóttir hennar
Framh. á bls. 14.