Morgunblaðið - 16.11.1961, Blaðsíða 6

6
M O R C T1 N Tl T 4 Ð l Ð
Fimmtudagur 1G. nóv. 1961
Gríma
Læstar dyr
Höfundur: Jean-Paul Sartre
Leikstjóri: Þorvarður Helgason
LÍTILL hópur ungra áhuga-
manna um leiklist tekur saman
höndum, útvegar sér húsnæði
til bráðabirgða með miklum
erfiðismunum, velur sér snjallt
leikrit og setur það á svið með
hjálp góðra manna. Allt er
þetta gert í sjálfboðavinnu og
í þeim anda fórnfýsi og brenn-
andi áhuga, sem einkennir ungt
fólk með hugsjón. Hugsjónin er
að koma hér upp föstu tilrauna-
leikhúsi, sem bæði kynni það
bezta og nýstárlegasta úr er-
lendri leikmennt og verði jafn-
framt íslenzkum höfundum eggj-
un til að semja og gera tilraun-
ir með leikhúsverk. Svona voru
í stuttu máli tildrög frumsýn-
ingarinnar í Tjamarbíói á mánu
dagskvöldið, en með henni hasl-
aði leikklúbburinn Gríma sér
völl í bæjarlífinu.
Það kom einhver ferskur og
hressandi andblær inn í sof-
andalegt og vanasljótt menning-
arlíf höfuðstaðarins með sýning-
unni á mánudagskvöldið. Ekki
svo að skilja að sjálf leiksýn-
ingin væri betri eða listrænni
en almennt gerist hér. Nei, það
var annað sem gerði gæfumun-
inn og setti ótvíræðan kúltúr-
blæ á kvöldið. Hér var ekki
bara verið að sýna tiltekið leik-
rit eftir tiltekinn mann úti í
löndum, heldur var hann sjálf-
ur og verk hans í heild tekin
til rækilegrar umræðu, þannig
að leikhúsgestir fengu yfirsýn
yfir það sem Jean-Paul Sartre
hefur verið að gera síðustu 15—
20 árin. Með þessu móti var leik
ritið, sem sýnt var eftir kynn-
inguna, sett í samhengi við allt
lífsverk Sartres og heimspeki-
lega viðleitni hans.
Það var vel ráðið hjá Grímu
að fá Þorstein Ö. Stephensen og
þrjá leikendanna til að flytja
formálann um Satre, og vonandi
verður þessi sami háttur hafð-
ur á framvegis, þegar verk
merkilegra höfunda verða tekin
til sýningar hjá leikklúbbnum.
Kannski finnst einhverjum mæt-
um leikhúsgestum óþarft að
sækja þess konar menntun á
leiksýningar, en þeir verða bara
að láta sig hafa það að mennt-
ast ofurlítið jafnhliða skemmt-
uninni, sem þeir kunna að eiga
kost á, ef vel tekst til.
Formálinn um Sartre og verk
hans var ýtarlegur og gaf ljósa
mynd af viðleitni hans í leik-
listinni. Hann var „myndskreytt
ur“ með köflum úr verkum
hans, sem leikaramir þrír fluttu,
og var það vel til fundið.
Það var aðeins tvennt í for-
málanum sem ég var ósáttur
við. í fyrsta lagi er Sartre ekki
höfundur existensjalismans, eins
og okkur var sagt á mánudags-
kvöldið. Hann er ekki einung-
is lærisveinn Kierkegaards á síð
ustu öld, heldur einnig og ekki
síður Heideggers hins þýzka,
sem skilgreindi existensjalism-
ann þegar upp úr fyrri heims-
styrjöld. Sartre getur í hæsta
lagi talizt lærimeistari eins anga
á þessu margslungna heimsvið-
horfi. í annan stað er það ekki
rétt orðað, að existensjalism-
inn afneiti öllum hugmyndum
sem ekki séu „vísindalega sann-
aðar“. Ég held það sé rangt að
blanda vísindum saman við það
sem vakir fyrir existensjalist-
um. Þeir leggja höfuðáherzlu á
reynsluna — það sem hver mað-
ur lifir og finnur inni í sér, hvort
heldur er með heilanum, hjart-
anu eða skynfærunum. Það er
„reynslusönnun“ en ekki „vís-
indaleg sönnun“ sem um er að
ræða.
Að öðru leyti var formálinn
ljós og skilmerkilegur, og ber
að þakka þeim gott og gifturíkt
starf sem lögðu vinnu I að setja
hann saman.
Skuggamyndirnar sem Ijósa-
meistarinn, Kristinn Daníelsson,
kallaði fram voru skemmtilegar
og sköpuðu hinn rétta blæ.
Sama er að segja um frönsku
tónlistina í hléinu og frönsku
blöðin sem þöktu vængi sviðs-
ins.
„Læstar dyr“ (Huis clos) er
langur einþáttungur, annar í
röð þeirra verka sem Sartre
samdi fyrir leiksvið. Leikritið
er eins konar nútímaútgáfa af
hinum kunnu „siðgæðisleikjum"
síðmiðalda. Þrjár aðalpersónur
leiksins eru komnar til helvítis
þar sem þær eiga að dveljast
samvistum í einu litlu herbergi
um aldur og ævi. Afbrot þeirra
eru kannski ekki öll stórvægi-
leg á mælikvarða þeirra stór-
glæpa sem þessi kynslóð hefur
horft upp á, en þau eru alvar-
leg af því persónurnar hafa all-
ar svikið sína eigin mennsku
eða það sem hefði getað gert
þær að manneskjum. Spenna
leiksins skapast af því hvernig
persónurnar þrjár fletta smátt
Kristbjörg Kjeld og Ilelga Löve í hlutverkum sínum
og smátt hver ofan af annarri
og komast loks að raun um í
hverju hegningin er fólgin.
Hegningin er fólgin í því að
þessar þrjár fordæmdu sálir
verða að búa saman án svefns
eða hvíldar í skæru rafmagns-
ljósi til eilífðarnóns. Þær eru
hver annarri háðar, verða í senn
fangar hvert annars og fangar
sinna eigin hugmynda. Fyrir
Sartre er mennskan fyrst og
fremst fólgin í algeru innra
frelsi — og helvíti táknar þvi
afnám eða hindrun þessa frelsis
af völdum annarra. „Helvíti, það
er hinir“, segir ein persónan og
túlkar þar með grundvallarhug-
mynd verksins. Helvíti hefur
því enga trúarlega merkingu í
„Læstar dyr“, enda mun Sartre
vera trúlaus með öllu og and-
vígur trúarbrögðum. Helvíti
verður í rauninni samheiti þess
ástands sem manneskjan er I eft
ir að hún hefur glatað frelsi
sínu.
Sartre leikur á marga strengi
í þessu verki og snýr vangavelt-
um sínum um mannlífið á ýms-
an veg fyrir áhorfendum og jafn
an með eggjandi hætti. Tilsvör-
in eru mörg mergjuð og þrung-
in djúpsæjum vísdómi. Þó það
kæmi ekki fram á sýningunni
virðist mér miskunnarlaus kald-
hæðni vera einn meginþáttur
verksins. Ég læt mér ekki til
hugar koma, að minn skilning-
ur sé réttari en hver annar,
en mér finnst leikstjórinn, Þor-
varður Helgason, hafa misst eina
vídd úr leikritinu í túlkun sinni.
Hann gerir það þunglamalegt
eða „alvarlegt", ef mér leyfist
að taka svo til orða. Að sjálf-
sögðu er verkið háalvarlegt í
eðli sínu, en samtölin eru hlað-
in mikilíi kaldranalegri kímni,
sem fer að mestu forgörðum, af
því sumir leikenda, einkum þó
Erlingur Gíslason, leika of
„sterkt". Kom þetta hvað ljós-
legast fram í upphafi þegar þeir
ræðast við, þjónninn og Garcin.
Haraldur Björnsson skaparmjög
sérkennilega og minnisverða
manngerð í þjóninum, og hjá
honum kemur kaldhæðnin að
nokkru til skila. Garcin verður
hins vegar eins og taugaveiklað-
ur unglingur í höndum Erlings;
og virðist- mér það alröng túlk-
un. Aftur á móti batnar hann
til muna þegar fram í sækir,
sýnir víða góðan leik, þó hann
• Gcislavirkni
og alómvarnir
Geislavirkni, áhrif hennar
á heilsufar marana, atórra-
sprengjur og jafnvel atérn-
styrjaldir og varnir borganna
ef til þess kæmi, eru ofarlega
á baugi nú, og mikið um
þessi efni taíað og ritað. All-
ir vona og trúa að aldrei
komi til þess að atámvopnum
verði beitt. En nú, þegar sú
von hefur brugðist að öll
stárveldi séu hætt atámtil-
rauraum og jafnvel eitt hefur
allan þamn tíma sem taiað
var una afvopnun verið að und
irbúa slíkar tilraunir, læðist
sá grunur í hugskotið að þrátt
fyrir allt sé hugsanlegur
möguleiki að atómvopnum
verði beitt.
• Hver vill skríða
úr byrgi sínu?
1 erlendum blöðum er mik-.
ið rætt um byrgi fyrir fólk
að skríða í meðan mesta
geislahættan líður hjá, og eru
ýmsar skoðanir um það hvaða
gagn sé raunverulega í slíku.
I lok slíkra bollalegginga
vakraar tíðum spurningin: —
Hver kærir sig um að skríða
heill á húfi upp úr byrgi sínu,
eftir að atómsprengjur hata
eytt öllu yfirborðinu?
En það er Skrýtið með
mennina. Lífslöngunin er,
þegar allt kemur til alls, einn
sterkasti þátturinn í mannin-
um, eins og öðrum skepnum
jarðarinnar. Sönraun þessa
sést hvarvetna. Þegar iraaður-
inn stendur andspænis því að
liifa eða deyja, þá velur hann
nær undantekrairagairlaiust líf-
ið, við hvaða kringumstæður
sem er.
• Lífslöngunin öllu
yfirsterkari
1 þessu sambandi hefur mér
komið í hug bók eftir Aldous
Huxley, sem fjallar um þessa
sterku lífslöngun mannsins.
Hún kom út fyrir 12 árum
og heitir ,,After many a
summer“, sem er tilvitnun í
ljóð eftir Tennyson, þar sem
sagt er að maðurinn komi,
rækti siran akur og eftir mörg
sumur deyi hann og sé lagð-
ur undir græna torf-u.
Þetta er skáldsaga, áhugn-
anlega raurasæ saga um auð-
kýfing og tilraun hans til að
lengja æfi sína. Þetta er
Bandaríkjamaður, sem hefur
rifið sig upp úr fátækt og orð
ið milljónamæringur. Hann
byggir sér miðaldakastala og
saifnar þangað öllu sem ein-
hverjum þykir einhvers virði
og hægt er að kaupa, þar á
meðal frægum málverkum,
gömlum höggmyndum og
dýrmætum handritum. Það
eina sem hann ekki getur
keypt fyrir peninga er lengra
líf og veikt hjarta minnir
hann stöðugt á að eiran góðan
veðurdag verði haran að
hverfa af sjóraarsviðinu. Hann
hefur því ungan vísindamann,
læknd, á launum til að finna
ráð til að lengja lífið og læt-
ur hann hafa næga peninga
og rannsóknarstofur.
, Einn góðan veðurdag kaup-
ir hann fom handrit af göml-
um auralitlum piparmeyjum
nái aldrei fullum tökum á hlut-
verkinu. Sennilega er hann of
ungur í það, og svo er sökin að
miklu leyti hjá leikstjóran-
um. Þetta er, að ég held, mesta
leikraun Erlings til þessa, og
hann er sjáanlega vaxandi leik-
ari.
Kristbjörg Kjeld leikur kald-
lynda og kynvillta póstafgreiðslu
konu sem tælt hefur gifta vin-
konu sína til samlags við sig
og kúgað hana þar til þol henn-
ar þrýtur og hún opnar fyrir
gasið í herberginu þar sem þær
sofa. Lýsir hún vel kulda kon-
unnar og andúð hennar á karl-
mönnum, en er ekki fyllilega
í essinu sínu. Samleikur þeirra
Erlings er með köflum of ofsa-
fenginn — það vantar þennan
hægláta nístandi kulda í orða-
skipti þeirra, sem hlaða mundi
andrúmsloftið enn meiri spennu.
Erlingur yfirgnæfir hann of oft,
og er það ekki í réttu samræmi
við þau tök sem hún nær á
honum. Lágu nóturnar í rödd
Kristbjargar hefðu hæft túlkun
hennar betur en þær háu.
Helga LöVe leikur hégómlega
hefðarfrú sem átt hefur bam með
elskhugá sínum' og fyrirfarið þvi,
en hann fraimið sjálfsmorð. Þó
Helga hafi ekki eran fullt vald á
framsögn sirani og ýki stundum
óþarflega mikið látæði þessarar
tízkudrósar, er leikur heninar
jafnbetri en hirana tveggja, enda
er hlutverkið mun einfaldara og
meira á yfirborðinu. Hún náði
surras staðar mjög skerramtilegum.
tökum á persónuirani. Þegar þess
er gætt að þetta er fyrsta stóra
hlutverkið sem Helga tekur að
sér, má segja að hér sé um að
ræða mjög efnilega byrjun.
Magnús Pálsson gerði leiktjöld,
Þau eru einföld í sniðum og undir
strika hæfilega ömurleik þess-
arar eilífu vistarveru þriggja for-
dæmdra sálna. A hinu þrönga
sviði var tæplega hægt að ganga
haganlegar frá leiktjöldunum, en
veggir herbergisins eru kannski
ekki nægilega viðamiklir og
traustir, þar sem töluvert mæðir
á þeim í sambandi við barsmíð-
ina á hiurðina.
Þuríður Kvaran og Vigdís Finrt
bogadóttir bafa íslenzkað leikrit-
Framh. á bls. 15.
aif frægri eraskrl ætt, og hann
fær enskan sérfræðing til að
flokka þau og fara í gegraum
þau. Það kemiuir á dagiran, að
í þeim er nokkurs konar dag-
bók eins af ættfeðrum pipar-
meyjanna, sem á sínum tíma
var álíka voldugur og auðug-
ur og Bandaríkjamaðurinn —
og jafn hræddur við að deyja,
Sá hefur verið mesti þorpari,
en eftir því sem skjölin eru
lesin lengra, sést að bann hef-
ur haldið lifskrafti sínum
fram til áttræðiis eða níræðis-
aldurs. Þá lendir hann í kasti
við réttvísiraa út af einlhverj-
um föngum, sem hann hefur
haft til tilrauraa í helluim ná-
lægt sloti sínu, og á fallöx-
ina yfir höfði sér, er hann
hverfur af sjónarsviðinu. Vís-
indamaðurinn þykist sjá að
gamli maðurinin hafi verið
búinn að komast á sporið, um
að láta frumurnair halda
áfram að endurnýja sig. i
líkamanum og það með því að
athuga hversu miklu lengra
æfiskeið fiskanna er en mann
arana og borða daglega
ákveðna (hluta úr fiskiraum.
Svo leggja þeir af stað, vís-
indamaðurinn, auðkýfingurinn
og ljóshærða ástmærin hans
til Englands. Þau ná lyklun.
um að neðanjarðarhvelfing-
unum af gömlu pipairmeyjun.
um og halda þangað niður.
Það eru liðin yfir 200 ár frá
fæðingu gamla greifaras og
ráðskonuranar hans. Þeir sjá
fljótlega að ættin hefur jafn-
an séð fyrir matarbirgðum
niður í helliuraum. Og loks
koma þau að klefa, þar sem
eru tvær ógeðslegar verur,
orðnar einraa lífcastar öpum;
mannleg skynsemi farin, ekk-
ert orðið eftir raema dýrsleg-
ar hvatir — og lífið. — Nú
vitum við það, segir visinda-
maðurinn. Horaum hefur tek-
izt það. Nú getum við byrj-
að! — Milljóraamæringurinra
hrekkur með viðbjóði til
baka, en svo kemur vonar-
glampi í augun á honium og
haran segir: — Já, en maður
verður ekki svona alveg urad-
ir eins.
Vonira um að leragja lífi8
örlítið er jafnvel þeasari yf-
iiiafkðrkáiri.