Morgunblaðið - 20.10.1961, Síða 16

MORCVNBLAÐIÐ
Fðstudagur 20. okt. 1961
— Ræða Bjarna
Benediktssonar
Framh. af bls. 15.
bandalaginu, mundi það skoðað
sem heimboð til árásarríkis til
að hrifsa landið, þegar þvi litist.
Varnarlaust hlutleysi, valdatóm
á stað, sem hefur jafnmikla hern
aðarþýðingu og ísland, mundi,
ef marka má alla fyrri reynslu,
leiða til þess, að landið yrði
hrifsað af þeim, er byggi sig til
árásar. Þar með sköpuðust miklu
meiri líkur en ella til þess, að
um það yrði barizt.
En mundi ekki árásaraðili —
eins og einn af helztu foringjum
hinna svokölluðu „hernámsand-
stæðinga" sagði á síðast liðnu
vori — telja það svo mikla ögrun
við Bandarikin, ef hann hrifsaði
fsland, að hann léti það vera?
Óneitanlega er sá hugsunarhátt
ur út af fyrir sig harla einkenni
legur, að treysta með slíkum
hætti á vernd Bandaríkjanna um
leið og við í verki afþökkum
hana með því að vísa varnarlið-
Inu úr landi og ganga úr banda-
lagi við þau. En látum það vera,
hugleiðum hitt, að einmitt sömu
dagana og þessi foringi „hernáms
endstæðinga“ gaf yfirlýsingu
eína, voru menn vitni þess, hvem
Ið Bandarikjamenn létu ögra sér
rétt undan sínum eigin ströndum
án þess að grípa til gagnráðstaf-
anna, er dygðu. Ógnanir Castros
einræðisherra á Kúbu eru gerðar
í trausti þess, að Bandaríkjun-
um þyki ekki fært að hætta á
heimsstyrjöld, jafnvel þótt þeim
sé ögrað í þeirra eigin hlaðvarpa.
Menn geta haft gagnólíkar skoð-
anir á Kúbumálinu og framkomu
Bandarikjamanna í því. Óhagg-
anleg staðreynd er, að í Kúbu
eru við völd menn, sem á sínum
tíma sögðust ætla að frelsa þjóð
sína Og lofuðu almennum kosn-
ingum innan fárra mánaða. Nú
segja hinir sömu, að þeir hafi
ekki tíma til að sinna þeirri
heimsku að láta almennar kosn-
ingar fara fram. Hver efast þó
um, að þeir myndu sigra í kosn-
ingum, sem skipulagðar væru
með sama hætti og tíðkast aust-
an járntjalds? En ekki var um
að villast, að forseta Alþýðusam-
bands íslands þótti á s.l. hausti sá
kosningaháttur ólíkt fuílkomnari
en hinn, er við eigum við að
búa. Á íslandi gilda öll hin sömu
lögmál ög annarsstaðar um mögu
leika til að hrifsa til sín völd með
ólögmætum hætti og kalla til sín
verndara, sem yrðu ólíkt athafna
samari í innanlandsmálum en
varnarliðið, sem hér dvelst nú.
Enda er ’ekki ýkja-langt síðan
Þjóðviljinn óskaði eftir nánari
samskiptum hinna tveggja ey-
þjóða á Kúbu og á íslandi, eftir
að hann hafði fagnandi sagt frá
þvi, að ísland væri orðið nær
„fastur áfangastaður“ milli Kúbu
og Sovétríkjanna.
Höfum varnarliðið vegna eigin
öryggis.
Við skulum játa það hiklaust,
að baráttan gegn hlutleysi og fyr-
ir vörnum íslands er ekki gerð
vegna annarra. Auðvitað metum
við frelsi vestrænna þjóða mik-
ils og viljum mikið á okkur
leggja til að friður haldist í
heiminum. En þótt við viljum
mikið gera til að halda hvoru
tveggja uppi, annarra vegna, þá
viljum við fyrst og fremst gera
það sjálfra okkar vegna. Ef heims
friður rofnar, er okkur ekki síður
hætt en öðrum. Ef samtök vest-
rænna þjóða sundrast og sumar
þeirra eða þær allar verða ofbeld
inu að bráð, verður þess einnig
skammt að bíða, að á sama veg
fari fyrir okkur. En jafnvel þó
að heimsfriður héldist og aðrar
þjóðir, þær, er eitthvað vilja
fyrir frelsi sitt gera, héldu frelsi,
þá kynni svo að fara, að við misst
um það, ef við einir þjóða skær-
umst úr þeirra félagsskap og van
ræktum þá höfuðskyldu að gera
okkar til þess að tryggja öryggi
þjóðarinnar.
Ekkert er hættulegra fyrir heil-
brigðan skilning á þessum mál-
um en sá hugsunarháttur, að við
séum fyrst og fremst að gera eitt-
t»vað fvrir aðra með því að leyfa
að land okkar sé varið. Af því
leiðir óhjákvæmilega, að heimt-
uð er borgun fyrir. Sumir for-
ingjar Framsóknarflokksins eru
hinir einu af lýðræðissinnum,
sem um varnarmálin hafa talað í
þeim dúr og látið þann hugsun-
arhátt móta aðgerðir sínar í mál-
inu. Með því hafa þeir ekki ein-
ungis óvirt sjálfa sig og raun-
ar alla islenzku þjóðina, heldur
og beint leikið í hendur and-
stæðinga sinna. Þeir hafa lagt
rök í munn mönnunum, sem tala
um landssölu, flestir gegn betri
vitiind, en sumir af því að þeir
hafa tekið mark á orðum og gerð-
um Framsóknarföringjanna. í
þessu er ekki sízt að leita ástæðu
til þess, að nokkrir góðir og gegn-
ir lýðræðissinnar einkum í hópi
Framsóknar, hafa látið leiðast af
réttri braut í þessu aðalsjálfstæð-
ísmáli okkar kynslóðar á íslandi.
Röng rök fyrir réttum málstað
ero oft hættulegri en allar blekk-
ingar opinberra andstæðinga. Við
megum öll taka undir með Agli
Skallagrímssyni, er hann þakk-
aði, að sér hefði verið gefið:
„Það geð
es ek gerða mér
vísa fjandr
af vélöndum."
Engin þjóð heldur sjáifstæði
sínu nema hún geri sér grein fyr-
| ir, hvað til þess þurfi og hún
sé reiðubúin til að leggja það á
sig Með því skapar hún sér virð-
ingu jafnt hjá meðhaldsmönn-
um sem öðrum.
Handritasigurinn byggðisi á
norrænum samskiptum
Menn tala oft um það, að utan-
ríkisþjónusta okkar sé dýr, miklu
sé eytt í utanferðir og veizlu-
kostnað. Vafalaust má eitthvað
af þessu spara. Sannarlega verð-
ur að gæta þess að gefa sig aldrei
spjátrungsskap á vald. En ég
minnist þess stundum, að er ég
eitt sinn í embættisferð erlendis
var staddur á dýru hóteli ásamt
ágætum, íslenzkum hjónum,
komu tveir landar okkar þar inn.
Eg hafði orð á því, að allsstaðar
væru íslendingar Og mikið kost-
uðu slíkar ferðir. Frúin svaraði
mér þá jafnskjótt og sagði: „Það
er einmitt vegna þess að íslend-
ingar fara víða og halda sig til
jafns við aðra, sem við getum
gert það, er við gerum.“
í þessu er mikill sannleikur.
Sumanð 1960 voru haldin hér
mörg mót. Flestum okkar blöskr-
aði kostnaðurinn og tíminn, sem
i þeUa umstang fór. Ein af þeim
stofnunum, sem þá var mest fjarg
virðazt yfir, var Norðurlandaráð-
ið. En dettur nokkrum í liug, að
við værum nú komnir að því að
fá íslenzku handritin heim, ef við
hefðum neitað að gerast aðilar
að Norðurlandaráðinu? Eða ef
við hefðum sett það sem skilyrði
fyrir þátttöku okkar þar, að okk
ur væri áður skilað liandritun-
um?
Nei, sannleikurinn er sá, að
einmitt koma ótal margra áhrifa-
manna frá Danmörku í ýmiss
konar erindum á undanförnum
árum til íslands og skilyrðislaus
aðild okkar að norrænu sam-
starfi, hefur, auðvitað ásamt
ýmsu öðru, skapað skilyrði fyrir
því, sem nú hefur gerzt í Dan-
mörku. Handritin verða ekki
metin til fjár og kostnaður okkar
af norrænu samstarfi er og verð-
ur býsna mikill. Við skulum ekki
gera tilraun til að jafna þessu
tvennu saman. Hitt verðum við
að skilja, að án samskipta á jafn-
réttisgrundvelli hefði ekki náðst
það, sem nú má telja tryggt.
Á sama veg skulum við skilja,
að þótt við aldrei megum né
eigum að gera varnir íslands okk-
ur að féþúfu, hefur Atlantshafs-
bandalagið og aðild okkar að því
þegar orðið okkur til ómetanlegs
gagns. Með veru okkar þar fær
okkar litla þjóð aðgang á jafn-
réttisgrundvelli að mestu valda-
mönnum helztu lýðræðisrikja
heims.
Hefðum strax átt að sækja
landhelgismálið innan NATO
Þegar deilan um þriðja stór-
málið, sem V-stjórnin hljópst frá,
landhelgismálið, var í uppsigl-
ingu á árinu 1958, gerðum við
Sjálfslæðismenn þegar grein
fyrir því, að vænlegasta ráðið
til að ná máli okkar fram, væri
að beita af hófi og skynsemd áhrif
um okkar innan Atlantshafs-
bandalagsins og nota til hins
ítrasta þær leiðir, sem vist okkar
þar hafði opnað okkur. Þess vegna
vildum við í maí 1958 halda
áfram þeim viðræðum, sem utan-
ríkisráðherra Bretlands, Selwyn
Lloyd, og utanríkisráðherra ís-
lands, Guðmundur í. Guðmunds-
son, höfðu tekið upp á fundi í
Kaupmannahöfn skömmu áður
en í odda skarst. Við óttuðumst
aldrei, að þvílíkar umræður yrðu
til þess að knýja okkur til undan
halds, heldur töldum, að þær
rnundu gefa okkur einstakt tæki-
færi til að sannfæra þá, sem aðr-
ar skoðanir og hagsmuni höfðu
en við, um rétt okkar, þörf og
nauðsyn.
Ég skal ekki rekja landhelgis-
málið í einstökum atriðum,
hvorki gang þess né lausn, ein-
ungis segja, að það var frá upp-
hafi mjög samtvinnað veru okk-
ar í Atlantshafsbandalaginu.
Kommúnistar lögðu megin
áherzlu á að halda þannig á mál-
um, að það yrði til þess að kljúfa
okkur frá bandalaginu, gera
okkur áframhaldandi veru þar
ómögulega. Framsókn vissi ekki
í hvorn fótinn hún átti að stíga,
Og Alþýðuflokkurinn var meðan
vinstra samstarfið stóð, mjög heft
ur í að fylgja því fram, sem
hann vissi og skildi, að var rétt.
Hann fékk því þó framgengt, að
sumarið 1958 fóru fram viðræð-
ur um málið meðal embættis-
manna innan Atlantshafsbanda-
lagsins og áttu þær ríkan, senni-
lega úrslitaþátt í því, að Bretar
urðu að lokum einir tíl þess að
hefja virkar mótaðgerðir gegn
stækkuninni 1958. En á skorti
pað, sem við Sjálfstæðismenn
lögðum megin-áherzlu á, að
knýja æðstu menn bandalagsins,
þá, sem endarflega réðu hvað
gera skyldi, til fundar um málið.
Þess vegna fór sem fór. í ræðu,
sem ég hélt á Landsfundi í marz
1959, sagði ég um þetta meðal
annars svo:
„Ég er sannfærður um það, að
ef við hefðum hafizt handa og
kært aðfarir Breta, þegar þær
voru fyrirsjáanlegar í ágúst, þá
mundu Bretar hafa hugsað sig
tvisvar um áður en þeir lögðu út í
herhlaup sitt,------allar deilur
eru leysanlegar, ef nægur vilji er
fyrir hendi og ef aðilarnir eru
fúsir til þess að'lúta réttinum og
það verðum við vitanlega að
gera, ef við viljum vera lýðræðis-
Og réttarþjóð. Og hvað getum við
Islendingar, minnstir allra þjóða,
verið annað en lýðræðis- og rétt-
arþjóð? Við verðum að treysta
réttinum, ekki síður en aðrir og
hegða okkur samkvæmt því.
Svo mjög sem búið er að koma
landhelgismálinu í sjálfheldu, þá
tel ég enn sem fyrr, að ráðlegast
sé, að við sækjum málið á þeim
vettvangi, þar sem vitað er að
við eigum bezta vini, sem hafa
skuldbundið sig til að verja okk-
ur fyrir óréttmætri árás.
Hinu verðum við svo að vera
viðbúnir, að við mælumst að
sjálfsögðu ekki einir við um það,
hvað sé lög og réttur. En ef okk-
ur er misboðið af vinum ökkar,
ef við njótum ekki jafnréttis á
við aðra og á okkur er níðzt, þá
er enginn sá íslendingur, sem
ekki sé fús til þess að taka af-
leiðingunum af slíkri framkomu.
Ég óttast ekki, ef við undirbúum
mál okkar nógu vel og erum
sjálfir reiðubúnir til þess, sem
við krefjumst af öðrum, að lúta
réttinum“.
Kommúnistar höfðu meiri
áhuga á öðru en íslenzkum
sigri í landhelgismálinu
Þegar við Sjálfstæðismenn
komum í ríkisstjórn seint í nóv-
ember 1959 var ný Genfarráð-
stefna fyrir dyrum. Úr því sem
komið var, varð að stuðla að því,
að vandræði færu ekki vaxandi
og gera sitt ítrasta til að málið
leystist a hinni væntanlegu ráð-
3tefnu, sem átti að hefjast um
miðjan marz 1960. Af sinni hálfu
sýndu Bretar sáttfýsi með því að
kveðja herskip sín og raunar tog
ara burt af íslandsmiðum rétt
áður en ráðstefnan skyldi hefjast.
Sjálf varð hún því miður árang-
urslaus Og munaði þar því, að
Bretar og fleiri vildu ekki viður-
kenna sérstöðu íslands á þann
veg, sem við töldum aðgengi-
legan.
í hópi okkar fslendinga reis
Lúðvík Jósefsson öndverður gegn
tilraunum okkar til að fá viður-
kennda sérstöðu íslands með
þeim hætti, að umþóttunartím-
inn næði alls ekki til okkar,
þannig að þótt 10 ár væru talin
alrnenn regla í þeim efnum, þá
tækju 12 mílurnar ,þegar í stað
gildi fyrir okkur. Lúðvík óttaðist
um skeið, að tilraunir okkar í
þessa átt mundu heppnast. Þá
umhverfðist hann og hótaði því,
að ef við fengjum Breta með þess
um hætti til að hverfa þegar úr
íslenzkri . fiskveiðilögsögu, þá
myndu austan-járntjaldsþjóðir,
sem allar voru áður búnar að
viðurkenna 12 mílna lögsögu,
koma í Breta stað. Með þessu
sannaði Lúðvík það, sem öll fram
koma kommúnista fyrr og síðar
hafði sýnt, að áhugi hans var ekki
fyrst og fremst fyrir sigri hins
íslenzka málstaðar, heldur beind-
ist annarsvegar að því að hjálpa
Rússum til að koma í veg fyrir,
að ráðstefnan bæri árangur og
hins vegar að því að magna klofn
iiig fslands og annarra Atlants-
hafsbandalagsríkja um málið.
Framkoma Lúðviks þá, mun eng
um falla úr minni, þeim, er við-
staddir voru, öðrum en Her-
manni Jónassyni, sem af ein-
hverjum ástæðum hefur kosið að
muna ekki eða segjast ekki muna
það, sem gerðist á þessum eftir-
minnilega fundi íslenzku nefnd-
arinnar.
fskyggilegav horfur
Til að draga úr þeirri hættu,
að ný vandræði sköpuðust, eftir
að ráðstefnan hafði farið út um
þúfur, ákvað forseti íslands og
ríkisstjórn samkvæmt tillögu
minri í apríllok 1960, að gefa
brezkum togaraskipstjórum upp
sakir fyrir brot gegn fiskveiði-
iöggjöf ökkar frá því að deilan
hófst í september 1958. Þessi
ákvörðun átti sinn þátt í því, að
brezkir tógaraeigendur ákváðu,
að skip þeirra skyldu, fyrst um
sinn urn nokkurra mánaða bil,
virða fiskveiðilögsöguna, meðan
kannað væri, hvort unnt væri að
koma samkomulagi á. Þegar til
átti að taka virtu þó ekki öll
brezku skipin þessi fyrirmæli og
mátti litlu muna, að til stórslysa
drægi á miðunum þá um sumar-
ið. Lét Hermann Jónasson þá svo
um mælt á fundi utanríkismála-
nefndar, að horfur í málinu virt-
ust aldrei hafa verið jafnískyggi
legar sem þá og hreyfði því, að
fslendingar ættu að krefjast þess
af Bandaríkjamönnum, að
þeir létu flota sinn koma okkur
til varnar gegn Bretum.
Nú geta menn haft ólíkar hug-
myndir um, hversu sennilegt það
hafi verið, að Bandaríkjamenn
yrðu við slíkri kröfu af hálfu
íslendinga, kröfu, sem leitt hefði
getað til styrjaldar milli þeirra
og Breta. En tillagan sýnir,
hversu alvariegum augum þá var
litið á málið. Það var því sízt
að óíyrirsynju, að íslenzka ríkis-
stjórnin varð í ágúst við þeirri
ósk brezku stjórnarinnar, að
teknar skyltíu upp viðræður milli
þeirra í því skyni að firra vand-
ræðum, ef unnt væri.
Fundur Macmillans og Ólafs
Thors hafði úrslitaþýðingu
Þá var það, að Ólafur Thors,
forsætisráðherra, ákvað að taka
upp hina gömlu hugmynd okkar
Sjálfstæðismanna um að nota til
hins ítrasta það samband sem
er á milli íslands og Englands,
vegna þess að bæði löndln eru
innan Atlantshafsbandalagsins.
Vitað var að Macmillan, forsætis
ráðherra Breta, flygi vestur um
haf á fund Sameinijðu þjóðanna
og gæti komið við á íslandi. Ól-
afur Thors óskaði eftir því að
þeir gætu ræðst við um málið á
meðan Macmillan dveldi hér.
Þar með var kominn á sá fundur
æðstu manna, sem við Sjálfstæð-
ismenn höfðum stefnt að, frá því,
að við í ágúst 1958 gerðum það
að tillögu okkar að Hermann
Jónasson færi á fund í Atlants-
hafsráðinu til að tala þar máli
okkar og buðumst til að láta
einhvern fulltrúa okkar fara
þangað, honum til trausts
og halds, ef hann kysi, og þar
með taka ábyrgð á því sem þar
gerðist. Þeirri tillögu okkar var
þá hafnað. Nú voru aðrir að
verki, Ólafur og Macmillan
ræddu málið rækilega á fundi
sínum á Keflavíkurflugvelli. Þeir
töluðu saman sem bandamenn,
fulltrúar tveggja vinaþjóða, og
komu sér saman um að finna
yrði lausn á sameiginlegu vanda-
máli.
•
Einn stærsti stjórnmálasigur
fslendinga
Þessi fundur réði úrslitum i
málinu og reyndust samningar
þó erfiðir. Um skeið virtist
hvorki reka né ganga. Þá notaði
Guðmundur í. Guðmundsson, ut-
anríkisráðherra, tækifærið til að
fara á fund í Atlantshafsráði,
sem hann hafði ekki ætlað að
sækja, í því skyni að hafa þar
tal af brezka utanríkisráðherran-
um, Home lávarði. Þeir ræddu
málið fyrst í París og síðan i
London, þar sem Home hafði
samráð við Macmillan. Eftir
Londonar-viðræðurnar fékkst sú
lausn, sem ég ofmælti sízt um,
þegar ég kallaði hana einn
stærsta stjórnmálasigur íslend-
inga. Umþóttunartíminn varð
skemmri en nokkur hafði búizt
við. Veiðisvæði þau, sem Bretum
eru heimiluð, eru þrengri og
þeim opin styttri tíma árlega en
hinir bjartsýnustu gátu búizt við.
í stað þessa fáum við viðurkenn-
ingu á nýjum grunnlínum, sem
færðu íslenzka fiskveiðilögsögu
þegar í stað yfir mið, sem ómet-
anlega þýðingu hafa í bráð og
lengd. Stjórnarandstæðingar, er
síðast í vetur lögðu hvað eftir
annað til, að 12 mílna fiskveiði-
lögsaga miðuð við gömlu grunn-
línurnar, skyldi löglfest, gátu
gátu ekki fært nein rök á móti
því, að efnisatriði samningsins
væru okkur í heild hagkvæm.
Gagnrýni þeirra snerist ann-
ars vegar að einksisverð-
um vefengingum á því, að
Bretar hefðu veitt viðurkenn-
ingu á 12 mílna fiskveiðilögsög-
unni, sem raunverulega er aðal-
atriði samningsins, og vífillengj-
um til varnar því, að þeir höfðu
sjálfir látið undir höfuð leggjast
að færa út grunnlínurnar, sem
okkur tókst að fá viðurkenningu
fyrir.
Stungum sjálfir upp á að
alþjóðadómstóllinn dæmdi
Gagnrýnin beindizt þó einkum
að síðasta ákvæðinu, þar sem ís-
lendingar lýstu yfir, að þeir
mundu halda áfram að vinna að
viðurkenningu réttar okkar yfir
öllu landgrunninu og tilkynna
Bretum nýjar stækkanir með 6
mánaða fyrirvara, en ef ágrein-
ingur yrði skyldi hvor aðili um
sig geta skotið honum til alþjóða
dómsstólsins. Andstæðingamir
létu svo sem við íslendingar
hefðum með þessu látið kúga
okkur til að fallast á nauðungar-
skilmála, sem Bretar hefðu knú-
ið fram, og við þar með afsalað
rétti okkar um aldur og ævi. Mál
staður ríkisstjórnarinnar hefur
svo gersigrað í þessari deilu, að
óþarft er héðan af að fjölyrða
um þessa gagnrýni stjórnarand-
stæðinga. En til þess að sýna,
hversu fjarri fer, að við höfum
hér fallizt á nauðungarskilyrði
Breta, minni ég á, að í Lands-
fundarræðu, sem ég hélt í nóv-
ember 1951, þegar fyrstu aðgerð-
ir í landhelgismálinu voru í und
irbúningi, benti ég á, að, ef I
odda skærist milli okkar og
Breta, hlytum við að vera reiðu
búnir til þess að leggja þann á-
greining undir alþjóðadómstól-
inn, samkvæmt þeim skuldbind-
ingum, er við hefðum undirgeng
izt, með þátttöku okkar í Sam-
einuðu þjóðunum. í samræmi við
þetta bauð ríkisstjórnin 1953,
er skipuð var Framsóknar- og
Sjálfstæðismönnum, að leggja
deiluna, sem þá var risin við
Breta, undir alþjóðadómstólirm
gegn vissum skilmálum, sem
Bretar vildu ekki fallast á. Gg
ummæli min í Landsfundarræð-