Morgunblaðið - 21.07.1963, Blaðsíða 10

10
TUORGVWBL 4 Ð I Ð
Sunnudagur 21. júlí 1963.
☆
vyxw-v.nwwi.

í HUNGURVÖKU segir hinn ö-
nafngreindi höfundur, að Teitur
sonur Ketilbjarnar gamla væri sá
gæfumaður, að hann byggði
þann bæ fyrstur, er í Skálholti
heitir, er nú er allgöfugastur bær
á öllu fslandi". Þegar þetta er rit
að, rétt eftir 1200, var Skálholt
þegar orðið andlegur höfuðstað-
ur íslands, og átti þá eftir að
verða það margar aldir eða fram
um 1800, þegar biskup fluttist
þaðan og Skálholtskirkja hætti
að vera dómkirkja. Skálholt
hvarf í hinn mikla fjölda venju
legra bændabýla, og þar var ekki
meira um að vera eða miklu
meira að sjá en á hverjum öðrum
bóndabæ hvar sem var á land-
inu. Og svo fór fram í hálfa aðra
öld, unz nú eru aftur að verða
aldahvörf í sögu þessa allgöf-
Minnismerki um Jón biskup Arason og syni han s, er reist var, þar sem talið er, að þeir hafi verið
höggnir 7. nóvember 1550.
Kristján Eldjárn þjóðmlnjavörður:
Fornar minjar á Skál-
holtsstað hinum nýia
ugasta bæjar á íslandi. Risin er
ný kirkja á grunni hinnar gömlu
dómkirkju, reist hefur verið í-
búðarhús og bæjarhús með öðr-
um mannvirkjum sem þarf til
myndarlegs búskapar á staðn-
um, mikil og góð ræktun teygir
sig nú langt út yfir mörk hins
forna Skálholtstúns.
Allar eru þessar aðgerðir studd
ar sögulegum rökum, vitundinni
um það hvað Skálholt hefur ver
ið lengst af sögu vorrar. Það er
því ekki ófyrirsynju að spurt er
hvaða menjar séu enn eftir hinn
forna Skálholtsstað, hvaða
merki tali nú sögunnar máli á
þeim mikla sögustað, sem nú hef
ur verið færður í búning vorra
tíma að húsum, mannvirkjum og
ræktun. Hér verður leitazt við að
segja lítils háttar til vegar um
nokkrar gamlar minjar, sem enn
er að finna í Skálholti. Að stofni
til er þetta útvarpserindi, sem
flutt var í vikunni sem leið, og er
á engan hátt tæmandi.
ÖRNEFNI
í landareign Skálholts er all-
mikið af örnefnum, en ekki verða
þau gerð að umtalsefni hér nema
fáein þeirra, sem nákomnust eru
staðnum, sem biskupssetri. í
kirkjugarðinum sjálfum er Þor-
láksbúð, snyrtileg og mjög skýr
hústóft, sem hefur nafn af Þor-
láki hinum helga eins og fleira
í Skálholti. Þarna stóð lengi hús,
sem víst hefur verið eins konar
kirkjuskemma, en þó var það
stundum notað í kirkju stað, eins
og til dæmis á dögum Ögmundar
biskups, meðan verið var að end
urreisa dómkirkjuna eftir kirkj u
brunann 1527. Rétt sunnan við
suðurvegg hennar er sagður leg
staður Brynjólfs biskups Sveins-
sonar. Við kirkjugarðínn að aust
an er Virkishóll, þar sem sjást
nokkrar menjar virkis, sem Skál-
holtsmenn gerðu til varnar gegn
Jóni biskupi Arasym, er hann
hugðist taka staðinn á sitt vald
1548, en fyrir norðan garð er
minnisvarði sá, sem reistur var
á þeim stað, sem helzt ertalið
að aftaka Jóns biskups og sona
hans hafi farið fram á. Norður
þaðan er svo Skólavarðan, sem er
ferhyrndur nokkuð har pallur,
hlaðinn úr grjóti. Sagt er, að uppi
á brúnum hennar hafi verið
hlaðnir líkt og bekkir á alla
fjóra vegu, og hafi skóiapiltar
getað setið þar 12 í einu. En norð
austur aí varða Jóns Arasonar
er Þorlákssæti, þar sem Þorlákur
helgi á oft að hafa setið. Til merk
is um mannaferðir heim á stað-
inn eru leifar af þrennum tröð-
um, og voru einar þeirra, Norður
traðir eða Biskupatraðir, norður
með kirkjugarði. Fyrir neðan
brekkuna við Vesturtraðir er
Kyndluhóll, sem í rauninni er
gríðarmikill grasi vaxinn ösku-
haugur, og skammt þaðan var
einnig Þorláksbrunnur áður fyrr.
KIRKJUSTÆÐI
OG BÆJARSTÆÐI
Kirkjustæðið er miðdepill stað
arins, og á þeim sama grunm
hafa alla kirkjubyggingar í Skál
holti staðið hver eftir aðra. Þar
stóð hin fyrsta dómkirja á dög-
um ísleifs biskups, þar stóðu
hinar gríðarstóru kirkjubygg-
ingar miðalda, þar stóð kirkja
Brynjólfs biskups, sem hann
byggði um og eftir 1650 og var
síðasta dómkirkja í Skálholti,
þar stóðu hinar litlu sóknarkirkj
ur 19. aldar, og þar stendur loks
hin nýja Skálholtskirkja, sem
vígð er í dag. Áður en hafizt var
handa ym að byggja þá kirkju,
voru gerðar umfangsmiklar forn
leifarannsóknir í kirkjugrunnin-
um, og kom þar margt merki-
legt i ljós um sögu dómkirkjunn
ár. Það sem mönnum kom einna
mest á óvart við þær rannsóknir
var það, hve stórkostleg hús dóm
kirkjurnar voru á miðöldum;
með kór og stöpli var núðalda-
kirkja sú, er skýrt mótaði fyrir
í grunninum, 50 metrar að lengd.
Athugull gestur, sem nú sækir
Skálholt heim, getur séð móta fyr
ir kór hennar austur af kór nýju
kirkjunnar, og á þeim upphækk
aða fleti, sem þar sést, var há-
altarisstaður dómkirkjunnar öld
um saman.
Sunnan og vestan við dómkirkj
una var biskupsbærinn og skól
inn, og stóðu þessi hús miklu
lægra en kirkjan, vegna þess
hverni^ landslagi háttar í Skál-
holti. Til er grunnmynd af Skál
holtsstað eins og hann var undir
lok 18. aldar, en enginn vottur
sést nú af þeim húsum, sem þar
eru sýnd, né nokkrum öðrum
gömlum húsum. Þar sem bærinn
var, er nú slétt grund, en þar eru
undir sverði á víðáttumiklu
svæði þykk mannvistarlög, því
að þar hefur hinn mikli bær ver
ið öldum saman og hlaðið undir
sig, eins og gömlu torfbæirnir
gerðu, þegar þeir voru endur-
byggðir á sama staðnum kynslóð
eftir kynslóð. Fróðlega rannsókn
væri ugglaust hægt að gera á
þessu svæði, en þar er um að
ræða umsvifamikið fyrirtæki,
sem vafalaust bíður enn lengi.
En við uppbyggingu staðarins nú
hefur þessu rústasvæði verið
hlíft við öllu raski að öðru en
því að yfirborð þess hefur verið
sléttað. Upp úr grundinni stend
ur einn stór og sögufrægur
steinn, ferkantað bjarg, sem snýr
upp sléttum fleti. Steinninn heit
ir Staupasteinn og hefur lengi
staðið á hlaðinu í Skálholti, og
segja munnmæli að við hann hafi
menn fyrrum drukkið hestaskál.
UNDIRGANGURINN
Hinn 25. júlí 1785 var hinn svo
kallaði undirgangur í Skálholti
boðinn upp til niðurrifs og fór
fyrir iágt verð, því að ekki var
í honum annað verðmæti en
nokkrir gamlir viðir. En þar með
lauk sögu ganga þeirra, sem lang
an aldur höfðu tengt saman dóm
kirkjuna og skólann og biskups
bústaðinn. Þau göng voru að
nokkru leyti jarðgöng, einkum
hið næsta kirkjunni eða eftir að
inn í kirkjugarðinn kom, en ann
ars hlaðinn og uppgerð að við-
um og þaki eins og hver önnur
bæjargöng. Slök göng voru mjög
eðlileg og nauðsynleg fyrir presta
og prestefni, sem daglega áttu
margar ferðir milli kirkju og
húsa og sambærileg göng eru al
þekkt víða. Göng þessi voru í
Skálholti öldum saman nefnd
undirgangurinn, og svo ætti að
nefna þau nú, en í fornöld og
fram eftir miðöldum voru þau
kölluð forskáli. Þeirra er fyrst
getið í'því sambandi, er Órækja
Snorrason fór með her manns
heim á staðinn hinn 2. jan. 1242
og settist um kirkjugarðinn, þar
sem Gissur Þorvaldsson hafði bú
izt um með allt sitt lið, en haust
ið áður hafði Gissur látið drepa
Snorra Sturluson föður Órækju.
Skálholtskirkjugarður hefur sýnj
lega verið hár og ætlaður til þess
að nokkru leyti að þar mætti verj
ast, ef ófrið bæri að höndum. Svo
er að orði komizt í Sturlungu, að
Órækju menn „sóttu áorður eftir
forskálanum, þeim er til kirkju
er“, og hafa þeir bersýnilega
ætlað að nota hann sem brú upp
á kirkjugarðsvegginn, en erfitt
var að fóta sig á forskálaþekj-
unni, sem bæði var mjó og svell
uð. Eftir þetta er undirgangsins
ekki getið í varðveittum heimild
um fyrr en í virðingu staðarins
1541, en á 17. og 18. öld er hans
margsinnis getið. Almennar likur
mæla með því, að gangur þessi
milli húsa og kirkju hafi verið á
sama stað frá upphafi vega til
hins síðasta. Lá hann frá bæjar
húsunum í norðaustur til kirkju,
og var þar gengið úr honum upp
tröppur upp á kirkjugólfið fram
anvert. Við fornleifagröf'tinn í
Skálholti var hann rannsakaður
eftir því sem kostur var á. Hann
hefur verið rösklega 20 metrar að
lengd og um 1,25 metra breiður
og sjálfsagt það hátt undir loft.
að vel væri manngengt. Gólf
hans fannst óhreyft með öllu
og var lagt hellum, en undir
þeim er haglega útbúið lokræsi
til að taka við veggjaruna og
jarðvatni, sem þarna getur látið
mikið að sér kveða, því að vatni
steypir af klöpp þeirri, sem allur
austurhluti Skálholtskirkju stend
ur á, en göngunum hallar mikið
frá kirkju til bæjar, sökum hæð
armismunar í landslagi. Auk
gólfsins stóðu miklar leifar af
veggjum gangsins, svo að enginn
vafi er á, hvernig þefta hvort
tveggja hafði verið. Allmikill sal
ur er undir framanverðu gólfi
hinnar nýju kirkju, og þótti rétt
að gera hinn forna gang þannig
úr garði, að hægt væri að ganga
eftir honum frá hinu forna
bæjarstæði og inn í þennan
kirkjusal. Haustið Í958 var gang
urinn því hlaðinn upp, hið gamla
gólf látið haldast óbreytt og allt
sem nýtilegt var af gömlu úndir
stöðunum, og síðan reist þar þak
eftir því sem bezt varð við kom
ið, og svo búinn er nú þessi forni
gangur til sýnis í Skálholti, gólf
og veggir mjög eins og áður var,
en þak öðru vísi upp gert af
hagkvæmdarástæðum. Þykir
mörgum nokkurt ævintýri að
ganga þennan langa gang úr
kirkju eða í og stíga fótum á
þær sömu hellur, sem frægðar-
menn staðarins á fyrri öldum
hafa gengið. Ef marka má þjóð-
sögur, hefur mönnum stundum
ekki verið rótt innanbrjósts þeg
ar þeir voru að paufast þennan
skuggalega gang með lítið eða
ekkert ljós, og sagnir eru til um
ýmislegt, sem þar á að hafa
gerzt. Svo segir til dæmis séra
Jón Halldórsson, er hann getur
staðarbrunans 1630, þó að Oddur
biskup Einarsson geti þess raun
ar ekki sjálfur, að tildrög þessa
hörmulega bruna hafi verið þau,
að allt fólk staðarins hafi verið
í kirkju að hlýða messu, nema
kerling sú, er Guðrún hét, síðar
auknefnd brenna; átti hún að
kynda kakalofn í biskupsbaðstof
unni, kvekiti upp í honum og fór
síðan upp í kirkju til þess að
hlýða nokkru af predikuninni,
settist við undirgangströppurnar,
en þá fór ekki betur en svo, að
hún féll í svefn. Vissi enginn
fyrri til en kirkja fylltist af reyk
og staðurinn var alelda.
STEINÞRÓ PÁLS BISKUPS
Salur sá, sem undirgangurinn
opnast nú inn í, verður eins
konar forngripasafn eþa minja-
safn staðarins. Er þar mestur grip
ur og virðulegastur steiþró sú
hin mikla eða steinkista, sem
fannst í dómkirkjugrunninum
1954, eins og flestum er kunnugt.
Hún fannst þar sem verið hafði
suðurstúka í miðaldakirkjunni.
Kista þessi er steinþró sú, sem
sagt er frá í sögu Páls biskups
Jónssonar, að hann hafi sjálfur
látið úthöggva ágæta haglega og
verið í lagður eftir andlát sitt.
Páll biskup var sonur Jóns Loft
sonar í Odda og systursonur og
eftirmaður Þorláks biskups
helga, mikill höfðingi og glæsi-
menni. Hann andaðist árið 1211.
Steinþró Páls biskups er ein-
steinungur, höggvin í móberg og
yfir henni þykkt lok úr svipuðu
efni. Hún er 210 sentimetrar að
lengd og vegur með lokinu 735
kíló. Hún er breiðust framan við
miðju, en dregst mikið að sér
aftur eftir og bogadregin fyrir
báða enda. Fremst á henni eru
tveir myndarlegir sívalir stuðlar,
sem líklega hafa í senn verið
til hagkvæmra nota, er færa
þurfti þróna úr stað, og til fegurð
arauka. Ekkert skrautverk og
engi áletrun er á þrónni, en form
ið er fagurt, hreint og stórt í
sniðum. Víða sjást meitils- eða
axarför, sem bera vitni um gott
handbragð steinhöggvarans, hver
sem hefur verið, en án efa er þró
in úthöggvin heima á staðnum.
Framhald á bls. 15.

Staupasteinn, þar sem drukkin var hestaskál áður en gestir og
heimamenn lögðu upp í ferðir.