Morgunblaðið - 23.03.1963, Side 24

2^
MORGUNBLAÐIÐ
Laugaradagur 23. marz 1963
Richard Wagner tónEÍstarhátíðin
eítir Helga Br. Sæmundsson
ÞEGAR minnst er á Bayreuth er
oftast ekki átt við smáborgina á
stærð við Reykjavik, sem liggur
fagurlega og friðsamlega milli
lágra skógarhæða nálægt upptök-
um árinnar Main, skammt frá
þeim stað, þar sem saman koma
landamæri Tékkóslóvakíu, Vest-
ur- og Austur-Þýzkalands, heldur
er þá átt við Richard Wagner
hljómlistarhátíðina, sem þar er
haldin ár hvert.
Frá júlílokum til ágústloka ár
hvert fyllist borgin af fólki af
ýmsu þjóðerni, sem þangað er
komið til að hlusta á verk Wagn-
ers. Oft heyrir maður líka talað
um nýju Bayreuth og gömlu
Bayreuth, og skal nú gefin skýr-
ing á því. Árið 1948 tóku tveir
sonarsynir Richard Wagners við
stjórn í Bayreuth. Þeii gjör-
breyttu uppfærslu verkanna.
Þeirra hugmynd er, að með því
að gera leiktjöld mjög látlaus og
einföld, én sleppa íburði og
skrauti megi fá tóniistina til að
njóta sín betur. I samræmi við
Leitmotiv-hugmyndir Wagners
leituðust þeir við að »5018 ein-
ungis tákn og táknmyndir á leik-
sviðinu. Þeir gengu svo langt að
ryðja burt flestum þekktum hlut-
um af leiksviðinu og gera um-
hverfið þannig abstrakt. Þeir
létu og draga eins mikið úr til-
finningasemi og rómantískum
tilhneigingum við flutning verk-
anna eins og mögulegt var. Þetta
hefir valdið því .að verk Wagn-
ers hafa fengið nýjan hóp að-
dáenda, því þau samræmast í
þessum búningi fullkómlega hug-
myndum og hughrifaheimi ungu
kynslóðanna, sem annars eru
taldar svo efnishyggjulegar.
Allar þessar ráðstafanir vöktu
mikla skelfingu hinna gömlu
Wagnersinna, sem bættu að ein-
hverju leyti að láta sjá sig í
Bayreuth. Það var þrasað og rif-
izt um leiksviðsbúnað og svið-
setningu verkanna, en nú virðist
svo sem góður meðalvegur hafi
fundizt, sem flestir eru ánægðir
með, því að bræðurnir Wolfgang
og Wieland Wagner hafa dregið
eitthvað úr strangleikanum og
innfært aftur þekkta hluti í leik-
sviðsbúnaðinum svo sem stóla,
borð, steðja, bikar, svan og svo
framvegis. En ennþá er búnaður-
inn mjög nýtízkulegur og mögu-
leikar lýsingatækninnar notfærð-
ir til hins ítrasta. Það er ótrúlegt
hvað hægt er að gera með hnit-
miðari beitingu sviðslýsingarinn-
ar. Hið mikla afrek hinnar nýju
túlkunarstefnu er, að tónlistinni
er skipað í æðsta sessinn eins og
vera ber.
Wagnerbræðurnir hafa vandað
mjög vel val á öllu starfsliði og
tekizt að skapa Bayreuth alþjóð-
lega fræð. Verk Wagners hafa
aldrei verið eins vinsæl og í dag,
og þær vinsældir fara vaxandi.
Utan Þýzkalands nýtur Wagner
mikilla vinsælda, og sá skari út-
lépdinga, sem sækir sýningarnar
í Playreuth er ekki lítið áberandi.
Festival — Festspiele
Það er sama hvert farið er í
Evrópu á sumrin, alls staðar
rekst maður á festivöl. Tölvísum
mönnum hefur tekizt að telja upp
160 festivöl, sem haldin eru ár-
lega; Af þessum 160 halda Þjóð-
verjar 40, en Frakkar og Bretar
„aðeins“ 16 og 15. Richard Wagn-
er Festspiele í Bayreuth hafa ai-
gera sérstöðu. Hugmyndin um
festival er komin frá Richard
Wagner, en hann hafði hálfgerð-
an helgileik í huga. Meðan hug-
myndin var að þróast með hon-
um, kom honum jafnvel í hug að
byggja söngleikahús, þar sem
verk hans skyldu sýnd einu sinni,
en að því loknu skyldi rífa hús-
ið og brenna partitur verksins.
En eftir því sem hugmyndin þró-
aðist komst hann á þá skoðun, að
þetta yrði að vera hátíð, þar sem
allar greinar listar kæmu fram
jafnháar og rynnu saman í óvið-
jafnanlega unaðslega heild sem
músikdrama. Wagner upplifði
það að koma hugsjón sinni í
framkvæmd.
Hann var 59 ára, þegar hann
lagði hornsteininn að Festspiel-
haus í Bayreuth hinn 2. maí 1872,
fyrir rúmum 90 árum. Aðeins
fjórum árum síðar var Bayreuth
hátíðin opnuð í fyrsta sinn með
fyrstu heildarsýningunni á hinu
mikla verki „Hringur Niflungs-
ins“, sem hann hafði verið að
semja í 28 ár. Efni þessa stór-
brotna verks er að mestu tekið
úr Sigurðar sögu Fáfnisbana í
Eddu og fjallar um böl það og
ógæfu, sem gullhringur Rínar-
dætra olli með guðum og mönn-
um. Fyrsta kvöld hringsins er
Rínargullið og er einskonar for-
leikur og efnisyfirlit yfir þá at-
burði, sem eiga eftir að ske. Hin
þrjú verkin eru Siegfried, Val-
kyrjan og Rangarök.
Hinn 13. febrúar næstkomandi
verða 80 ár liðin frá andláti
Wagners, og hinn 22. maí verða
150 ár liðin frá fæðingu hans.
Þess verður minnst í Bayreuth
með flutningi þess verks, sem
Wagner elskaði mjög, IX. sin-
fóníu Beethovens, en vegna þess
að byggingaframkvæmdir standa
nú yfir í Bayreuth verður hún
ekki flutt fyrr en daginh fyrir
opnun hátíðarinnar í Bayreuth
í sumar.
Algerir yfirhurðir
Það sem boðið er upp á í Bay-
reuth er hvergi annars staðar að
finna. Beztu hljómsveitarstjórar
stjórna risahljómsveit, sem sam-
ansett er af beztu hljóðfæraleik-
urum álfunnar, og í kórnum eru
beztu kórsöngvarar úr mörgum
Evrópulöndum. Wagner hafði
sjálfur krafizt yfir 100 manna
hljómsveitar og 130 manna kórs,
og það er íarið eftir fyrirmælum
hans. Sennilega mun aldrei verða
hægt að flytja aðalverk hans á
íslandi. Það er ekkert hús til,
sem tekur þennan fjölda fl.ytj-
enda. Á þeim tíma sem hijóm-
listarhátíðin í Bayreuth stendur
yfir eru öll óperuhús álfunnar
lokuð, og flytjendurnir koma því
til Bayreuth í sumarfríi sínu.
Þrátt fyrir þennan sundurleita
hóp iistamanna er list þeeirra
samstillt. Hljómsveitin og kórinn
eru eins og eitt tæki, sem hlýðir
bendingum hljómsveitarstjórans
í gryfjunni og hljómur beggja
rennur saman í dásamlega hei’d.
Einsöngvararnir eru á meðal
þeirra beztu í heimi, og þeir sækj
ast eftir þeim heiðri að fá að
syngja í Bayreuth. Nákvæmnin,
krafturinn og hljómfegúrðin eru
óviðjafnanleg, og hinn frægi
hljómburður hússins ásamt list-
rænum leiktjöldunum og leik-
sviðsbúnaðinum hjálpast um að
gera hvert kvöld að ógleyman-
legri unaðsstund. Leikdómendur,
sem skrifa um flutning verka
WagnerS annars staðar, geta ekki
fundið meira hrós en að segja
að flutningurinn nálgist það sem
í Bayreuth heyrist.
Eftir þetta hrós um gæði sýn-
inganna í Úayreuth kunna menn
að spyrja, hvort allt sé svo gott.
Það, sem ekki er gott, er húsið
sjálft. Hljómburður þess er að
vísu afburða góður, en til þess
að halda honum hefir lítið verið
gert við salinn síðan hann var
byggður annað en að leggja raf-
magn í gaslampana. Stólarnir eru
breiðir, armlausir og óstoppaðir,
en frægir fyrir það, hve haíðir
þeir eru. 'En vegna hljómburðar-
ins í húsinu verður ekki skipt
um stóla fyrst um sinn. í húsinu
er hvergi að finna íburð og
skraut. Mesta skrautið er ávallt
hinir hátiðaklæddu áhorfendur,
sem bera sitt bezta skart.
Parsifal
Hinn 26. júlí 1962 voru liðin
80 ár frá frumsýningu Parsifai,
þess verks hans sem krýndi og
varð endirinn á hinu mikla lífs-
starf Wagners. Aðeins nokkrum
mánuðum eftir frumsýninguna,
sem fram fór í Bayreuth, andaðist
Wagner í Feneyjum. Árið sem
Wagner lauk við Parsifal, 1882,
voru 17 sýningar á verkinu í
Bayreuth. Það má segja að
Parsifal sé trúarlegur helgileikur,
er inniheldur mörg atriði úr helgi
siðum kirkjunnar. Áður fyrr olli
það deilum, en í dag truflar það
engan. Mörg stærstu leikhús
heimsins hafa það fyrir venju
að sýna Parsifal á föstudaginn
langa og páskadag, enda á það
sérlega vel við efni verksins. í
Parsifal er að finna innihald
allra verka Wagners og lífsskoð-
anir hans.
Þekkt nöfn 1962
Árið 1962 voru 30 sýningar á
verkum Wagners frá 24. júlí til
27. ágúst. Fyrst er að teija að
Tristan og Isolde var sýnd í nýrri
uppfærslu Wieland Wagner, og
voru alls fjórar sýningar undir
stjórn hins 68 ára gamla hljóm-
sveitarstjóra Karl Böhm frá
Wien. Sýningarnar fengu hina
beztu dóma.
Sérlega góða dóma fengu
einnig fjórar sýningar á Parsifal
undir hinni ágætu stjórn meist-
arans Hans Knappertsbusch.
Parsifal, sem Wagner samdi á
25 síðustu árum lífs síns, hefir
ávallt verið aðaluppistaðan í
Bayreuth-hátíðunum ásamt Hring
Nilflungsins, sem í þetta sinn
var sýndur tvisvar undir stjórn
Rudolf Kempe. í rauninni ætti að
telja sýningarnar á Hringnum
einnig til hátinda hátíðanna, en
þar eð hann er ætíð fluttur á
hverju ári og flutningurinn er
kominn í fastar skorður, þá verða
aðeins óverulegar breytingar á
uppfærslunni frá ári til árs, svo
að sýningarnar eru minna um-
taiaðar heldur en verkin, sem
flutt eru í nýrri uppfærslu, eða
þá þau, sem nýir afbragðsgóðir
söngkraftar koma í fyrsta sinn
fram í.
í fyrra voru loks fimm sýning-
ar á Lohengrin og átta á Tann-
hauser undir stórn Wolfgang
Sawallisch.
söngvaravali verður fyrst að
nefna hinn unga bandaríska tenor
Jess Thomas, nýja stjörnu, sem
brillerar í annað sinn í hlutverki
Parsifal og í fyrsta sinn sem
Lohengrin. Hann kom fyrst fram
opinberlega í San Francisco 1957,
en hélt til Evrópu í þeim til-
garigi að verða uppgötvaður þar,
eins og margir bandarískir lista-
menn eru farnir að gera. Árin
1959 og 1960 söng hann í Karls-
ruhe og var sóttur þaðan til Bay-
reuth. Sumir spá því að hann
muni síðar meir verða eftirmað-
ur Wolfgang Windgassen, sem í
dag er eftirsóttasti hetjutenórinn
og sem þeytist út um allan heim
til að snygja Wagner, enda er
hann nokkuð farinn að tapa sér,
en syngur þó hlutverk Tristan
og Tannhauser af mikilli snilld.
í glæsilegustu sýningu síðustu
Bayreuth hátíðar, Tristan og
Isolde, varð Wolfgang Windgass-
en að taka á öllu, sem hann átti
til að jafnast á við Birgit Nilson,
sem söng Isolde. Birgit Nilson,
Astrid Varnay og nýliðinn Anja
Silja allar Norðurlandakonur og
ásamt Victoria de los Angeles, eru
beztu söngkonurnar í Bayreuth.
Hin gamla og fræga Wagner-söng
kona Martha Mödl er þrátt fyrir
aldur sinn ekki alveg af baki
dottin. Hún söng lítið hlutverk
í einni sýningu, svona eins og
til að vera með.
Bassasöngvarinn Josef Breidl
er einnig kominn til ára sinna,
en samt söng hann mörg hlut-
verk í fyrra. Rödd hans er ekki
lengur jafn afburðagóð og hún
var, heldur fellur hún inn í fjöld-
ann allann af góðum söngvurum,
sem í Bayreuth koma fram. Af
öðrum söngvurum er helzt að
nefna Hans Beirer, Hans Hopf,
Hans Hotter, Gottlob Frick, Marc-
el Cordes, George London, Gustav'
Neidlinger og Eberharð Wáchter.
Af söngkonunum er enn að nefna
Grace Hoffman og negrasöngkon
una Grace Bumbry, sem var
sensationin 196J. vegna vals henn-
ar í hlutverk Venusar. Of langt
yrði fleiri upp að telja.
Festspielhaus
Það má ekki skiljast svo við
Bayreuth, að maður geri ekki urn
hverfinu einhver betri skil.
Þegar nálgast Bayreuth getuf
maður séð Festspielhaus gnæfa
yfir bæinn í útjaðri Bayreuth á
gróðri vafinni hæð, serrt frá gam-
alli tíð nefnist græna hæðin.
Breið trjágöng liggja upp að hús-
inu, og akvegurinn kvislast til
beggja handa framan við það.
Beggja megin vegarins eru skrúð
garðar, sem gestirnir geta geng-
ið um í hléunum, sem setíð eru
klukkustundarlöng. í górðunum
eru líka veitingaskáiar fyrir
gestina. Húsið sjálrt veldur
nokkrum vonbrigðum. Að mikiu
leyti er það trégrind með leir-
fyllingu, svokallað facnwerk, en
endurnýjun þess steridur nú yfir.
Richard Wagner byggði húsið á
árunum 1872—76 fynr fé frá hin-
um listelska velunnara sínum
Ludwig II. konungi í Bayern.
Vegna hins látlausa útlits hússins
kölluðu háðfuglar húsið lista-
skemmu. Með þvl að húsið er
einungis rúman mánuð á ári í
notkun, eru engir forsalir í því,
því ætlazt er til að áhorfendur
gangi um umhverfi hússins i
hléum. Aðeins stigauppgangur-
inn fyrir heiðursstúkuna er
rausnarlegur, og hægra megin í
honum hangir innrömmuð tákn-
mynd með íslenzkum nöfnum
allra þeirra sagna úr Eddu, sem
Wagner notaði sem fyrirmynd í
Niflungshringinn. Mesta nýjung
hússins var á sínum tíma hin risa
stóra hljómsveitargryfja, sem
tekur auðveldlega alla þá 105
hljóðfæraleikara, sem þarf við
sum verk Wagners. Henni er svo
haganiega fyrir komið, að bilið
milli áhorfenda og sviðs er ekki
stærra en vanalegt er í óperu-
húsum. Annars var húsið áður
fyrr einstætt að gerð og var
margt í því-tii fyrirmyndar fyrir
ön.nur óperuhús heimsins.
Bayreuth 1963
í ár er ráðgert að sýna Niflungs
hringinn alls þrisvar, Parsifal 5
sinnum, Tristan 4 sinnum, en
Meistarasöngvarana 7 sinnum 1
nýrri uppfærslu Wieland Wagn-
er undir stjórn Thomas Schipp-
ers. Önnur verk Wagners verða
ekki sýnd. Ég tel það alveg ein-
stakan viðburð, að einungis þau
verk Wagners verða sýnd í ár,
sem almennt eru talin öndvegis-
verk hans. Það, hve vel er vand-
að til hátíðarinnar í ár, á rót
sína að rekja til 150 ára afmælis
Riohard Wagner, sem áður er á
minnst.
Sýningar í ár standa frá 24.
júlí til 27. ágúst. Miðasala hófst
þegar í októberlok, en miðar
munu samt enn fáanlegir á allar
sýningar. Aðsóknin er mjög mikil
sem endranær, og búast má við
að uppselt muni á flestar sýning-
ar þegar fer að líða að vori,
Verð á miðum er frá 30—45 DM,
en meðalverð yfir öll sæti í hús-
inu er 47 DM. Sýningar hefjast
kl. 16 á daginn, en vegna hins
klukkustundarlanga hlés milli
þátta, gefsta gestum tækifæri til
að hugsa nægjanlega um líkam*
legar þarfir sínar.
llelgi Kr. Sæmundsson.
Söngvaraval
Af hinu mikla og glæsilega
Atriði úr Parsifal. Úr Gralshafinu. Riddarar Gralsreglunnar
fá nýjan kraft frá skálinni sem blóð Krists á krossinum
rann í, en hún nefnist GraL