Morgunblaðið - 09.03.1962, Blaðsíða 17

Föstudagur 9. marz 1962
MfíR CVNfír. 4 fílÐ
17
Andreas J. Bertelsen
stdrkaupmaður
Bjartmar Guðmundsson
Um sandgræðslu
í DAG kveðja ÍR-ingar hinst-u
kveðju Andreas J. Bertelsen, stór
kaupmann, stofnanda íþróttafé-
lags Reykjavíkur. Hann andaðist
í Landakotsspítala hinn 5. þ.m.
á 86. aldursárL
Bertelsen fæddist 1876 að N-
Bjölsand í Ryggeheraði í Noregi.
Foreldrar hans áttu þar bú, 30
kýr, 6 hesta, svín og á annað
hundrað hænsni. Þegar Bertelsen
v>ar 6 ára tók faðir 'hans sig upp
*neð konu og 7 börn og fluttist
til S-Afriku, ætlaði þar að hitta
bróður 'sinn.
Dvölin varð ekki löng þar, að-
eins 2 ár. Þá var haldið heim til
Noregs aftur og sezt að í Skien.
Árið 1890 fór Bertelsen til Osló
»g varð þar sendisveinn hjá stóru
álnavörufirma í 2 ár, en hélt síð-
an aftur heim til Skien. Var hann
Iþar fyrst sendisveinn hjá stóru
firma en síðan birgðastjóri og
eeinna innkaupastjóri.
Hugur Bertelsens hneigðist til
lærdóms, en aðstoð var enga að
íé. Hann ákvað því að freista
gæfunnar og treysta á sjálfan sig
og fór félaus og allslaus til Norr-
köbing í Sviþjóð. Þar komst hann
eð sem nemi i vefnaði. Námið
var 3 ár, að því loknu réðist hann
sem vefarameistari til ullarverk-
smiðju í Innviken í Nordfjord í
Noregi.
Þá skeði það að gæfan var okk-
Mr fslendingum hliðholl. Bertel-
sen rakst af tilviljun á auglýs-
Ingu frá fslandi, þar sem óskað
er eftir framkvæmdastjóra fyrir
vefnaðarfirma. Hann sótti um
starfið, réðst til þess, og kom til
íslands með Botníu 2. júlí 1906.
Hann hðf starf hjá Iðunni strax,
en svo illa vildi til að mánuði
síðar brann verksmiðjan til
kaldra kola.
Árið 1910 réði hann slg sem
framkvæmdastjóra hjá Gefjunni
é Akureyri og var þar til 1916,
eð hann sagði starfi sínu lausu.
Hélt Bertelsen þá til Noregs aft-
ur, en ísland heillaði hann altaf
Og 1919 heldur hann enn til fs-
lands og stofnar heildverzlun,
sem rekin er enn i dag. Var nú
Bertelsen alkominn til fslands og
sný ég mér þá að hans aðaláhuga
móli, íþróttunum.
Frá unga aldri hafði Bertelsen
stundað íþróttir. Hann var alhliða
íþróttamaður, fimleikamaður góð
ur, skíðamaður, skotmaður, sund
maður, knattspyrnu stundaði
hann um tíma ®g leiðbeindi öðr-
um. Hann vann mörg verðlaun í
skotkeppni og eru þó Norðmenn
snjallir í þeirri grein. Bertelsen
var glæsimenni mikið, fagurlim-
aður, fríður sýnum og hrókur alls
fagnaðar. Hann er einn lífsglað-
asti maður, sem ég hefi nokkru
sinni kynnzt.
Þegar hann kom til Reykjavík-
ur, sá hann að mikil deyfð hvíldi
yfir fþróttalífinu og af mörgum
var það talin hrein fjarstæða að
vera að eyða tíma sínum í slíkt.
Hann sá hins vegar að efnivið-
inn vantaði ekki, en aðstæða til
áþróttaiðkana var slæm, og eng-
inn leiðbeinandi. Hann ræddi
þetta við ýmsa unga menn, sem
honum leizt vera og að stuttum
ftíma liðnum var stór hópur efni-
legra pilta brennandi af áhuga og
fylgjandi Bertelsen.
11. marz 1907 boðaði Bertelsen
til fundar um félagsstofnun og
mættu þar um 90 manns. Á þess-
um fundi var samþykrt að stofna
íþróttafélag og var það kallað
íþróttafélag Reykjavíkur. Bertel-
sen var bæði formaður og kenn-
ari félagsins fyrstu 4 árin og fékk
hann íþróttaáhöld Fergusons hins
enska og snjalla kennara sem af
áhuga og dugnaði hafði kennt
hér fimleika með góðum árangri
nokkurn tíma.
Þegar Bertelsen fór til Ákur-
eyrar tók Jón Halldórsson síðar
ríkisféhirðir, við kennslu.
Bertelsen hafði með glæsileik
sínum sett svip á hina ungu
menn. Hann vildi að þeir í fyrsta
lagi kynnu að standa rétt, í öðru
lagi að þeir væru drengilegir 5
keppni, og í þriðja lagi, að þeir
væru góðir félagar.
Ég álít að í öllu þessu hafi þeir
getað haft Bertelsen sem fyrir-
mynd, því allar þessar kröfur
uppfyllti hann að öllu leyti. Og
það sem gleðilegra er — allt þetta
er að finna hjá nemendum hans
og félögum frá þessum tíma.
1913 sá ég Bertelsen í fyrsta
skipti. Það var síðari hluta vetrar.
Við vorum nokkrir strákar í snjó-
kasti fyrir framan Gagnfræða-
skólann á Akureyri. Sjáum við
þá, hvar par kemur á skíðum og
stefnir til Súlna. Við tókum
sprettinn í veg fyrir þau og stóð-
um þögulir, athuguðum og undr-
uðumst yfir búningi þeirra, skíð-
um og skíðastöfum. Slíkt höfðum
við aldrei séð áður. Þau gengu
líka allt öðru vísi en við höfðum
Lagíæringar við
brautarenda
í Vatnsmýri
Þ EIR, sem leið hafa átt um
Hringbraut síðustu daga, hafa
veitt því athygli, að unnið er
að framkvæmdum á flugbraut-
arendanum í Vatnsmýrinni. Er
flugvallarstjórinn að láta færa
veginn, sem 1 iggur umhverfis
völlinn, en vegur þessi hefur
legið svo að segja brautar-
jaðrinum. Verður hann færður
örlítið frá brautinni. Þá hefur
töluvert magn af rauðamöl ver-
ið flutt að brautarendanum til
öryggis í því tilfelli, að flugvél
rynni út af brautarenda, að því
er fíugvallarstjóri upplýsti í
gær. Það kom einu sinni fyrir,
að flugvél rann út af þessum
brautarenda. Sökk hún þá djúpt,
því þarna er gljúpur jarðvegur,
og hlutust af skemmdir, sem
ekki hefðu orðið, ef malarlag
hefði verið við brautarendann.
Minning
áður séð. Það var stáll yfir þessu
pari, sem var Andreas J. Bertel-
sen og frú.
Ég sé þau ennþá ljóslifandi fyr
ir mér, þar sem þau fjarlægðust
í átt til Súlna. Árin liðu. 192á
kom ég heim frá Kaupmannahöfn
og þá kynntist ég Bertelsen gegn-
um félaga nnína í Í-R.
Við urðum fljótt góðir vinir
og hefir það haidist síðan. Betri
félaga en Bertelsen var, verður
ekki á kosið.
Áhugi Bertelsen á Í.R. var
takmarkalaus. Hann gladdist yfir
velgengni félagsins með öllum
framförum og öllum sigrum þess.
Fimleika dáði hann held ég mest
og einmitt í þeirri íþrótt held ég
að ÍR hafi náð hæst.
Kvenflokkur ÍR 1926—1927
undir stjórn Björns Jakobssonar
er að mínum dómi það bezta sem
f.R. hefur átt, .og hefur sýnt
fþróttamenningu fslendinga á
hástigi. Árið 1927 var Bertelsen
fararstjóri fimleikaflökka f.R. ti'
Noregs og Svíþjóðar. Sýningin í
Gautaborg var stórviðburður og
hrifning Svíanna yfir kvenflokikn
um var einstæð, margir tárfelldu
af 'hrifningu. Sveinn Björnsson
sendiheiwa, síðar forseti íslands,
hélt fyrirlestur í Nýja Bíó um
sýninguna og lýsti áhrifum henn-
ar. Þetta var stórsigur fyrir Í.R.,
stjórnandann, stofnanda félagsins
og fyrir fslendinga í heild.
Vefarinn frá Noregi hefur nú
hvatt þenna heim, en mig grunar,
að sterkasti þráðurinn í vef hans
hafi verið og verði stofnun
íþróttafélags Reykjavíkur.
Reykjavíkurborg og einstakling-
ar hafa honum meira að þakka,
en fjöldinn fær skilið í bili.
Fyrir ári síðan sagði Bertelsen
við mig, að 'hann væri tilbúinn í
hina hinztu ferð hvenær sem
væri. Hann væri sáttur við Guð
og menn og hann hefði notið lífs-
ins í svo rikum mæli, að hann
gæti ekki farið fram á meira.
Bertelsen var kvæntur Helgu
Brynjólfsdóttur, Jónssonar prests
á Ólafsvöllum á Skeiðum, glæsi-
Iegri konu. Börn þeirra eru.
Friðrik stórkaupmaður í Rvík,
Ferdinand, látinn fyrir nokkrum
árum, Margrét gift í Danmörku
og Jara, gift í Danmörku.
Gamli góði vinur. Eg kveð þig
með þakklæti fyrir margar
ánægjustundir er við höfum átt
saman og minnist ég þá sérstak-
lega þegar við nánustu fR-félagar
þínir vorum hjá þér. Það eru
ógleymanlegar stundir. Þá var
mikið talað um f.R. og íþróttir
yfirleitt.
Ég votta börnum hans og
skyldfólki innilegustu samúð.
Jón Kaldal.
- SALTGULAN
Framhald af bls. 10.
gerðarmenn mættu alltaf
eiga von á, stundum væri
gæftaleysi, stundum afla-
leysi, stundum verkfall o.s.
frv. Erfitt væri að koma í
veg fyrir, að kopargula gerði
vart við sig annað veifið,
eins og raunin sýndi. Ekki
hefði verið gert mikið veð-
ur út af því, þegar pöddurn-
ar „fundust“ í skreiðinni,
þar sem þær höfðu reyndar
alltaf verið. Þó hefði það
mjög mikinn aukakostnað í
för með sér fyrir skreiðar-
framleiðendur að þurfa að
frysta hvern pakka.
Hvað sem því líður, þá
er ljóst, að allverulegt tjón
hefur hlotizt af völdum sait-
gulunnar, sem kemur mis-
hart niður á mönnum.
FYRIR aldarþriðjungi átti ég
leið um Rangárvelli. Þá var
norðan hvassviðri milli jóla og
nýjárs. Heiðskírt var og „him-
inn klár“, auð jörð, en svo
dimmt hið neðra að varla sá
út úr augunum. Það var sand-
rok.
Ég gisti eina nótt hjá Tóm-
asi á Reyðarvatni. Kempuleg-
ur maður Tómas, og búinn þá
að berjast við sandhríðar og
Uppblástur á jörð sinni síðan
vorið 1882, er hann missti allt
sitt sauðfé í sandbyl í maímán-
uði, nema eina lambá. Hún var
mórauð, forystuær að mig minn
ir og náði hann henni einni í
hús nýborinni.
Mér er það fyrir minni þeg-
ar ég gekk heim að Reyðarvatns
bænum, lágu þar sandskaflar
upp á miðjar gluggarúður og
vatn við bæinn var nærri fullt
af sandi, sem í það hafði fokið.
Sem von var gerðist Tómas
þreyttur að berjast vonlausri
baráttu við uppblásturinn og
mun hafa horfið frá jörð sinni
stuttu eftir þetta.
Þetta var á bernskudögum
sandgræðslu hér á landi og
Gunnlaugur Kristmundsson þá
sandgræðslustjóri. En hann hef-
ir fengið það eftirmæíi með
réttu að hafa verið brautryðj-
andi við björgunarstarf og um
leið uppgræðslu, þar sem upp-
blásturinn herjar á grónar lend-
ur.
Þá, 1925, voru nokkrar girð-
ingar komnar upp á Rangárvöll-
um og Landssveit að frumkvæði
Gunnlaugs, t. d. á Stóruvöllum
og Skarði og mikill gróður tek-
inn strax að myndast þar vegna
friðunar. Nú er mér sagt að
varla fjúki lengur sandur um
Rangárvelli né Landssveit. Sú
ömurlega landeyðing, _sem þá
var í veldi sínu er stöðvuð fyr-
ir atbeina Sandgræðslu íslands.
Uppblásið land er ónýtt land.
Og meðan uppblástur er að rífa
niður eyðileggur hann út frá
sér. Hann kaffærir grasrót og
sverfur börk af viði og kvisti.
Eftir stutta stund er þar svo
komin eyðimörk, sem færir
sjálfa sig út lengra og lengra.
Jón á Laxamýri hefur ein-
hvers staðar sagt að gróður-
moldin sé dýrmætasta eign hverr
ar þjóðar. Það er rétt að af
veraldargæðum er hún ölíu
öðru dýrmætari. En hún má
ekki vera á sífelldu hviki eins
og sú sem fýkur úr börðunum.
Því aðeins er hún sú dýrmæt-
asta eign að gróandinn eigi þar
rætur og viðnám.
Gunnlaugur í Hafnarfirði girti
af uppblásturssvæðin og friðaði
þau þannig fyrir fjárbeit, sáði
melfræi eftir því sem við varð
komið og hlóð smágarða til
skjóls. Hans aðferð er enn í
gildi.
Næsti sandgræðslustjóri var
Runólfur Sveinsson, ötull maður
í starfi. Páll bróSir hans í Gunn-
arsholti fer nú með jiessi mál.
Of langt er upp að telja þær
sandgræðslugirðingar, sem upp
hafa komið síðan þessi starf-
semi hófst. En fullyrða má að
þar er búið að vinna mikið
björgunarstarf. Víða blasa nú
við stór landflæmi með miklum
gróðri, sem áður voru auðnir
einar og kviksandur. Og öðrum
landssvæðum hefur verið bjarg-
að, sem lágu undir hættu af
foksandi.
Ánægjulegt er að geta á þetta
bent. En um leið staðnæmist
hugur við önnur foksvæði, sem
bíða. Ennfremur er nú mjög á
dagskrá að græða upp örfoka
auðnir og gera að ræktuðum
beitiíöndum með áburðardreif-
ingu yfir þau úr flugvélum. Og
hafa nokkrar tilraunir verið
gerðar í þessa átt á vegum Sand
græðslunnar. Sums staðar sést
af þessu ótrúlega mikill árang-
ur. —
Starfsemi Sandgræðslunnar er
nú tvenns konar. Annars vegar
er uppgræðsla og ræktun í girð-
ingum, gamalreynd aðferð
Gunnlaugs Kristmundssonar. —
Hins vegar er gróðuraukning á
lítt grónu landi með áburðar-
dreifingu úr lofti. Sú starfsemi
er enn á tilraunastigi og er Páll
Sveinsson upphafsmaður að
henni.
Þar sem einhver grasgróður
er fyrir, blómstrar hann skjótt,
er hann hefur fengið áburð,
hækkar og gildnar og skýtur
rótum til allra hliða og upp af
þeim koma nýir einstaklingar.
Kyrkingslegar nálar taka að
bera öx og dreifa fræi, ef þær
eru ekki bitnar áður. í þennan
gróður sækir fénaður mjög, og
stórar spildur geta orðið græn-
ar yfir að líta, þó áður sæist
þar lítið annað en melurinn eða
sandur. Þessi græðsluaðferð er
að sjálfsögðu miklu ódýrari en
hin. En hún notast ekki þar,
sem allra mest kallar að um
skjótar aðgerðir, þar sem upp-
blásturinn er í veldi sínu. Sl.
sumar girti Sandgræðslan t. d.
mikið uppblásturssvæði á
Reykjaheiði, þar sem heita
Randir í grennd við Þeistareyki
í Þingeyjarsýslu, 35 km langa
girðingu. En þar hafa um ára-
tugi gnauðað vindar á börðum
og rofum og sorfið þau niður
og feykt moldarsandi yfir gró-
in beitilönd, eytt gróðri þeirra
og spúð út moldarsköflum
lengra og lengra. Á þennan
hátt stækka auðnirnar sjálfar
sig. Og hefur svipuðu fram far-
ið alls staðar þar sem uppblást-
ur herjar og eru ótal melar um
allt land augljós vitni um það,
sem þar hefur gerzt. Sams kon-
ar eyðileggingu og á Röndum
liggur allra mest á að stöðva
hvar sem er. Það er viðnám og
um leið björgunarstarf.
Tilraunastarf Páls Sveinsson-
ar að græða upp auðnir með
áburðardreifingu úr flugvélum
er mjög athyglisverð og vekur
allmiklar vonir um ræktun
beitilanda til nytja. En of
snemmt hygg ég þó að sé að
tengja við þá reynslu verulega
auknar framkvæmdir á þessu
sviði og þar með fjárframlög,
nema í tilraunaskyni. Eg er
viss um að það er arðvænlegt
að rækta beitilönd fyrir sauðfé
eins og nautgripi. En það þarf
að gera víðtækar tilraunir og
margs konar samanburð áður
en úr því verður skorið til fulls
hvar hagkvæmast er að rækta
þau, í heimahögum, afréttum
eða öræfum, einkum þó því
hvers konar haglendi skili mestu
miðað við tilkostnað. Á því
hvernig til tekst um ræktun
beitilanda veltur mjög framtíð
sauðfj árræktarinnar.
Á fjárlögum 1962 eru 2 milij.
kr. til sandgræðslu. Það er
nokkru hærri upphæð en verið
hefur og ætti því að vera hægt
á árinu að gera öllu meira en
árin áður að björgunarráðstöf-
unum þar, sem uppþlástur geis-
ar, og jafnframt að færa eitt-
hvað út kvíar með hina merki-
legu tilraunastarfsemi Páls
Sveinssonar. En henni hefur
verið hagað aðallega á þann
hátt að einstaklingar og sveitar-
félög hafa lagt fram fé á móti
Sandgræðslunni, en hún annast
verkið þannig að dreifa áburði
yfir valin svæði úr lofti.
Atvinnudeild Háskólans hefur
og gert merkilegar tilraunir með
ræktun bithaga. Allt bendir þvi
til að miklir möguleikar á þessu
sviði liggi nú við okkar bæjar-
dyr.